T.C.
DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI
KAMU HUKUKU PROGRAMI DOKTORA TEZİ
DENİZE KIYISI OLMAYAN VE COĞRAFÎ BAKIMDAN
ELVERİŞSİZ KONUMDA BULUNAN DEVLETLERİN
HUKUKÎ DURUMU
ANIL ÇAMYAMAÇ
Danışman
Prof. Dr. Ayşe Melda SUR
YEMİN METNİ
Doktora Tezi olarak sunduğum “Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî
Bakımdan Elverişsiz Konumda Bulunan Devletlerin Hukukî Durumu” adlı
çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma
başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden
oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla
doğrularım.
ANIL ÇAMYAMAÇ
….../……..2010
ÖZET
Doktora Tezi
Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Bakımdan Elverişsiz Konumda Bulunan
Devletlerin Hukukî Durumu
Anıl ÇAMYAMAÇ
Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Kamu HukukuAnabilim Dalı
Kamu Hukuku
Programı
BMDHS’de birçok devlet çeşidi vardır. Bunlardan iki tanesi de deniz
kıyısı olmayan devletler ve coğrafî açıdan elverişsiz devletlerdir. Bu devletlerin
özellikle deniz kaynaklarına ulaşmakta çıkarları söz konusudur. Bu sebeple,
DHK hükümlerini kendi lehlerine etkilemek için bir grup oluşturmuşlardır.
Fakat, iddialarının çoğunu gerçekleştirememişlerdir.
Bu tez üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde tanımlar verildikten
sonra, denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıdan elverişsiz devletler ayrı ayrı
sınıflandırılacaktır. En son olarak, bu devletlerin çıkarlarını etkileyen haklar
ele alınacaktır.
İkinci bölümde, denize kıyısı olmayan devletlerin denize ve denizden
çıkışları ele alınacaktır.
Üçüncü bölümde, denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıdan elverişsiz
devletlerin deniz kaynaklarından yararlanmaları değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: 1-Deniz Hukuku, 2-Denize Kıyısı Olmayan Devletler,
3-Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler, 4-Denize ve Denizden Çıkış
ABSTRACT
Doctors Thesis
Land-Locked and Geographically Disadvantaged
States in the Law of the Sea
Anıl ÇAMYAMAÇ
Dokuz Eylül University
Institute of Social Sciences
Department of Public Law
Program of Public Law
In the UNCLOS there are different kinds of states, two of which are
land-locked states and geographically disadvantaged states. These two group of
states have common interests within the law of the sea especially in the issue of
accessing to the resources of the sea. Therefore, they formed a group in order to
influence the provisions of the law of the sea during the conference. But in the
end it appears that they failed to obtain many of their claims.
This thesis consists of three chapters. In the first chapter, definitions will
be given, and then we will categorize the land-locked and geographically
disadvantaged states, separately. Lastly, the principles on international law,
which influence these states interests will be studied.
In the second chapter, the right of access to and from the sea for the
land-locked states will be dealt with.
In the third chapter, the rights of land-locked and geographically
disadvantaged states to the resources of the sea, will be analyzed.
Key Words: 1-Law of the Sea, 2-Land-Locked States,
3-Geographically Disadvantaged States, 4-Access to and from the Sea,
5-Enclave.
İÇİNDEKİLER
DENİZE KIYISI OLMAYAN VE COĞRAFÎ BAKIMDAN ELVERİŞSİZ
KONUMDA BULUNAN DEVLETLERİN HUKUKÎ DURUMU
YEMİN METNİ ... II
ÖZET ... III
ABSTRACT...IV
İÇİNDEKİLER ... V
KISALTMALAR ... XIX
GİRİŞ ... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
TANIMLAR, SINFLANDIRMALAR VE İLKELER
§1- Tanımlar... 6
I- Devlet Tanımı... 6
A- Genel Olarak ... 6
B- Tez Bağlamında Devlet Olarak Kabul Edilecek Birimler... 7
II- Deniz ... 9
A- Deniz Tanımına Doğrudan Yer Vermeyen Yazarların Görüşleri ... 10
B- Deniz Tanımına Doğrudan Yer Veren Yazarların Görüşleri ... 12
C- Deniz Tanımına İlişkin Ulaşılan Sonuç ... 14
D- Kapalı veya Yarı-Kapalı Denizler ... 15
1- Genel Olarak... 15
2- Kavrama İlişkin Hukuk Dışındaki Branşların Tanımları... 16
3- Kavrama İlişkin Tarihsel Yaklaşımlar... 18
a- 19 ilâ 20. Yüzyılda Hukuk Çerçevesinde Kavrama Yaklaşımlar ... 18
b- SSCB’nin Kapalı Deniz Tanımı ... 20
4- BMDHS ve “Kapalı veya Yarı-Kapalı Deniz” Kavramı ... 22
5- Sonuç ... 25
III- Denize Kıyısı Olmayan Devletler... 26
A-Genel Olarak ... 26
C- Denize Kıyısı Olmayan Devlet Kavramının Doktrinde Ele Alınışı... 28
D- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Ortak Özellikleri... 34
E- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Listesi... 37
IV- Anklav ... 38
A- Kavramın Türkçeleştirilmesi (Terim Sorunu) ... 39
B- Anklav Kavramı ... 39
C- Anklavların Çeşitleri ... 41
D- Anklavların Tezimizle Bağlantısı ... 43
V- Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devlet Tanımı... 44
A- Doktrinde Yer Verilen Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler Tanımı ... 45
1- Kavramın İlk Ortaya Çıkışı, Kıta Sahanlığından Yoksun Devletler Kavramı
ve Genel Gelişim... 45
2- Doktrinin Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler Tanımları... 47
B- Devletlerin Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devlet Tanımları... 51
C- BMDHS’de Yer Alan Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlere İlişkin Tanım... 56
D-Sonuç ... 58
E- Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlere İlişkin Liste... 59
§2- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlere Dair
Sınıflandırma... 61
I- Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlere İlişkin Sınıflandırma... 63
A- Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlere İlişkin Resmî Sınıflandırma... 63
B- Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlere İlişkin Resmî Olmayan Sınıflandırma .. 65
1- Avantajsızlık Sebeplerine Dair Sınıflandırma ... 65
2- Denize Kıyısı Olmayan Devletlere Eş Tutulabilecek Coğrafî Açıdan
Elverişsiz Devletler ... 66
II- Denize Kıyısı Olmayan Devletlere İlişkin Sınıflandırma ... 70
A- Denize Kıyısı Olmayan Devletlere İlişkin Resmî Sınıflandırmalar ... 71
B- Denize Kıyısı Olmayan Devletlere İlişkin Resmî Olmayan Sınıflandırmalar .. 72
1- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Tarihî Kökenlerine
Dayalı Sınıflandırma ... 72
2- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Coğrafî Konumlarına
Göre Sınıflandırma... 76
3- Denize Kıyısı Olmayan Devletlere İlişkin Siyasî Sınıflandırma ... 77
4- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Çıkışlarının Gerçekleştiği Deniz Alanının
Statüsüne Göre Sınıflandırma ... 79
5- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Denize Çıkış Bakımından Seçim
Yapabilme Özgürlüğüne Göre Sınıflandırma ... 80
6- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Üye Oldukları Topluluklara Göre
Sınıflandırma... 81
7- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Deniz Ticaret Filosuna Sahip Olup
Olmamalarına Göre Sınıflandırılması... 83
8- Denize Kıyısı Olmayan Devletlere İlişkin Resmî Olmayan Diğer Olası
Sınıflandırmalar... 83
§3- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Hakları ve Bu
Haklara İlişkin İlkeler ... 87
I- Denizlerin Serbestliği İlkesi (Mare Liberum) ... 87
II- Devletlerin Egemen Eşitliği İlkesi ... 90
III- Uluslararası Servitütler (Uluslararası İrtifak Hakları) ... 93
IV- Geçiş Hakkı (Right of Passage)... 97
VI-Sonuç ... 108
İKİNCİ BÖLÜM
DENİZE VE DENİZDEN ULAŞIM
§1- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisi ve İçeriği... 110
I- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Sahip Oldukları
Transit Serbestisinin Gelişimi ... 110
