B- Denize Kıyısı Olmayan Devletlere İlişkin Resmî Olmayan Sınıflandırmalar
8- Denize Kıyısı Olmayan Devletlere İlişkin Resmî Olmayan Diğer Olası
277 Ruanda, daha önceden bir İngiliz sömürgesi olmasa da Topluluğa üye olmak için başvuruda bulunmuş ve 2009 tarihinde Topluluğun bir üyesi hâline gelmiştir. Daha önce bu şekilde ilk başvuru Mozambik tarafından yapılmıştır.
278 via www.thecommonwealth.org/Internal/191086/142227/members (son ziyaret tarihi: 01/09/10). Öte yandan, belirtilmelidir ki, denize kıyısı olmayan bir devlet olan Zimbabwe üyelikten ayrılmıştır. 279 via www.unescap.org/tid/aptiad/viewagreement.aspx?id=CISFTA (ziyaret tarihi: 04/09/10). 280 Konuya ilişkin ayrıntılı bir bölüme çalışmanın devamında yer verilecektir.
Denize kıyısı olmayan devletlere ilişkin temel olarak ele alınabilecek resmî olmayan sınıflandırmalar yukarıda verildiği şekilde yapılabilir. Tabii ki, bu çok sübjektif sınıflandırmaların çeşitlendirilmesi ve sayısının arttırılması ve/veya azaltılması imkân dâhilindedir. Bununla beraber, esasen ayrı bir sınıflandırma konusu gibi görülmesi pek mümkün olmayan, belki istisnaî olarak nitelendirilebilecek bazı durumlara kısa bir biçimde sınıflandırma konusu altında değinilebilir.
Mini-Devlet veya Minyatür Devlet Olup Olmadıklarına Göre Yapılabilecek Sınıflandırma: Bunlardan ilki, denize kıyısı olmayan devletlerin mini-devlet veya
minyatür devlet281 olup olmalarına ilişkin yapılabilecek bir sınıflandırmadır. Dört tane temel mini devlet, aynı zamanda denize kıyısı olmayan devletlerdir. Bu devletler şunladır: Andora, Liechtenstein, San Marino, Vatikan.
Anklav Olup Olmadıklarına İlişkin Yapılabilecek Sınıflandırma: Yukarıda da
belirtildiği gibi, her ne kadar ilk zamanlarda bazı yazarlarca282 denize kıyısı olmayan devletler anklav devlet olarak tanımlansa da, esasen her denize kıyısı olmayan devlet bir anklav değildir, bunun yanında her anklav da bir denize kıyısı olmayan devlet değildir. Günümüzde dünyada anklav olma özelliği taşıyan üç denize kıyısı olmayan devlet vardır: Lesotho (Afrika-Güney Afrika Cumhuriyeti), San Marino (Avrupa-İtalya), Vatikan (Avrupa-İtalya). Bu devletler, diğer denize kıyısı olmayan devletlerden, varlıklarını içinde bulundukları devletle olan ilişkilere çok bağlamış olmalarından ötürü ayrılmaktadırlar. Bu durum, zaten bu devletlerin coğrafî bir
281 Minyatür devlet, Pazarcı tarafından genel olarak tanımlanmamakla birlikte çok küçük ülkelere sahip olan ve çok az nüfusa sahip devletler olarak ele alınmış ve sadece Avrupa’da yer alan Andora, Liectenstein, Monako ve San Marino’ya yer verilmiştir. Bkz. PAZARCI, II. Kitap, s. 104. Oysa,
Gunter minyatür devletlerin birçok kez tanımının yapılmaya çalışılmasına rağmen, resmî kabul gören
bir tanımın ortaya konulamadığını, fakat konuyu inceleyen yazarların, genel olarak ülke topraklarının küçüklüğü ve nüfusun azlığı kriterlerini ele aldıklarını, en çok da nüfus kriterinin kullanıldığını belirtmiştir. Bu çerçevede, Gunter, yazarların 100.000, 150.000, 300.000 gibi bir sınır ortaya koyduklarını fakat en sık 1.000.000 sınırının telaffuz edildiğini belirtmiştir. Bkz. GUNTER M.M., The Problem of Ministate Membership in the United Nations System: Recent Attempts towards a Solution, CJTL, vol. 12/3, 1973, s. 465 dipnot: 1. Günümüzde, 1.000 km²’den daha az ülke büyüklüğüne sahip yirmi beş devletin bulunduğu, 500.000 kişiden daha az nüfusa sahip ise otuz devletin bulunduğu belirtilmektedir. Bu devletler arasında, yukarıda belirtilen üç devlet haricinde denize kıyısı olmayan devlet bulunmamaktadır. Bkz. via http://en.wikipedi.org/wiki/Microstate (ziyaret tarihi: 20/08/10). Buna karşılık, Encyclopedia Millenia Dünya Atlası 2008’de Lüksemburg’un nüfusu 456 bin olarak belirtilmiştir, bkz. Encyclopedia Millenia Dünya Atlası 2008, İstanbul, 2007, s. 225. Denize kıyısı olmayan devletler haricinde, bu ikili listeye giren üç coğrafî açıdan elverişsiz devlet söz konusudur: Monako, Nauru ve Malta. Her ne kadar, Bahreyn ve Singapur ülke toprağı bakımından minyatür devlet listesini girmişlerse de, nüfus bağlamında listede yer almamışlardır, bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Microstate (ziyaret tarihi: 20/08/10).
