Denize Kıyısı Olmayan Devletler Açısından Transit Devlet Kavramı ve

Denize kıyısı olmayan devletler açısından BMDHS’de yer verilen transit devlet tanımı ve unsurlarıyla genel anlamda transit devlet tanımı incelendikten sonra, ulaşılan sonuçlar çerçevesinde bazı soruların cevaplanması ve bazı hususların değerlendirilmesi yerinde olacaktır.

(a) Cevaplanması gereken en önemli sorulardan biri, denize kıyısı olmayan devletler açısından, bu devletler için yapılmış olan “transit devlet” kavramının yeterli olup olmadığıdır. Hatırlanacağı üzere, denize kıyısı olmayan devletler açısından transit devlet kavramı iki temel unsuru içermekteydi: denize kıyısı olmayan devlet ile deniz arasında konumlanma ve transit trafikte kullanılma. Oysa, gelişen teknoloji ve yeni dünya düzeni transit devlet kavramının sadece denize kıyısı olmayan devletlerin denize ulaşımıyla sınırlı kalmasının ötesine geçmiş, yeni ihtiyaçlar doğurmuştur. Meselâ, Çin ile artan ticaret hacminde normal olarak Çin’in Şangay ve Hong Kong başta olmak üzere limanlarından kalkan bir konteynır gemisi 3 haftada Hamburg limanına ulaşırken, bu konteynırlar demiryolu ile Hamburg limanına

aktarılırsa süre kısalmaktadır.471 _{Bu düşüncenin, hayata geçirildiği ve ilk seferin de} 08 Ocak 2008 tarihinde başarıyla gerçekleştirildiği bildirilmiştir.

Öte yandan, yine dünyanın iki yükselen devi Çin ile Hindistan arasında bulunan denize kıyısı olmayan Nepal için, Nepal’liler tarafından, bu iki devlet arasında transit devlet olma konumu tartışılmaktadır.472

Bu konuya ilişkin olarak verilebilecek bir diğer örnek ise şudur: “Büyük Mekong Alt-Bölgesi”nde (Greater Mekong Sub-Region) yer alan üç koridorun ortasındaki Laos, denize kıyısı olmayan bir devlet olarak, denize ve denizden ulaşımını sağlamanın yanı sıra, bu koridorlar sayesinde Mekong Bölgesindeki devletler arasında da, transit devlet konumuna yükselmektedir.473

Yukarıda yer verilen üç durumda da, değişen şartlar çerçevesinde denize kıyısı olmayan devletlerin transit devlet konumuna geldikleri veya en azından gelebilecekleri görülmektedir. Buna karşın, BMDHS’de transit devlet kavramı daha kısıtlı ve sınırlı ele alınmıştır. Her ne kadar, bu üç örnekte verilen yeni transit durumu için ilgili devletler kendi aralarında çok taraflı antlaşmalar akdetmiş olsalar da, genel olarak denize kıyısı olmayan devletlerin durumunu ele alan BMDHS’de de transit devlet kavramının bu yeni durumu kapsayacak şekilde düzenlemiş olmasının uygun olacağı ifade edilebilir.

471 _{Train Link to Speed up Cargo Transport from China to Germany, 10/01/2008, www.dw-} world.de/dw/article/0,2144,3050857,00.html (ziyaret tarihi: 02/02/08); Beijing-Hamburg Freight Service Maiden Journey, 28/01/08, www.chinaeconomicreview.com/logistics/category/railways (ziyaret tarihi: 20/02/08).

472 _{BHATTARAI D.P., Nepal at the First and Second Cross-Roads: Oppurtunities for a Win/Win in} the New Development Context, in Papers Presented at a National Seminar on Nepal as a Transit

State: Emerging Possibilities, Katmandu, 2005, via www.ifa.org.np/pdf/new2.pdf (ziyaret tarihi:

12/12/07); DAHAL T., Nepal as a Transit State: Emerging Possibilities, in Papers Presented at a National Seminar on Nepal as a Transit State: Emerging Possibilities, Katmandu, 2005, via www.ifa.org.np/pdf/new4.pdf (ziyaret tarihi: 12/12/07); DAHAL T., Nepal as a Transit State, in

Telegraphnepal, 2008, via www.telegraphnepal.com/news_det.php?news_id=2899 (ziyaret tarihi:

29/11/08); RAJ P.A., Nepal as a Transit Point, in Papers Presented at a National Seminar on Nepal as

a Transit State: Emerging Possibilities, Katmandu, 2005, via www.ifa.org.np/pdf/new3.pdf (ziyaret

tarihi: 12/12/07).