A-19. yüzyıl ve 20. yüzyılın İlk Yarısında (II. Dünya Savaşının Sonuna Denk
Gelen Dönem)Yaşanan Gelişmeler... 110
B- II. Dünya Savaşı Sonrası Yaşanan Gelişmeler... 113
1- I.DHK’ya Kadar Yaşanan Gelişmeler ... 113
2- I. DHK’da ve Öncesinde Yaşanan Gelişmeler ... 114
3- 1965 tarihli Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Ticaretine Dair
Sözleşme Çerçevesinde Yaşanan Gelişmeler... 118
4- BMDHS ... 122
a-BMDHS’nin Ortaya Çıkış Sürecinde Yaşananlar ve Talepler... 122
aa-Genel Olarak ... 122
bb- Afrika ve Lâtin Amerika’da Yaşanan Gelişmeler ... 123
5- 2000 ve Sonrasında Yaşanan Birtakım Gelişmeler ... 128
II- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisinin
İçeriğinin İncelenmesi... 129
A-Transit Devlet Kavramı... 129
1- Konuyla İlgili Resmî Belgelerde Yer Alan Transit Devlet Kavramı ve
Unsurları... 130
2- Genel Anlamıyla Transit Devlet Kavramı ... 133
3- Denize Kıyısı Olmayan Devletler Açısından Transit Devlet Kavramı ve
Ortaya Çıkan/Çıkabilecek Sorunlar ... 134
B- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisinin İçeriği... 137
1- Genel Olarak Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisi ... 138
2- Transit Hakkı ve Uluslararası Örf ve Âdet Kuralı
Olarak Değerlendirilmesi ... 138
3- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisinin İçeriğine İlişkin
Değerlendirme... 142
a- 1958 CADS’deki Düzenlemelere Genel Bakış... 142
b- 1965 Tarihli Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Ticaretine Dair
Sözleşmedeki Düzenlemelere İlişkin Genel Bakış ... 143
c- BMDHS’deki Düzenlemelere İlişkin Genel Bakış ... 143
aa- III. DHK Esnasındaki Önerilere İlişkin Değerlendirmeler ... 143
bb- BMDHS m.125’in İncelenmesi ... 145
cc- BMDHS X. Bölümdeki Diğer Maddelerin İncelenmesi ... 151
aaa- Nakliye Araçlarının Çeşitliliği ... 151
bbb- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisi ve
Karşılıklılık İlkesi ... 152
ccc- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisi ve En Çok
Gözetilen Ulus Kaydı... 155
ddd- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisi Çerçevesinde
Gümrük Resimleri, Vergiler ve Diğer Malî Yükümlülükler
Karşısındaki Durumları... 157
eee- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Serbestisinin İçeriğine
İlişkin Diğer Hükümler ... 159
§ 2- Limanlar... 162
I- Limanların Önemi ... 162
II- Liman ve Demiryerlerine İlişkin Tanımlar ... 163
A- Limanların Tanımı ... 163
B- Demiryerlerinin Tanımı ... 165
III- Limanların Hukukî Çerçevede Sınıflandırılması... 166
IV- Limanların Hukukî Statüsü... 167
V- Limanlara Giriş Hakkı ... 168
VI- Limanlarda Yabancı Devletlerin Durumu ... 170
A- Limanlarda Yabancı Devlet Gemileri... 170
B- Limanlarda Genel Olarak Yabancı Devletler... 171
VII- Denize Kıyısı Olmayan Devletler ve Limanlara Giriş Hakkı ... 171
§3- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Denizle Olan İlişkilerine Bakış ... 181
I- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Bayrak Hakkı ve Bu Çerçevede
Gelişen Deniz Filoları ... 181
A- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Bayrak Hakkına İlişkin Gelişmeler... 181
1- I. Dünya Savaşı Öncesi Yaşanan Gelişmeler... 181
2- I. Dünya Savaşından Sonra Yaşanan Gelişmeler... 188
B- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Deniz Filoları... 192
1- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Deniz Ticaret Filosu... 193
2- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Donanmaları... 203
II- Uluslararası Hukukta Genel Olarak Devletlerin Bayrak
Hakkının Hukukî Niteliği... 210
III- Hileli Bayrak Devletleri ve Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin İlişkileri... 213
A- Hileli Bayrak Devleti Tanımı ... 213
C- Hileli Bayrak Devleti ve Denize Kıyısı Olmayan Devletler
Arasındaki İlişkiler... 218
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DENİZE KIYISI OLMAYAN VE COĞRAFÎ AÇIDAN ELVERİŞSİZ
DEVLETLER VE DENİZE ALANLARINDAKİ HAKLARI
§1- Giriş ... 222
§2- Deniz Alanları Üzerindeki İddiaların Genel Tarihî Perspektifi... 223
I- II. Dünya Savaşı Öncesi Durum... 223
II- II. Dünya Savaşı Sonrasındaki Durum... 227
III- BMDHS Sonrasındaki Dönem... 229
§3- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler ve Birinci Grup
Deniz Alanları ... 231
I- İç suları ... 232
A- İç sularının Sınırı ve Kapsamı ... 232
1- Normal Esas Hatlar... 232
2- Düz Esas Hatlar ... 233
3-Körfezlerin Ağızlarına Çizilecek Esas Hatlar... 236
a- Sayısal Kriterlerin Gerçekleşmesi... 236
b- Tarihî Körfezler ... 237
4- Nehir Ağızlarına Çizilen Esas Hatlar... 240
5- Limanlar ve Demiryerlerinin İçinde Kalan Alanlar... 241
B- İç sularının Hukukî Niteliği ... 241
C- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler ve İç suları . 242
1- Genel Olarak... 242
2- Limanlar ve Demiryerlerine İlişkin Düzenlemeler... 242
3- BMDHS m.8/2... 242
4- Uluslararası Nehirlerin Ağzında Yaşanabilecek Sorunlar... 243
5- Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Konuya İlişkin Durumlarının
Değerlendirilmesi... 245
II- Takımada Suları ... 248
A- Giriş ... 248
B- Ta kımada Kavramı... 250
C- Takımada Devleti... 252
D- Takımada Esas Hatları ... 254
1- Genel Olarak... 254
2- Takımada Esas Hatlarına İlişkin Sayısal Kriterler... 255
3- Takımada Esas Hatlarına İlişkin Sayısal Kriterler Dışındaki Kriterler ... 256
4- Takımada Esas Hatlarının Çizilmesine İlişkin Uygulamalar ve Olasılıklar 258
a- Takımada Devletlerinin Uygulamaları... 258
b- Takımada Devleti Olmayan Ada Devletlerinin Değerlendirilmesi ... 259
E- Takımada Suları, Takımada Geçişi ve Takımada Sularındaki Diğer Haklar .. 261
1- Takımada Suları... 261
2- Takımada sularından geçiş hakkı... 264
a- Takımada suları geçişi ... 264
b- Takımada suları çerçevesinde zararsız geçiş hakkı ... 268
3- Takımada sularında üçüncü devletler lehine tanınan diğer haklar ... 268
a- Geleneksel balıkçılık hakları... 268
b- Takımada sularında tanınan diğer haklar... 270
F- Takımadalar Sularının ve Bu Sulardaki Hakların Denize Kıyısı Olmayan ve
Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler Açısından Değerlendirilmesi ... 272
1- Takımada devletleri, coğrafî açıdan elverişsiz devlet olarak kabul edilebilirler
mi?... 272
2- Takımada Sularından Geçiş Hakkı ... 280
3- Seyrüsefersel haklar dışında olası hakların değerlendirilmesi... 281
a- Takımada Sularındaki Geleneksel Balıkçılık Hakları... 281
aa- Geleneksel Balıkçılık Hakları ve Denize Kıyısı Olmayan Devletler. 281
bb- Geleneksel Balıkçılık Hakları ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler
... 284
b- Takımada Sularındaki Kablo Döşenmesi Hakkı ve Diğer Meşrû Haklar ve
Mevcut Anlaşmaların Durumları ... 287
A- Karasularının Genişliği Sorunu... 288
B- Karasularının Hukukî Statüsü ... 292
C- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler ve
Karasularının Hukukî Durumu... 295
1- Genel Olarak... 295
2- Karasularındaki Seyrüsefere İlişkin Hakları... 296
3- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Karasularının Genişliği Konusunda
Tutumları... 299
a- I. DHK... 299
b- II. DHK ... 301
c- III. DHK... 302
IV- Uluslararası Seyrüseferde Kullanılan Boğazlar... 304
A- Boğazlara İlişkin Tanımlar ... 305
B- Uluslararası Seyrüseferde Kullanılan Boğazlardan Geçiş Rejimine İlişkin
Düzenlemeler ... 307
C- Uluslararası Seyrüseferde Kullanılan Boğazların Hukukî Statüsü ... 309
D- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler ve Uluslararası
Seyrüseferde Kullanılan Boğazlar... 309
1- Genel Olarak Boğazlarla Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan
Elverişsiz Devletler Arasındaki İlişkiler ... 309