282 Örneğin, Reid. Farran, Reid’in kitabında “enclaved states” kavramını kullandığını belirtmiştir. Bkz. FARRAN, s. 295, dipnot 7.
gereğidir, âdeta bu devletler için kaçınılmaz bir zorunluluk oluşturmaktadır. Dolayısıyla, bu devletlerin ayrı bir sınıfı oluşturdukları iddia edilebilir.
Çifte Denize Kıyısı Olmayan Devlet Olup Olmadıklarına Göre Yapılabilecek Sınıflandırma: Bazı denize kıyısı olmayan devletlerin komşuları da, kendileri gibi
denize kıyısı olmayan devletler olabilmektedir. Bunun ötesinde, bazı denize kıyısı olmayan devletlerin sadece denize kıyısı olmayan devletlerden oluşan komşuları vardır. Böylelikle, sadece denize kıyısı olmayan devletlerin komşusu olan bu denize kıyısı olmayan devletler, denize ulaşabilmek için en az iki devletin topraklarını kat etmek zorundadırlar. Günümüzde, tüm komşuları da denize kıyısı olmayan devlet olan iki denize kıyısı olmayan devlet vardır. Bu devletler ve denize kıyısı olmayan komşuları şunlardır: Liechtenstein (İsviçre-Avusturya), Özbekistan (Kazakistan- Türkmenistan-Kırgızistan, Afganistan, Tacikistan). Dünyada, bu tür çifte denize kıyısı olmayan devlet sayısı sadece iki olduğundan, ayrıca bir sınıflandırma bölümüne ihtiyaç duyulmamıştır. Âdeta bu ayrı bir sınıflandırma kategorisi değil de, istisnaî bir özellikmiş gibi değerlendirilebilecektir. Öte yandan, Sinjela, çifte denize kıyısı olmayan başka devletlerden de söz etmektedir: Burundi ve Ruanda.283 Oysa, bu iki devletin de doğrudan denize kıyısı olan komşuları var olduğu için, bu adı geçen devletler kesinlikle çifte denize kıyısı olmayan devlet değildir.
Tarafsız Olup Olmadıklarına Göre Yapılabilecek Sınıflandırmalar: Bu
sınıflandırmaya ilişkin bir açıklama yapmadan, öncelikle uluslararası hukuka göre sürekli tarafsızlık kurumunun anlamı açıklanmalıdır. Uluslararası hukuka göre sürekli tarafsızlık, bir savaşta tarafsız olmaktan farklı olarak her türlü savaşta (silâhlı çatışmada) tarafsızlığı ifade eder.284 Bunun ötesinde, sürekli tarafsız olan devletler hiçbir askerî ittifak içerisinde yer alamazlar.285 Eskiden, bu koşullara ek olarak, sürekli tarafsızlığın başta büyük güçler olmak üzere, diğer devletler tarafından garanti edilmesi koşulu da aranmaktaydı.286 Günümüzde, dünyada, sürekli tarafsız olduğu kabul edilen veya sürekli tarafsız olduğu iddia edilen bazı devletler vardır. Bu
283 SINJELA, 1983, s. 1. Öte yandan, Vasciannie de, eserinde, bu iki devletin—Burundi ve Ruanda- neredeyse çifte denize kıyısı olmayan devletler olduklarını ifade etmiş, ama bir adım ileri giderek bir açıklamada bulunmuştur. Buna göre, Vasciannie, bu iki devletin de tek bir deniz kıyısı olan komşu devlete sahip bulunduklarını ve denize ulaşmak için bu komşu devletin en ücra köşelerinden geçmek zorunda olduklarını bildirmiştir. Bkz. VASCIANNIE, 1990, s. 6.
284 BROMS B., States, in International Law: Achievements and Prospects, edited by Bedjaoui, Paris, 1991, s. 53.
285 BROMS, s. 53. 286 BROMS, s. 53.
devletler şu şekilde sıralanmaktadır: Avusturya287, Finlandiya, İrlanda, İsveç, İsviçre288, Kamboçya, Kosta Rika289, Laos290, Liechtenstein, Malta, Moldovya291, Sırbistan292 ve Türkmenistan293.294 Görüldüğü üzere, listede birçok denize kıyısı olmayan devlet vardır. Fakat, günümüzde tarafsızlık statüsü tartışmasız olarak kabul edilen dört denize kıyısı olmayan devlet vardır: Avusturya, İsviçre, Laos ve Türkmenistan. Tıpkı bu alt bölümde ele alınan diğer sınıflandırmalarda olduğu gibi, bu sınıflandırma konusu da sınıflandırmadan çok istisnaî bir durum gibi görünmektedir. Dahası, bu tür bir sınıflandırmanın, yukarıda yer verilen “denize
kıyısı olmayan devletlere ilişkin siyasî sınıflandırma” başlığı altında incelenebileceği
düşünülebilirdi.295 Fakat, hem sınıflandırmayı daha karmaşık hâle getirmemek, hem de istisnaî gibi gözüken bir durumu o denli ana bir sınıflandırmaya dönüştürmemek düşüncesiyle tarafsızlığa ilişkin bu “sınıflandırma”nın sadece kısaca değerlendirilmesi tercih edilmiştir.