473 _{ISHIDA M., Effectiveness and Challenges of Three Economic Corridors of the Greater Mekong} Sub-Region, Discussion Paper (Institute of Developing Economies), no. 35, Chiba, 2005, s. 4, via www.ide.go.jp/English/Publish/Dp/pdf/035_ishida.pdf (ziyaret tarihi: bilinmiyor). Ayrıca, bkz. Mekong Economic Corridors: Asia’s New Lifelines, Mekong-Ganga Policy Brief, no. 2, 2007, s. 2, via www.ris.org.in/MGPB2.pdf (ziyaret tarihi: 27/02/09).

(b) Dikkatle incelenmesi ve cevabı aranması gereken bir diğer husus, yukarıda sayılan özellikleri taşıyan her devletin doğrudan ve doğal olarak transit devlet unvanı alıp almayacağının tespitine ilişkindir. Bir başka ifadeyle, denize kıyısı olmayan devletle deniz arasında konumlanan ve denize kıyısı olmayan devletin dünya ile ticaretinde denize ulaşması için kullanabileceği olasılığının bulunması, bir devleti, doğal olarak transit devlet hâline getirir mi? Bir devletin, denize kıyısı olmayan bir devletin, komşu olsun olmasın, transit devleti olması için açık ve/veya zımnî kabulü gerekli midir?

Yukarıda yer alan sorulara verilecek cevaplar hemen hemen aynı sonuçlara ulaşılmasını sağlayacaktır. Oysa, bu soruların uluslararası hukuk açısından net bir cevabı bulunmamaktadır. Konuya ilişkin cevaplara ulaşılması, bu konudaki devlet tutumlarının/uygulamalarının (özellikle de transit devletlerin tutumlarının) incelenmesiyle mümkün olacaktır.

Her şeyden evvel belirtilmelidir ki, BMDHS m.125/1’de denize kıyısı olmayan devletlerin transit serbestisi açıkça vurgulanmıştır. Fakat, bu düzenlemeyi takip eden ikinci fıkrada, transit serbestisinin içeriğinin ve nasıl uygulanacağının transit devlet(ler)le yapılan/yapılacak ikili, bölgesel ve/veya çok taraflı antlaşmalara bırakılmış olması, transit devletler lehine bir esneklik getirmektedir. Kısaca, BMDHS’ye taraf olan bir transit devlet olma olasılığı olan bir devlete, denize kıyısı olmayan devletin transit serbestisini tanımakla beraber, bu serbesti çerçevesindeki düzenlemelerin ikili, bölgesel ve/veya çok taraflı antlaşmalara bırakılmış olması transit devlet olmanın fiilîyata geçirilmesini kısıtlamaktadır. Bu düzenlemeler sadece bir pactum de contrahendo474 _{olarak yorumlanabilir. Ayrıca, aynı maddenin üçüncü} fıkrasındaki düzenlemede gözden kaçırılmamalıdır.

Öte yandan, BMDHS ve/veya benzer 1965 tarihli “Denize Kıyısı Olmayan Devletlerin Transit Ticaretine Dair Sözleşme” gibi bu yönlü düzenlemeler içeren çok taraflı Sözleşmelere taraf olmayan bir devletin, genel bir transit hakkının/serbestisinin uluslararası hukukta varlığının tartışmalı olmasından ötürü, komşusu olan bir denize kıyısı olmayan devlet tarafından transit devlet olarak nitelendirilmesinin güç olacağı kanaatindeyiz.

Bunun dışında, ilginç bir örnek, III. DHK süresince İran tarafından sergilenmiştir. Buna göre, denize kıyısı olmayan devletlerin transit haklarına ilişkin görüşmeler esnasında, İran delegasyonu İran’ın bir transit devlet olmadığını açıkça belirtmiştir.475 _{İran’ın bu tutumu değerlendirildiğinde, İran’ın, aksini kabul etmedikçe,} gerek BMDHS çerçevesinde, gerek uluslararası örf ve âdet kuralı çerçevesinde transit devlet olarak değerlendirilemeyeceği sonucuna ulaşmak yanlış olmayacaktır.476

Öte yandan, bu konuda devletlerin fiilî uygulamalarına da dikkat çekmek gerekmektedir. 1960’lı yıllarda Mali’ye Senegal tarafından demiryolunun kullandırılmaması, Bolivya’nın “Chaco savaşı” nedeniyle kendisi de denize kıyısı olmayan bir devlet olan Paraguay ile bu yönlü ilişkiler geliştirememesi, Sırbistan’ın kendisinden bağımsızlık kazanan Kosova’yı tanımaması, Türkiye’nin Ermenistan ile yaşadığı siyasî sorunlar sebebiyle bu ülkeye sınırını kapalı tutması gibi sıralanabilecek örneklerde olduğu gibi, transit devlettin transit devlet olup olmadığını yine kendisinin belirleyeceği söylenebilir.