2- III. DHK Çerçevesinde Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Boğazlar
Konusunda Açıklamaları... 309
3- Somut Bazı Boğazların Konu Çerçevesinde Değerlendirilmesi... 312
a- Adriyatik Denizi... 314
b- Akdeniz... 315
c- Baltık Denizi ... 316
d- Basra Körfezi ... 317
e- Güney Çin Denizi ... 318
f- Karadenizve Ege Denizi- ... 319
g- Kızıl Deniz... 321
h- Konuya İlişkin Son Söz ... 323
A- Bitişik Bölgenin Tanımı... 325
B- Bitişik Bölgeye İlişkin Bazı Hususlar... 327
1- Bitişik Bölgenin Hukukî Statüsü ... 327
2- Bitişik Bölgeye İlişkin Düzenlemenin Hukukî Etkileri... 328
3- Bitişik Bölgedeki Yetkilerin Kapsamı... 329
4- Bitişik Bölgenin Sınırlandırılması ... 331
5- 1958 tarihli CKBBS ve BMDHS Arasındaki Farklar... 333
6- Bitişik Bölgenin Devletler Arası Uygulamada Durumu... 334
C- BMDHS’yle Getirilen Yeni Bir Kavram: Arkeolojik
Bitişik Bölge (m.303/2)... 336
1- BMDHS’nin Kabulüne Kadar Yaşanan Gelişmeler ... 336
2- BMDHS’den Sonra Yaşanan Gelişmeler ve 2001 tarihli UNESCO Sualtı
Kültürel Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme... 338
a- Genel Olarak ... 338
b- 2001 tarihli UNESCO Sualtı Kültürel Mirasının Korunmasına Dair
Sözleşme ... 340
D- Bitişik Bölge ve Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz
Devletler... 341
1- Genel Olarak... 341
2- Bitişik Bölge Sınırlandırması ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler ... 342
3- Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Bitişik Bölgeleri ... 345
4- 2001 tarihli UNESCO Sualtı Kültürel Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme
ve Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Durumları... 345
5- 2001 tarihli UNESCO Sualtı Kültürel Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme
ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Durumları... 347
§4-Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler ve İkinci Grup
Deniz Alanları ... 348
I- Kıta Sahanlığı (Continental Shelf) ... 348
A- Kıta Sahanlığının Tanımı... 348
1- Jeolojik Olarak Kıta Sahanlığı... 349
2- Hukukî Olarak Kıta Sahanlığı... 350
1- Truman Bildirisinin Öncesindeki Durum ... 353
2- Truman Bildirisi ve Sonrası (1945 ve Sonrası) ... 355
b- BMDHS’deki Düzenlemeler... 356
C- Kıta Sahanlığının Hukukî Statüsü... 357
D- BMDHS’de Kıyı Devletlerinin Kıta Sahanlığındaki Hakları
ve Yükümlülükleri ... 357
1- Genel Olarak... 357
2- İki Yüz Deniz Miline Kadar Olan Kıta Sahanlıklarındaki Düzenlemeler ... 358
3- Dış Kıta Sahanlığına İlişkin BMDHS’deki Düzenlemeler... 359
a- Dış Kıta Sahanlığında Öngörülen Haklar ... 359
b- Dış Kıta Sahanlığı İçin Devlet Başvuruları ... 361
E- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler ve Kıta
Sahanlığına İlişkin Kurallar ... 362
1- Genel Olarak... 362
2- İki Yüz Deniz Miline Kadar Olan Düzenleme ... 363
a- Doktrindeki Bazı Görüşler... 363
b- III. DHK’daki Talepler ... 364
c- BMDHS’deki Kıta Sahanlığına İlişkin Düzenlemeler, Uluslararası Örf ve
Adet Hukuku Bağlamında Değerlendirmeler... 368
3- Kıta Sahanlığının Sınırlandırılması ve Coğrafî Açıdan
Elverişsiz Devletler ... 372
4- Dış Kıta Sahanlığına Dair BMDHS Düzenlemesinin Etkileri... 375
II- Münhasır Ekonomik Bölge/Münhasır Balıkçılık Bölgesi... 376
A- Münhasır Ekonomik Bölge... 376
1- Münhasır Ekonomik Bölgenin Tanımı ve Gelişimi... 377
2- Münhasır Ekonomik Bölgenin Önemi ve Günümüzdeki Münhasır Ekonomik
Bölgeyi Uygulayan Devletler... 380
3- Münhasır Ekonomik Bölgenin Uluslararası Hukuktaki Statüsü... 381
4- Münhasır Ekonomik Bölgede Yer Verilen Haklar ve Yükümlülükler ... 383
a- Kıyı Devletinin Münhasır Ekonomik Bölgedeki Hakları ve Yetkileri .... 384
b- Üçüncü Devletlerin Kıyı Devletinin Münhasır Bölgesindeki Hakları... 386
6- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Münhasır
Ekonomik Bölge Çerçevesindeki Değerlendirilmeleri ... 387
a- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Münhasır
Ekonomik Bölgeye İlişkin Talepleri ... 388
aa- III. DHK Dışındaki Gelişmeler/Bölgesel Gelişmeler ... 389
aaa- Güney (Lâtin) Amerika Kıtası... 389
bbb- Afrika Kıtası ... 389
bb- III. DHK Çerçevesinde Münhasır Ekonomik Bölgeye İlişkin Denize
Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Taleplerinin
Gelişimi... 392
aaa- III. DHK’deki Konuya İlişkin Temel Teklifler ... 392
bbb- Bölgesel Ekonomik Bölge Teklifleri ... 396
cc- Doktrinin Konuya Yaklaşımı ... 397
b- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Canlı
Kaynaklara İlişkin Hakları ... 399
aa- BMDHS m.69 ve m.70’in Paralel İncelenmesi... 402
bb- BMDHS m.71 ve m.72 ... 408
cc- BMDHS m.69 ve m.70’teki Düzenlemelerin Etkileri... 409
dd- BMDHS’de Belirlenmeyen Noktalar ... 411
aaa- Bölge ve Alt-Bölge Kavramları ... 412
bbb- Katılmaya İlişkin Hak Hangi Canlı Kaynaklar İçin Geçerlidir?.. 413
ccc- Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Devlet Kavramlarının Anlamı
Bağlamında Değerlendirme ... 414
ddd- Hakça Temel Kavramıyla Neyin Kastedildiği? ... 415
ee-
Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler
Bakımından Münhasır Ekonomik Bölge Üzerinde Örf ve Âdet Hukukuna
İlişkin Değerlendirme... 416
ff- Canlı Kaynakların İşletilmesine Katılma Hakkının Somut
Düzenlemeleri ve Uygulamaları ... 420
c- Münhasır Ekonomik Bölgeler Çerçevesinde Konunun Analizi... 429
aa- Genel Olarak ... 429
cc- Avrupa Birliği’deki Durumun Analizi ... 432
d- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Münhasır
Ekonomik Bölgeye İlişkin Diğer Haklar Çerçevesindeki Durumları ... 434
e- Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Münhasır Ekonomik Bölgeleri ... 435
f- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Münhasır Ekonomik Bölgeye Sahip
Olabilmelerine İlişkin Öneriler ... 439
B- Münhasır Balıkçılık Bölgesi ... 441
1- Günümüzde Balıkçılık Bölgesi Uygulayan Devletler ... 441
2- Münhasır Balıkçılık Bölgesinin Statüsü ve İçeriği... 444
3- Münhasır Balıkçılık Bölgesinin Kapsamı... 445
4- Münhasır Balıkçılık Bölgelerinin Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan
Elverişsiz Devletlere Etkileri ... 446
5- Münhasır Balıkçılık Bölgesi İlân Eden Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin
İncelenmesi ... 448
III- Açık Denizler... 450
A- Genel Olarak ... 450
B- Açık Deniz Serbestleri, Bağlı İlkeler ve Düzenlemeler ... 451
C- Açık Deniz Serbestileri ... 455
1- Seyrüsefer Serbestisi... 455
2- Uçuş Serbestisi... 459
3- Balıkçılık Serbestisi ... 459
4- Sualtı Kablo ve Boru Hattı Döşenmesine Dair Serbesti ... 463
5- Denizlerde Bilimsel Araştırma Serbestisi... 463
6- Yapay Ada, Tesis ve Yapı İnşa Etme Serbestisi... 464
D- Açık Denizlerdeki İstisnaî Kısıtlama ve Yasaklar... 465
1- Deniz Haydutluğu Yasağı... 465
2- Kölelik Yasağı ... 466
3- Narkotik Konularına İlişkin Kısıtlama ve Yasaklar ... 467
4- İzinsiz Radyo Yayınları ... 467
5- Deniz Çevresinin Kirlilikten Korunmasına İlişkin Yetkiler ... 468
6- Çifte Bayrak Taşıyan ve Bayraksız Gemilerin Durumu... 469
8- Meşrû Müdafâa Hakkı ... 470
9- Yasaklar ve Kısıtlamalara İlişkin Yeni Düşünceler... 471
E- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Açık
Denizdeki Hakları ve Durumları... 472
1- Genel Olarak... 472
2- Serbestiler Açısından ... 473
a- Seyrüsefer Serbestisi Açısından... 473
b- Uçuş Serbestisi Açısından ... 473
c- Balıkçılık Serbestisi Açısından ... 474
d- Sualtı Kablo ve Boru Hatlarının Döşenmesi Açısından ... 476
e- Denizlerde Bilimsel Araştırmalar Açısından ... 476
f- Yapay Ada, Tesis ve Yapıların İnşası Açısından ... 476
3- Açık Denizlerdeki Kısıtlama ve Yasaklar Açısından ... 477
IV- Deniz Yatağı... 478
A- Giriş ... 478