287 Avusturya’nın sürekli tarafsızlığı II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya konulan üç temel çerçevesinde kabul edilmiştir: 1955 Nisanında Moskova’da SSCB ve Avusturya arasında kabul edilen Memorandum, bir ay sonra akdedilen Avusturya Devlet Antlaşması ve son olarak 1955 Ekiminde gerçekleştirilen Anayasal düzenlemedir. Bkz. BERGETHON M., Austria—Neutrality—European Economic Community—Austrian Neutrality and EC Membership: Are They Compatative?, GJICL, vol. 20/2, 1990, s. 234; BROMS, s. 54; KUNZ J.L., Austria’s Permanent Neutrality, AJIL, vol. 50/2, 1956, s. 419-420; VERDROSS A., Austria’s Permanent Neutrality and the United Nations Organizations, AJIL, vol. 50/1, 1956, s. 61.
288 BROMS, s. 53; WILDHABER L., Switzerland, Neutrality, and the United Nations, Malaya LR, vol. 12/1, 1970, s. 140 vd.
289 ESPIELL H.G., Costa Rica’s Permanent Neutrality and the Inter-American System, DLJ, vol. 11/3, 1987, s. 663 vd.
290 DOMMEN A.J., Laos: The Troubled “Neutral”, AS, vol. 7/1, 1966, s. 74 vd. Ayrıca, Laos’un, Vietnam savaşı sonrasında bir ara Doğu Blokuna meyil ettiği belirtilmektedir. Bkz. LENG, s. 46. 291 Moldavya’da tarafsızlık iddiasında bulunan bir devlettir, fakat özellikle içinde barındırdığı ayrılıkçı hareketler kapsamında Moldavya’nın da tarafsızlığı kabul edilmemektedir.
292 Sırbistan’ın tarafsızlığı, özellikle bu devletin içinde bulunduğu konum itibarıyla kabul edilmemektedir.
293 KIEPERHEUER-DRECHSLER B., Trapped in Permanent Neutrality: Looking Behind the Symbolic Production of the Turkmen Nation, CAS, vol. 25/1, 2006, s. 125-126. Türkmenistan’ın tarafsızlığı Birleşmiş Milletler tarafından da kabul edilmiştir.
294 Daha önce sürekli tarafsız olarak kabul edilen, fakat bu statüsünü kesin bir şekilde kaybeden bazı devletler ise şunlardır: Belçika, Lüksemburg. Bkz. ALTUĞ, s. 45; KUNZ, s. 418.
295 Meselâ, Uprety kitabında denize kıyısı olmayan devletlerin siyasî durumlarını incelediği paragraflar arasında, ilgili devletlerin tarafsızlığına değinmiştir. Bkz. UPRETY, s. 11. Fakat, burada dikkat edilmesi gereken, Uprety’nin tarafsız olarak sadece Avusturya ve İsviçre’ye yer vermesi ve bunu da, her ne kadar tarafsız olsalar da, bu devletlerin esasta Batı Blokuna dâhil olduklarını belirtmek için yapmış olması gerçeğidir.
§3- Denize Kıyısı Olmayan ve Coğrafî Açıdan Elverişsiz Devletlerin ve Bu Haklara İlişkin İlkeler
Denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıdan elverişsiz devletlerin, uluslararası hukuk bağlamında, başta BMDHS’den kaynaklanan hakları ve yetkileri mevcuttur. Bu hak ve yetkilerin kaynağı teamülî ve/veya antlaşmasal birtakım uluslararası ilkelere dayanmakta veya dayandırılmaktadır. Gerek denize kıyısı olmayan devletlerin denize ve denizden ulaşımda yararlandıkları, gerek hem denize kıyısı olmayan hem de coğrafî açıdan elverişsiz devletlerin deniz kaynaklarından (ve ayrıca deniz yatağına ilişkin düzenlemelerden) yararlandıkları, uluslararası hukuktan kaynaklanan birtakım hak ve yetkiler yaratan genel ilkeler mevcuttur.
Denize kıyısı olmayan ve coğrafî açıdan elverişsiz devletlerin konumlarını ve durumlarını anlayabilmek için, onlara hak ve yetkiler sağlayan genel uluslararası ilkeleri ele almakta fayda vardır. Bu bağlamda, genel ilkeler bu bölüm başlığı altında çok kısa bir biçimde açıklanmaya çalışılacaktır.
Ele alınacak ilkeler sırasıyla şunlardır: denizlerin serbestliği ilkesi, devletlerin egemen eşitliği ilkesi, uluslararası servitütler (uluslararası irtifak hakları), geçiş hakkı ve insanlığın ortak mirası ilkesi.