B- Deniz Yatağının Sınırları ... 481
C- Deniz Yatağındaki Kaynaklar ve Deniz Yatağının Önemi ... 484
D- Deniz Yatağındaki Düzenlemeye İlişkin Tarihçe ... 487
E- Deniz Yatağına İlişkin Düzenleme ve Bu Çerçevede Deniz
Yatağının Hukuksal Statüsü... 489
1- Deniz Yatağına İlişkin Temel İlkeler Çerçevesinde
Statüsel Değerlendirme ... 489
2- Otoritenin Oluşumu ... 490
3- Deniz Yatağının İşletilmesine İlişkin Genel Çerçeve... 491
4- Öncü Yatırımcılar ... 491
F- BMDHS’de Yer Alan Düzenlemeyle 1994 Tarihli XI. Bölümün Uygulanmasına
Dair Sözleşme Arasındaki Farklar ... 492
G- Deniz Yatağı Çerçevesinde Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan
Elverişsiz Devletler ... 494
1- Deniz Yatağı Düzeni Çerçevesinde Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin
Sınıflandırılması... 494
3- Deniz Yatağı Kaynakları Üzerindeki Maddî Haklar ... 496
4- Deniz Yatağından Elde Edilen Kaynakların Denize Kıyısı Olmayan ve
Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin Kendi Ülkelerinde Elde Ettikleri
Kaynaklarla Çakışması Durumu ... 497
5- Otoritenin OrganlarındakiTemsil Durumu ... 498
a- Genel Olarak Otoritenin Yapısı ... 498
b- Deniz Yatağı Otoritesi Konseyi... 500
c- Gözlemci Devletler ... 502
6- Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Deniz Yatağındaki Kaynaklardan
Yararlanmasına Muhtemel Karşı Çıkışlar... 503
§5- Denizlerde Bilimsel Araştırmalar ... 504
I- Giriş ... 504
II- 1958 tarihli I. DHK ve Cenevre Sözleşmeleri ... 505
III- BMDHS Çerçevesinde Denizlerdeki Bilimsel Araştırmalar ... 506
A- Genel Olarak ... 506
B- İç Suları ve Karasuları... 508
C- Takımada Suları ... 508
D- Münhasır Ekonomik Bölge ve Kıta Sahanlığı ... 509
E- Açık Denizler ... 510
F- Deniz Yatağı... 510
IV- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletler Açısından
Denizlerde Bilimsel Araştırmalar ... 511
A- Uygulamasal Bağlamda Değerlendirme ... 511
B- BMDHS’deki Düzenleme (m.254) ... 513
SONUÇ... 517
KISALTMALAR
AAAG: Annals of the Association of American Geographers ADM: Annuaire de la droit de la mer
AEJ: Asia Europe Journal
AHR: American Historical Review AI: Azerbaijan International
AIS: Annals of International Studies
AJICL: African Journal of International and Comparative Law AJIL: American Journal of International Law
ALR: Air Law Review
ARLOS&ML: Aegean Review of the Law of the Sea & Maritime Law AS: Asian Survey
ASEAN: Association of Southeast Asian Nations AÜHFD: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
AÜSBFD: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi AYIL: Australian Yearbook of International Law
bkz.: bakınız
BJIL: Berkeley Journal of International Law
BMDHS: Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi BYIL: British Yearbook of International Law
CADS: Cenevre Açık Denizler Sözleşmesi CAS: Central Asian Survey
CC: Climatic Change
CCM: Caspian Crossroads Magazine
CEFQ: China and Eurasian Forum Quarterly
CEPAL: Comisión Económica para América Latina y el Caribe CES: Comparative Economic Studies
CIEP: Clingendael International Energy Programme CIS: Commonwealth of Independent States
CJIELP: Colorado Journal of International Environmental Law and Policy CJIL: Chicago Journal of International Law
CKBBS: Cenevre Karasuları ve Bitişik Bölge Sözlemesi CKSS: Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi
CLR: Columbia Law Review
Col.-VLAJLA: Columbia VLA Journal of Law and Arts CQ: China Quarterly
CSM: Christian Science Monitor
CWILJ: California Western International Law Journal CWRILJ: Case Western Reserve International Law Journal CYIL: Canadian Yearbook of International Law
DEÜHFD: Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi DHK: Deniz Hukuku Konferansı
DJIL: Dickson Journal of International Law
DJILP: Denver Journal of International Law and Politics DJL: Dalhousie Journal of Law
DNA: Deoxyribonucleic acid DPS: Department of State Bulletin ed.: Editor
eds.: Editors
EA: Environmental Affairs EEZ: Exclusive Economic Zone EEQ: East European Quarterly EG: Economic Geography
EJIL: European Journal of International Law
EJTIR: European Journal of Transport and Infrastructure Research EMBOR: European Molecular Biology Organization Reports
EP: Energy Policy Er.P: Eritrea Profile et al.: ve diğerleri EU: European Union FA: Foreign Affairs
FAO: Food and Agriculture Organization FP: Foreign Policy
FSUJTLP: Florida State University Journal of Transnational Law and Policy GATT: General Agreement on Trade and Tariffs
GDP: gross domestic product GER: Global Economic Review
GJ: Geographical Journal
GJICL: Georgia Journal of International Comparative and Law GR: Geographical Review
GTJIA: Georgetown Journal of International Affairs GYIL: German Yearbook of International Law HDRO: Human Development Report Office HYIL: Hague Yearbook of International Law IA: International Affairs
IBRUB&SC: International Boundary Research Unit Boundary & Security Bulletin IBRUMB: International Boundary Research Unit Maritime Briefing
IC: International Conciliation ICJ: International Court of Justice
ICLQ: International and Comparative Law Quarterly IJ: International Journal
IJECL: International Journal of Estuarine and Coastal Law IJIL: Indian Journal of International Law
IJMCL: International Journal of Marine and Coastal Law IL: International Lawyer
ILQ: International Law Quarterly ILR: Israel Law Review
IMO: International Maritime Organization IO: International Organization
IOC: International Oceanographic Commission IOR: Indian Ocean Review
IYIL: Italian Yearbook of International Law İÜHFD: İstanbul Hukuk Fakültesi Dergisi JALC: Journal of Air Law and Commerce JEL: Journal of Environmental Law JHD: Journal of Human Development JIAS: Journal of Inter-American Studies
JICL: Journal of International and Comparative Law JIS: Journal of Italian Studies
JMAS: Journal Modern African Studies
JMLC: Journal of Maritime Law and Commerce JPMS: Journal of Political and Military Sociology
JWTL: Journal of World Trade Law km: kilometre
KLR: Kansas Law Review
L&CP: Law and Contemporary Problems LAs: Lawyer of the Americas
LDS: least developed states
LJIL: Ledien Journal of International Law LLDC: Land-Locked Developing Countries LLR: Lousiana Law Review
m.: madde
Ma.LR: Malaya Law Review
MERCOSUR: Mercado Commercial del Sur (Southern Common Market) Mic.LR: Michigan Law Review
MJIL: Melbourne Journal of International Law MLQ: Miami Law Quarterly
MLR: Modern Law Review mm: milimetre
MP: Marine Policy
MPB: Marine Pollution Bulletin
MPEPIL: Max Planck Encyclopedia of Public International Law MPM: Maritime Policy and Management
MPUNYB: Max Planck United Nations Year Book MR: Military Review
MULR: Monash University Law Review NA: New African
NILR: Netherlands International Law Review NJIL: Nordic Journal of International Law NLB: Nuclear Law Bulletin
NR&E: Natural Resource and Environment NRJ: Natural Resource Journal
NRL: Natural Resource Lawyer
NYUELJ: New York University Environmental Law Journal NYIL: Netherlands Yearbook of International Law
NYT: New York Times
OAS: Organization of American States OCLJ: Ocean and Coastal Law Journal OCM: Ocean and Coastal Management
ODIL: Ocean Development and International Law
OECD: Organization of Economic Co-Operation and Development OLR: Oregon Law Review
OM: Ocean Management
OSCE: Organization for Security and Cooperation in Europe OSJDR: Ohio State Journal of Dispute Resolution
OY: Ocean Yearbook PA: Pacific Affairs
PASIL: Proceedings of American Society of International Law PCIJ: Permanent Court of International Justice
PG: Professional Geographer PGQ: Political Geography Quarterly PLF: Public Law Forum
PYIL: Polish Yearbook of International Law
PzPPPMP: Prinosi za Poredbeno Proučavanje Prava i Međunarodno Pravo RBDI: Revue Belge de droit international
RCADI: Recueil des cours (Collected Courses of La Haye Academia)
RDISDP: Revue de droit international, de sciences, diplomatiques et politiques RHDI: Revue Hellenique de droit international
RIRI: Revue Iranienne des relations internationales RNA: Ribonucleic acid
s.: sayfa
SAARC: South Asian Association for Regional Cooperation SAD: Stratejik Araştırmalar Dergisi
SADC: Southern African Development Community
SBED: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi SBFD: Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
SCLR: Southern California Law Review SDILJ: San Diego International Law Journal SDLR: San Diego Law Review
Sin.JILC: Singapore Journal of International Law and Comparative SJILC: Syracuse Journal of International Law and Comparative
SJIS: Stanford Journal of International Studies SLR: Stanford Law Journal
SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği SSL: Scandianvian Studies in Law
SYIL: Spanish Yearbook of International Law supra: yukarı
TA: Thesaurus Acroasium
T&PIBG: Transactions and Papers of the Institute of British Geographers TILF: Texas International Law Forum
TILJ: Texas International Law Journal TGS: Transactions of the Grotius Society TMLR: Tulane Maritime Law Journal
TRACECA: Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia Tul.LR: Tulane Law Review
UN: United Nations
UNCLOS: United Nations Convention on the Law of the Sea UNCTAD: United Nations Conference on Trade and Development UNDP: United Nations Development Programme
UNECE: United Nations Economic Commission for Europe
UNESCAP: United Nations Economic and Social Commisssion for Asia and the Pacific
UNESCO: United Nations Educational, Social and Cultural Organization UNIDO: United Nations Industrial Development Organization
vb.: ve bunun gibi vs: versus
vs.: vesaire
VJIL: Virginia Journal of International Law VJTL: Vanderbilt Journal of Transnational Law WA: World Affairs
WHOI: Woods Hole Oceanographic Institute WLLR: Washington and Lee Law Review WTO: World Trade Organization
YCIL: Yearbook of the International Law Commission YLJ: Yale Law Journal
GİRİŞ
Uluslararası hukukun mekânsal kuralları dâhilinde bulunan ve bu dalın en eski konularından birini teşkil eden deniz hukuku, günümüzde de önemini sürdüren bir uluslararası hukuk dalıdır. Deniz hukukunun önemi, dünyanın %70’ini (3/4’ü) kaplayan denizlere ilişkin düzenlemeler içermesinden kaynaklanmaktadır. Denizler, birçok açıdan insanlık ve devletler için önem arz etmektedir. Örneğin; dünya ticaretinin %90’ı denizler kullanılmak suretiyle gerçekleştirilmektedir. Denizlere ilişkin diğer bir önemli husus ise, denizlerin çok zengin kaynaklara sahip olması ve özellikle gelişen teknolojiler sayesinde bunların araştırılmasının ve işletilmesinin olanaklı hale gelmesidir. Bilâhare, karalarda bulunan kaynakların denizlerdeki kadar zengin olmaması ve tükenmeye başlaması, denizlerin bu açıdan da önemini ortaya koymaktadır. Bunlar dışında kalan diğer önemli bir husus ise, denizlerin hava ve iklim üzerindeki etkileri olmaktadır. Denizler, iklimlerin yumuşamasında ve dengelenmesinde temel belirleyici unsurlardan birini oluşturmaktadırlar.1
Bu bağlamda, eski çağlardan beri denizler ve onlara ilişkin kurallar devletlerin üzerinde en çok tartıştıkları gündem maddelerinden olmuştur. Fakat, denizler bu kadar önem teşkil etmelerine ve devletlerin gündeminde yer almalarına karşın, denizlere ilişkin kurallar uzunca bir dönem uluslararası örf ve âdet kuralları niteliğinden kurtulamamışlardır. 20. yüzyılın ilk yarısında Milletler Cemiyeti şemsiyesi altında, denizlere ilişkin olarak bir kodifikasyon çalışması2 başlatılsa da, herhangi bir sonuca ulaşılamamıştır. Bundan sonraki ilk aşama II. Dünya Savaşı sonrası Birleşmiş Milletler çatısı altında “Uluslararası Hukuk Komisyonu”nca yapılan çalışmalar sonucunda Cenevre’de 1958 tarihinde toplanan I. Deniz Hukuku Konferansı (DHK) olmuştur. Katılımın yüksek olduğu bu konferansın sonunda
1 Sustainable Development: A Guide to Our Common Future, THE REPORT OF WORLD COMMISSION ON ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT, 1987, s. 56; The Ocean-Our Future, The Report of the Independent World Commission on the Oceans, chaired by Mário Soares, Cambridge, 1998, s. 15, 28, 88, 89, 90.
2 Esasen, 1930 tarihinde Uluslararası Hukuk Komisyonunca La Haye’de yapılan uluslararası konferans, üç temel başlıkta kodifikasyon çalışmalarını içermekteydi: Uyrukluk (tâbiyet), karasuları ve devletlerin sorumluluğu. Bu üç başlıkta yapılan toplantılara genelde her devletten aynı uzmanlar katılmış ve her uzmanın bu üç alanda da vâkıf olmaları pek de mümkün gözükmemiştir. Konferansın en büyük başarısızlık nedenlerinden biri olarak lanse edilen bu durumun yanı sıra, üzerinde karara bağlanan durumlar olmasına rağmen, tüm durumlarda bir kararın ortaya konulamaması da bir metnin oluşamamasının en büyük nedenlerinden bir diğeri olarak gösterilmektedir. Bkz. JOHNSTON D.H.N., The Preparation of the 1958 Geneva Conference on the Law of the Sea, ICLQ, vol. 8/1, 1959, s. 184.
Cenevre Sözleşmeleri olarak adlandırılan dört sözleşme3 ve bir ek protokol4 imzalanmıştır. Her ne kadar, I. DHK’da olumlu sonuç alınsa ve sözleşmeler yürürlüğe5 girse de, kabul edilen sözleşmelerin bazı önemli konuları gerektiği gibi çözememesi6 ve bazı konuların da hiç düzenlenmemesi7, bu sözleşmelerin etkilerinin gerektiği gibi olmamasına yol açmıştır. Bunun üzerine, hemen 1960 yılında Cenevre’de II. DHK toplansa da, bu konferanstan da bir sonuç elde edilmemiştir.8 Bu gelişmeleri izleyen dönemde, Malta delegasyonundan Arvid Pardo’nun 1967 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda yaptığı ses getiren konuşmasının ardından Birleşmiş Milletler bünyesinde kurulan Uluslararası Deniz Yatağı Komitesinin başını çektiği çalışmalar sonucunda, 1973 yılında çok geniş katılımla ve toplam dokuz yıl sürecek olan III. DHK Venezüella’nın başkenti Caracas’ta toplanmıştır.9 Konferansın sonunda, 1982 yılında Jamaika’nın Montego Bay kentinde, 1982 tarihli Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS) imzalanmıştır. Bu sözleşmenin birçok açıdan değeri vardır. Doktrinde bazı yazarların okyanusların anayasası olarak adlandırdığı bu Sözleşme10, tek bir metinde tüm
3 1958 tarihli Cenevre Karasuları ve Bitişik Bölge Sözleşmesi (CKBBS) 1958 tarihli Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi (CKSS)
1958 tarihli Cenevre Açık Denizler Sözlemesi (CADS)
1958 tarihli Cenevre Açık Denizde Balıkçılık ve Biyolojik Kaynakların Korunması Sözleşmesi (CADB&CKİS).
4 Uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin ek protokol.
5 Yukarıda 3 no’lu dipnotta yer alan sıraya göre; ilk sözleşmeye 54 devlet taraftır ve sözleşme 1964 yılında yürürlüğe girmiştir; ikinci sözleşmeye 61 devlet taraftır ve sözleşme 1964 yılında yürürlüğe girmiştir; üçüncü sözleşmeye 64 devlet taraftır ve sözleşme 1962 yılında yürülüğe girmiştir; dördüncü sözleşmeye 39 devlet taraftır ve sözleşme 1966 yılında yürürlüğe girmiştir. Bkz. HARRIS D.J., Cases and Materials on International Law, 6th edition, London, 2004, s. 381 ve dipnot no. 9. Sözleşme görüşmelerine katılsa da, Türkiye hiçbir sözleşmeye taraf değildir.
6 Örneğin kıta sahanlığına ilişkin sınırlandırma konusu. 7 Örneğin karasularının genişliği sorunu.
8 Bu konferansta ön plâna çıkan Amerika Birleşik Devletleri/Kanada ortak önerisi “altı artı altı” formülü, bir oy eksikle kabul edilememiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. BOWETT D.W., The Second United Nations Conference on the Law of the Sea, ICLQ, vol. 9/3, 1960, s. 415-435; DEAN A.H., The Second Geneva Conference on the Law of the Sea: The Fight for Freedom of the Seas, AJIL, vol. 54/4, 1960, s. 751-789. Özellikle de, Amerika Birleşik Devletleri Delegesi Dean’in Amerika Birleşik Devletleri’nin bir sonuca ulaşılması için sarf ettiği çabalardan bahsetmiştir. Bu bağlamda, Amerika Birleşik Devletleri delegasyonun, Konferans başlamadan altı ay evvel lobi çalışmaları için dünyanın pek çok bölgesine dağıldığı belirtilmektedir (bkz. s. 752). Yine, Konferansta sunulan diğer öneriler ve oylamada meydana gelen dengeler için de bkz. s. 777-782 ve 782-786.
9 Toplantılar, daha sonra ki süreçte Cenevre ve New York’ta devam etmiştir.
10 Örneğin; BERNAERTS A., Bernaert’s Guide to the 1982 United Nations Convention on the Law of the Sea, Suret, 1982, s. 9; T.T.B. KOH, E.M. BORGESE vs. (Koh’un 1982 yılında yaptığı konuşma-A
Constitution for the Oceans. Bkz. www.un.org/Depts/los/Convention_agreements/texts/koh_english.pdf)-(Ayrıca Koh’un bu
konuşmasına kitabında değinen ve “A Constitution for the Oceans” alt başlığı atan Sanger’a da bakılabilir. Bkz. SANGER C., Ordering the Oceans: The Making of the Law of the Sea, Toronto, 1987); BORGESE E.M., A Constitution for the Oceans: Comments and Suggestions Regarding Part XI of the Informal Composite Negotiating Text, SDLR, vol. 15/3, 1978, s. 371-408; ayrıca bkz.
konuları ele almış11, birçok yeni konuyu düzenlemiş12, devletlerin en başından beri sorun yaşadığı karasularının genişliğine ilişkin kriterleri kabul etmiştir.13 Bu Sözleşmenin etkinliğini arttıran en önemli hususlardan biri de, büyük denizci devletlerin dışındaki yeni kurulan devletlerle14, gelişmekte olan devletlerin Sözleşmenin yapılmasında etkin rol oynamasıdır.
Bu etkinliği sağlayan devletler incelendiğinde, 1964 yılında kurulmuş olan ve “77’ler grubu” (Group of 77) olarak anılan grup başta gelmektedir. “77’ler Grubu”, ekonomik olarak güçlü olmayan, birçoğu yeni bağımsızlıklarını kazanmış ve en önemlisi de denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıdan elverişsiz devletlerin de etkin olduğu bir gruptur. Genelde bu devletlerin özelliği, büyük ve gelişmiş denizci devletlere karşı güçsüz ve zayıf noktaları kendi açılarından bertaraf etmeye çalışmaktı. Bu bağlamda, bu devletler kendi konumlarını düzeltecek bazı hükümlerin sözleşmeye eklenmesi için aralarında güç birliği oluşturmuşlardır.
Global düzende devletleri en çok etkileyen ve ayakta kalmalarını sağlayan, bu düzene uygun olarak ticaret yapabilmeleridir. Ticaret açısından ise, en önemli hususlardan biri, hattâ belki de en önemlisi ticareti yapılan malın gerekli pazarlara ulaştırılmasında yatmaktadır. Yukarıda da belirtildiği üzere, dünya ticaretinin %90’nına yakın oranı denizler üzerinden gerçekleştirilmektedir. Bu bağlamda, devletlerin ekonomik kalkınmışlıklarını sağlamak, ekonomilerini daha da geliştirmeleri ve dış ticaret hacimlerini yükseltebilmeleri için denizlere duyulan ihtiyaç çok açıktır.
Ticaretin yanı sıra zengin bir faunaya sahip denizlerden besin elde edilmesi durumu da devletlerin, gerek iç piyasaları, gerek dış ticaretleri bakımından önem taşımaktadır. Beslenme ve buna bağlı ekonominin yanı sıra, özellikle karalarda tükenmekte olan cansız doğal kaynak rezervlerinin denizlerde bulunanlarla telafi
Oceans: the Sources of Life, UNCLOS 20th Anniversary (1982-2002), 2002, sy. 1, www.un.org/Depts/los/convention_agreements/convention_20years/oceanssourceoflife.pdf (ziyaret tarihi: bilinmiyor).
11 BMDHS toplam 320 madde ve 17 bölümden oluşmaktadır. Sözleşmenin orjinal metni için bkz. www.un.org/Depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf (ziyaret tarihi: bilinmiyor). 12 Örneğin; takımada devleti ve bu kavrama bağlı diğer kavramlar, münhasır ekonomik bölge kavramı vs.
13 BMDHS m.3’te karasuları genişliğinin her devlet tarafından 12 deniz mili aşmayacak şekilde belirlenebileceği düzenlenmiştir. Yani, Sözleşme azamî bir mesafe ölçütü kabul etmiş bulunmaktadır. 14 Özellikle, o yıllar sömürge devletlerinin bağımsızlık kazanması sonrasına denk gelen zamanlardır.
edilmesi, denizlerin önemini birkaç kat daha arttırmaktadır. Dolayısıyla, tüm bu zenginliklere ulaşma ve bunlardan yararlanma, devletler için hayatî öneme sahip bir husus hâlini almaktadır.
Fakat, bazı devletler denize ulaşmakta ve denizlerden her şekilde yararlanmakta, bazı diğer devletler kadar şanslı olamamaktadırlar. Malî koşulların eksikliği bir yana, günümüzde kırk dört devletin denize kıyısı bulunmamaktadır. Öte yandan, bazı devletler ise, denize kıyıları olduğu hâlde, gerek kıyılarının uzunluğu15, gerek kıyılarının konumu ve kendi bulundukları çevre gibi nedenlerle denizlerden gerektiği gibi yararlanamamaktadırlar. Bu tür devletlere de, “coğrafî açıdan elverişsiz devletler” adı verilmektedir.
Tezde bu iki tür devlete ilişkin incelemelerde bulunulmaya çalışılacaktır. Bu bağlamda, tez toplam üç bölümden oluşmaktadır. Tezde uluslararası hukuk konularıyla birlikte, ele alınan konunun uluslararası hukukun mekânsal kurallarına ilişkin olmasının da bir sonucu olarak, coğrafî bilgilere sıkça atıfta bulunulacaktır. Bu, tezin ve konunun daha iyi anlaşılabilemesi için bir zorunluluktur. Ayrıca, günümüzde bazı bilim dalları birbiri içine girmiştir ve birbirlerinden bağımsızlaştırılmaları zordur. Bu çerçevede, konunun sadece tek taraflı olarak ele alınması doğal olarak beklenemeyecektir. Bu durumlar göz önüne alındığında, hukuk temelinde ve fakat coğrafî, ticarî, ekonomik ve siyasî hususlara yeri geldikçe değinilmeye çalışılacaktır.
Tezde denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıda elverişsiz devletler olarak adlandırılan iki kategorideki devletler ve hukukî durumları, mümkün olduğu oranda tüm yönleriyle ele alınmaya çalışılacaktır. Üç bölüme ayırılan tezin ilk bölümünde, denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıdan elverişsiz devletlerin tanımları yapılmaya çalışılacaktır. Tanımlardan çıkartılan unsurlar ayrıntılarıyla incelenecektir. Birinci bölümde sadece tezimizin dayandığı bu iki temel kavram değil, aynı zamanda bu kavramlarla ilişkili, bu kavramlara yön veren diğer kavram ve alt kavramlar da tanımlanmaya çalışılacaktır. Kavramlar tanımlanıp, bu kavramlardan çıkan unsurlar irdelendikten sonra, bu devletlere ilişkin sınıflandırmalar yapılmaya çalışılacaktır. Böylelikle, ayrımlar daha belirgin hâle getirilmiş olacaktır. Çünkü bu iki temel devlet grubu açısından, gerek açık, gerekse üstü kapalı olarak ortaya konulan birtakım türler söz konusudur. Birinci bölümün sonunda ise, denize kıyısı olmayan ve coğrafî
açıdan elverişsiz devletlerin deniz hukuku çerçevesinde talep ettikleri hakların dayanaklarını oluşturduğu düşünülen bazı temel uluslararası ilkelere yer verilecektir.
İkinci bölümde ise, işlenecek konunun mahiyeti bakımından bir faklılık göze çarpmaktadır. Buna göre, tezin bu aşamasına kadar olan yapıdan farklı olarak, tez konusunun tek bir kavramına ilişkin bir inceleme yapılacaktır. İkinci bölümün konusu, denize ulaşımdır. Bu ulaşım, sadece karadan denize ulaşım değil, aynı zamanda denizden de karaya ulaşım söz konusudur (access to and from the sea). Konunun mahiyeti gereği bu bölümde, coğrafî açıdan elverişsiz devletler ayrı bırakılarak, sadece denize kıyısı olmayan devletler incelenecektir. Buna göre, öncelikle, genel olarak denize kıyısı olmayan devletlerin denize ulaşımları incelendikten sonra, komşu devletlerden ulaşım bağlamında yararlanma ve o devletlerin topraklarını kullanma hakları genel olarak değerlendirilecektir.
Üçüncü ve son bölümde, denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıdan elverişsiz devletlerin deniz kaynaklarından yararlanma hakları ele alınarak incelenecektir. Bu bölüm çerçevesinde, deniz alanlarına göre kıyı devletlerinin ve tez konumuzu teşkil eden denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıdan elverişsiz devletlerin yararlanmasına ilişkin haklar ve düzenlemeler incelenmeye çalışılacaktır. Bu bölüm dâhilinde, deniz hukukunda tanınan her bir deniz alanı ele alınarak genel olarak işlenecek, akabinde tez konumuzu oluşturan devletler açısından her bir alan özel olarak değerlendirilmeye çalışılacaktır.
BİRİNCİ BÖLÜM
TANIMLAR, SINFLANDIRMALAR VE İLKELER
§1- Tanımlar
Tanıtılması gereken kavramlar içinde, özellikle tezimiz açısından üzerinde tartışmalar doğabilecek “devlet” (state, état, stateen) ve “deniz” (sea, mer, see) kavramları kısaca ele alınmalıdır. Daha sonra, tezimizin iki ana konusu olan “denize kıyısı olmayan devlet” (land-locked state, état sans littoral, binnen staaten) ve “coğrafî açıdan elverişsiz devlet” (geographically disadvantaged state, état
géographiquement désavantagé, geographisch benachteiligten staaten)
kavramlarının tanıtılması gereklidir. Denize kıyısı olmayan devlet tanımlanırken bu devletlerin bir alt-kategorisini teşkil eden “anklav” (enclave16, enklave) kavramı da
tanıtılacaktır. I- Devlet Tanımı
A- Genel Olarak
Uluslararası hukukta devletin tanımı, devletin, adı geçen hukuk dalının temel süjesi olması dolayısıyla çok önemlidir. Tezimiz açısından devlet tanımının önemi ise, hangi birimlerin devlet sayılarak tez konumuz çerçevesinde ele alınacağının belirlenmesi hususunda ön plâna çıkmaktadır. Bu bağlamda, tezimizin başında, kısa şekilde, hangi birimlerin uluslararası hukuka göre devlet teşkil edebildiklerini tespit açısından “devlet” kısa bir şekilde değerlendirilmeye çalışılacaktır. Daha sonraysa, devlet olup olmadıkları tartışmalı hangi birimlerin devlet vasfıyla tezimizde kabul edileceğine dair bir liste verilmeye çalışılacaktır.
Uluslararası hukukta devletin tanımlanmasında, genel olarak, devletin olası unsurlarını sayma yollu bir yaklaşım kullanılmaktadır. Oysa, uluslararası hukukta önceleri unsur sayma yoluyla bir tanımlamaya gidilmemekteydi.17
16 İngilizce ve Fransızca yazılımları aynıdır.
17 Daha çok klâsik birtakım tanımlamalar yapılmaktaydı, bkz. GROTIUS, PUFENDORF, PHILLIMORE, WOOLSEY, TAYLOR.
Günümüzde devlet tanımlanırken dört temel unsura ihtiyaç duyulmaktadır: ülke, nüfus (halk), siyasî otorite veya hükûmet ve son olarak egemenlik.18 Bu dört unsura sahip olan birimler, devlet olarak kabul edilecektir.
B- Tez Bağlamında Devlet Olarak Kabul Edilecek Birimler
Bazı birimlerin, çeşitli sebeplerle devlet statüsü tartışmalı olsa da, tezimiz çerçevesinde şu birimler devlet olarak kabul edilecektir: Andora19, Liechtenstein, Kosova20, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti21, Monako, San Marino ve Vatikan22. 23
18 Uluslararası hukukta resmî olarak devlet tanımın yapıldığı tek belge “Montevideo Sözleşmesi”dir. 1933 tarihli “Montevideo Sözleşmesi” m.1’de, devlet şu şekilde tarif edilmektedir: “Bir uluslararası
hukuk kişisi olarak devlet şu sıralanan özelliklere sahip olmalıdır: a) sürekli bir nüfus; b) belirli bir ülke; c) hükûmet; d) diğer devletlerle ilişkiler içerisine girebilme kapasitesi”.Bkz. via
http://avalon.law.yale.edu/20th_century/intam03.asp (son ziyaret tarihi: 15/11/10).
19 1984 yılına kadar devlet statüsü tartışmalı olan Andora’nın günümüzde devlet olma niteliği artık tartışılmamaktadır. 1993 yılında üçlü antlaşmada (Fransa-İspanya-Andora), iki devletin Andora’nın bağımsızlığına saygı göstereceğini belirtmesi ve Anayasasındaki düzenleme çerçevesinde bugün Andora’nın bağımsız bir devlet olup olmadığı tartışılmamaktadır. Bkz. DUURSMA J., Fragmentation and the International Relations of Microstates: Self Determination and Statehood, Cambridge, 1996, s. 371; FARRÉ V., Andorran Diplomatic Practice, Treaties and Other International Agreements to which Andorra is a Party, SYIL, vol. 4, 1995-1996, s. 242.
20 17 Şubat 2008 tarihinde Sırbistan’dan bağımsızlığını ilân eden Kosova’yı ilk tanıyan devletlerden biri Türkiye’dir, bkz. Türkiye-Kosova Siyasî İlişkileri, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, via www.mfa.gov.tr/turkiye---kosova-siyasi-iliskileri-.tr.mfa (ziyaret tarihi: 30/08/10). Bunun dışında, günümüzde, Kosova’yı altmış dokuz devlet tanımıştır, bkz. via www.mfa-ks.net/?page=2,33 (ziyaret tarihi: 30/08/10). Bunlara ilâveten, Uluslararası Adalet Divanı 22 Temmuz 2010 tarihinde Kosova’nın bağımsızlık bildirisinin uluslararası hukuk kurallarını ihlâl etmediğine dair bir danışma görüşü vermiştir. Bkz. www.icj-cij.org/docket/files/141/15487.pdf (ziyaret tarihi: 23/07/10). Divan, danışma görüşünün sonuç kısmında, 17 Şubat 2008 tarihli bağımsızlık beyanının genel uluslararası hukuku, 1244 sayılı Güvenlik Konseyi kararını veya anayasal çerçeveyi ihlâl etmediğini, sonuç olarak bu beyanın uygulanmasının uygulanabilir hiçbir uluslararası hukuk kuralını ihlâl etmediğini belirtmiştir. Bkz. karar metni s. 43 paragraf 122. Her şeyden evvel belirtmek gerekir ki, Uluslararası Adalet Divanının danışma görüşlerinin bağlayıcılığı yoktur. Bkz. AKSAR Y., Evrensel Yargı Kuruluşları, Ankara, 2007, s. 69; PAZARCI H., Uluslararası Hukuk Dersleri, IV. Kitap, Ankara, 2000, s. 62; SUR M., Uluslararası Hukukun Esasları, geliştirilmiş 2. baskı, İstanbul, 2006, s. 182. Öte yandan, Divanın verdiği danışma kararını yorumlayan devletlerden Kosova’nın bağımsızlığını çok önceden tanıyan devletler, kararın Kosova’nın tanınması yönünde büyük bir aşama olduğunu belirtirken; Kosova’nın bağımsızlığını tanımayan devletler ise, kararın Kosova’nın doğrudan bağımsızlığını onaylamadığı, sadece uluslararası hukuka aykırı olmadığının tespit edildiği ve ötesinde bunun sadece bir danışma kararı olduğunun altını çizmişlerdir. Sonuç itibariyle, Kosova’nın durumu, danışma kararının niteliği gibi konular bu tezin kapsamında olmadığı için, sadece Türkiye’nin uluslararası ilişkileri çerçevesinde Kosova’nın bir devlet olduğunu kabul etmesi dolayısıyla, Kosova bu tez kapsamında devlet olarak kabul edilmiştir.
21 Tanımanın etkileri doğrultusunda, tanımanın, tanıyan ve tanınan arasında hüküm doğurma kuralı çerçevesinde, her ne kadar Türkiye dışında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni devlet olarak tanıyan devlet olmasa da, bu tez açısından Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti bir devlet olarak mütalâa edilmektedir.
22 Günümüzde, Vatikan’ın devlet olup olmadığı konusunda bir tartışma yaşanmaktadır. Bu çerçevede, bugün hâlâ Vatikan’ın devlet olma statüsünü tartışan yazarlar vardır. Bkz. ACQUAVIVA G., Subjects of International Law, VJTL, vol. 38/2, 2005, s. 357; BAŞLAR K., Uluslararası Hukukta Hükûmet Dışı Kuruluşlar, Ankara, 2005, s. 180-182; BROWNLIE I., Principles of Public International Law, 6th
Sayılan bu devletlerden Monako24 ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, doğal olarak, denize kıyısı olmayan devlet olarak değil, coğrafî açıdan elverişsiz devlet olarak ele alınmaktadır.
Yine statüsü tartışmalı veya en azından karışıklığa sebebiyet verecek şu birimler ise, tez kapsamında devlet olarak kabul edilmeyecektir: “Bophuthatswana”, “Daman ve Diu”25, “Güney Osetya”26, “Jammu ve Kaşmir”27, “Sikkim”28, “Tibet”, “Transnistria”29 ve “Venda”.30
edition, Oxford, 2003, s. 64. Bununla karşılık bugün Vatikan’ın devlet kendi özgü bir devlet olduğu birçok yazar tarafından kabul edilmektedir. Bkz. CRAWFORD J., The Creation of States in International Law, 2nd edition, 222-225; PAZARCI H., Uluslararası Hukuk Dersleri, II. Kitap, Ankara, 1999, s. 107; SUR, s. 97.
23 Meselâ, Glassner, 1973 yılında yazdığı bir makalede açıkça Andora, Belarus, Sikkim ve Vatikan’ı denize kıyısı olmayan devletler olarak saymadığını belirtmiştir. Bkz. GLASSNER M.I., The Status of Developing Land-Locked States since 1965, LAs, vol. 5/2, 1973, s. 485.
24 Monako’nun çok uzun süreden beri devlet olarak uluslararası hukukta tanınmasına rağmen, özellikle 1918 Antlaşmasıyla Fransa lehine tanınan bazı hak ve yetkiler Monako’nun statüsünü sorgunabilir hâle getirmektedir. Buna karşın, Monako’nun devlet olduğu çok geniş bir tanımayla sabittir. Bkz. CRAWFORD, s. 292-293. Öte yandan, Fransa-Monako arasında akdedilen 1918 Antlaşması 2002 yılında revize edilmiş, bazı olumsuz hususlar değiştirilmiştir. Bkz. “New Treaty
Replaces Franco-Monegasque Treaty of 1918” via www.bergduffy.com/Monaco/2002treatyanal.htm
(ziyaret tarihi: 30/08/10).
25 Hindistan’daki anklavlardan birisidir.
26 Rusya ile Gürcistan arasında 2008 Ağustos’un da yaşanan sıcak temas sonrasında Rusya tarafından desteklenen ve tanınan iki birimden biri olan Güney Osetya (South Ossetia) bugün Rusya haricinde üç devlet tarafından tanınmaktadır: Nikaragua, Nauru ve Venezüella. Bkz. “Chavez Recognizes South Ossetia, Abkhazia as Independent”, RadioFreeEurope, September 10 2009 via www.rferl.org/articleprintview/1819273.html (son ziyaret tarihi: 30/08/2010); “Nicaragua Recognizes South Ossetia and Abkhazia”, RIA Novosti, 04/09/2008 via http://en.rian.ru/world/20080904/116538071.html (son ziyaret tarihi: 30/08/2010); “Pacific Island Recognizes Georgian Rebel Region”, Reuters, December 15 2009 (Tuesday) via http://in.reuters.com/assets/print?aid=INIndia-44730620091215 (son ziyaret tarihi: 30/08/2010). Öte yandan, diğer birim olan Abazya için de bu tanımalar geçerlidir. Hatırlatılmalıdır ki, Abazya devlet olarak kabul edilirse, coğrafî açıdan elverişsiz devlet olarak kabul edilecektir. Bu iki devlet, ayrıca kendisi de devlet olarak tanınmayan Transnistria tarafından da tanınmıştır. Bu tanımanın şüphesiz uluslararası hukukta bir anlamı yoktur.
27 Hindistan’daki anklavlardan birisidir.
28 Eski haritalarda devlet olarak gösterilen bu küçük krallık 1975 yılında yaptığı halk oylaması sonucunda Hindistan’a katılmış ve Hindistan’ın bir eyaleti olmuştur. Bkz. Sikkim, ICLQ, vol. 24/4, 1975, s. 884.
29 Transnistria, Moldavya’dan ayrılmaya çalışan bir birimdir. Bugün için sadece kendileri de devlet olarak tanınmayan Abazya ve Güney Osetya tarafından tanınmıştır.
30 Menefee, yer verdiği listede, Güney Osetya ve Abazya haricinde, devlet statülerinin altını çizerek, tüm birimlere de yer vermiştir. Bkz. MENEFEE S.P., “The Oar of Odysseus”: Landlocked and “Geographically Disadvantaged” States in Historical Perspective, CWJIL, vol. 23/1, 1992-1993, s. 6-9. Öte yandan, zamanla bu birimlerin devlet olma statüsü elde edinebilecekleri unutulmamalıdır.
II- Deniz
Uluslararası hukukun mekânsal kuralları çerçevesinde değerlendirilen deniz hukuku konusuna ilişkin bir çalışma yapılırken, öncelikle “deniz”in tanımlanmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Hangi su kütlelerinin deniz, hangilerinin ise deniz olmadığı, tezimizdeki devletlerin statülerini değiştirecektir. Bu bağlamda, “deniz”i tanımlamak suretiyle bu karışıklığı bir ölçüde önlemek gerekmektedir. Esasen bu karışıklık, bazı su kütlelerinin göl veya deniz olmasının karıştırılmasından kaynaklanmaktadır.
Uluslararası deniz hukukuna (international law of the sea) ilişkin kitaplar incelendiğinde31, konulara, doğrudan denizin önemi ve denizin tarihçesi verilmek suretiyle başlanıldığı, sonrasında ise deniz alanları ve bunlara bağlı konularla devam edildiği görülmektedir. Artık, günümüzde çevre hukuku da önem kazandığı için, bu kitapların içeriklerinde deniz çevresine ilişkin açıklamalar da yer almaktadır. Buna karşılık, bu kitaplardan hiçbirinde “deniz” kavramını tanımlamaya gerek duyulmamıştır. Bunun gibi, uluslararası antlaşmalarda da, başta BMDHS, onun öncesinde de 1958 tarihli Cenevre Sözleşmelerinde herhangi bir “deniz” tanımına yer verilmemiştir. Oysa, “deniz” tanımının, yukarıda da belirttiğimiz gibi, büyük önemi vardır; çünkü ilgili kuralların nerede, daha açık belirtmek gerekirse, hangi su alanlarında uygulanacağının belirlenmesi, “deniz”in tanımına bağlıdır. Bunun dışında, “deniz” tanımına göre, hangi devletlerin kıyı devleti, hangi devletlerin ise denize kıyısı olmayan devletler kategorisinde yer alacakları gibi hususlar da daha belirgin hâle gelecektir.
Öncellikle belirtmek gerekir ki, uluslararası sözleşmelerde “deniz” kavramına doğrudan yer verilmemiştir. Özellikle, doktrinde32 özenli düzenlemeler getirmediği düşünülen ve bu bağlamda akıllarda düzenlediği pek çok konuda33 soru işaretleri bırakan ve belirsizliklere yol açan BMDHS’de “deniz” kavramına ilişkin bir tanıma yer
31 Örneğin; Churchill & Lowe (1983 & 1999), Brown (1994), Sohn & Gustafson (1984), Bowett (1967), Sørensen (1958), McDougal & Burke (1962), Colombos (1967), Fulton (1911), Özman (2006), Kuran (2006) gibi.
32 CHURCHILL & LOWE, The Law of the Sea, 3rd edition, Manchester, 1999, s. 50, 118-125 vb.; CLINGAN A.T.Jr., The Law of the Sea: Ocean Law and Policy, Maryland, 1992, s. 42 vb.
33 Örneğin; ileride görüleceği üzere “coğrafî açıdan elverişsiz devlet” kavramı, adalara ilişkin düzenlemeler içeren m.121/3’de yer verilmiş olan “kayalık” kavramı, kapalı ve yarı-kapalı deniz kavramlarına ilişkin olan m.122. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. Öte yandan, daha çok yeni bir sözleşme olan BMDHS’nin düzenlemelerinin çok çabuk değişikliğe uğradığı veya eklemeler yapıldığı da gözden kaçmaması gereken bir husustur. Bu duruma ilişkin, 1994 tarihli XI. bölümün tadiline ilişkin antlaşma ile 1995 tarihli Birleşmiş Milletler Balıkçılık Sözleşmesi sayılabilir.
