SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
SANAT TARĠHĠ ANABĠLĠM DALI
ANADOLU SELÇUKLULARI DÖNEMĠ KAYSERĠ
TÜRBELERĠNDE TAġ SÜSLEMECĠLĠĞĠ
ġükrü DURSUN
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DANIġMAN
Doç. Dr. Gül TUNÇEL
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
SANAT TARĠHĠ ANABĠLĠM DALI
ANADOLU SELÇUKLULARI DÖNEMĠ KAYSERĠ
TÜRBELERĠNDE TAġ SÜSLEMECĠLĠĞĠ
ġükrü DURSUN
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DANIġMAN
Doç. Dr. Gül TUNÇEL
ĠÇĠNDEKĠLER
Bilimsel Etik Sayfası ... i
Tez Kabul Formu ... ii
Önsöz ... iii Özet ... vi Summary ... viii Kısaltmalar ... x Çizimler Listesi ... xi Fotoğraflar Listesi ... xv 1. GĠRĠġ ... 1
1.1. Konunun Tanımı ve Sınırları ... 1
1.2. AraĢtırma Yöntemi ... 2
1.3. Konu Hakkında Yapılan AraĢtırma ve Yayınlar ... 3
1.4. Kayseri Tarihine Kısa Bir BakıĢ ... 6
2. KATALOG ... 9
2.1. ANADOLU SELÇUKLULARI DÖNEMĠ KAYSERĠ TÜRBELERĠNDE TAġ SÜSLEMECĠLĠĞĠ ... 9
2.1.1. HASBEK (Hasbek Kadı, Hasbeğ Hoca Hasan ) KÜMBETĠ ... 9
2.1.2. HAN KÜMBETĠ (Emir Cemaleddin TanrıvermiĢ Kümbeti) ... 13
2.1.3. ALACA KÜMBET ... 17
2.1.4. ANONĠM KÜMBET I (Selçuklu Emir Kümbeti-I)... 24
2.1.5. ANONĠM KÜMBET II (Selçuklu Emir Kümbeti-II) ... 26
2.1.6. HACĠB ÇAVLI KÜMBETĠ (Üç Kümbetlerden Doğudaki) ... 30
2.1.7. DEVELĠ, DEV ALĠ TÜRBESĠ ... 33
2.1.8. GEVHER NESÎBE HÂTUN (Çifte Medrese) TÜRBESĠ ... 35
2.1.9. AVGUNLU (Afgunu, Afghunu) MEDRESE TÜRBESĠ ... 38
2.1.10. ÇĠFTE KÜMBET (Melike-i Adile Kümbeti) ... 42
2.1.11. MAHPERĠ HUAND HATUN KÜMBETĠ ... 51
2.1.12. BEġPARMAK KÜMBETĠ ... 72
2.1.14. DEVELĠ, SEYYĠD-Ġ ġERĠF TÜRBESĠ ... 93
2.1.15. DEVELĠ, HIZIR ĠLYAS TÜRBESĠ ... 100
3. DEĞERLENDĠRME ... 108
3.1. Malzeme ve Teknik... 108
3.2. TaĢ Süslemenin Uygulandığı Alanlar ve Kronolojik GeliĢimi... 110
3.3. TaĢ Süslemede Görülen Motif ve Kompozisyonlar ... 114
3.3.1. Geometrik Süslemeler ... 114
3.3.1.1. Tek Eksende Ritmik Geçmeler veya Tekrarlardan OluĢan Düzenlemeler ... 115
3.3.1.2. Çokgenlerin Ġç Ġçe Geçmesiyle OluĢan Düzenlemeler ... 115
3.3.1.3.Çokgenler ve Kırık Çizgilerle OluĢan Düzenlemeler ... 117
3.3.1.4. Kırık Çizgilerden GeliĢen Yıldız Düzenlemeleri ... 117
3.3.1.5. Kırık Çizgilerden GeliĢen Serbest Düzenlemeler ... 119
3.3.1.6. Mukarnas ... 120 3.3.2. Bitkisel Süslemeler ... 122 3.3.2.1. Yaprak Karakterliler ... 122 3.3.2.1.1.Akantus ... 122 3.3.2.1.2. Rumi ... 124 3.3.2.1.2.1. Dilimli Rumi ... 125 3.3.2.1.2.2. Kapalı Rumi ... 126 3.3.2.1.3. Palmet ... 127 3.3.2.1.4. Hayat Ağacı ... 129 3.3.2.2. Çiçek Karakterliler ... 132 3.3.2.2.1. Lotus ... 132 3.3.2.3. Sap ve Kıvrım Dal... 132
3.3.2.4. KarıĢık Bitkisel Süslemeler ... 133
3.3.2.4.1. Palmet-Rumi ... 133
3.3.2.4.2. Palmet-Lotus ... 134
3.3.3. Bitkisel ve Geometrik Motiflerin Birlikte Uygulandığı KarıĢık Süslemeler ... 136
3.3.4. Figürlü Kompozisyonlar ... 137
3.3.4.1.1. Çift BaĢlı Kartal ... 138
3.3.4.1.2. Siren... 139
3.3.4.1.3. Aslan Vücutlu Kanatlı Figürler (Grifon, aslan veya sfenks) ... 140
3.3.4.2. Doğada Var Olan Hayvan Figürleri ... 141
3.3.4.2.1. Aslan ... 141 3.3.5. Yazı ... 142 4. SONUÇ ... 145 BĠBLĠYOGRAFYA ÇĠZĠMLER FOTOĞRAFLAR ÖZGEÇMĠġ
Bilimsel Etik Sayfası T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Önsöz
Ġnsanlığın bilinen tarihi süreci incelendiğinde görülen odur ki, insanlar yaĢadıkları alanları ve kullandıkları eĢyaları farklı yöntem ve Ģekillerle süsleyerek güzelleĢtirmiĢlerdir. Bu anlamda çoğu zaman doğa model alınmıĢ, kimi zaman da insanın yaratıcılığı kendini göstermiĢtir. Her ne Ģekilde olursa olsun, insanoğlu, her alanda olduğu gibi bu alanda da kendini geliĢtirerek yaratıcılığın ve süslemenin sınırlarını zorlamıĢtır.
Türk sanatı, Orta Asya‟da ana karakterini kazanmakla birlikte, göçebe bir kültüre ait olan bu özelliklerin değiĢken olmaması elbette düĢünülemezdi. Orta Asya‟dan taĢıdığı köklü kültürü Anadolu‟nun coğrafi, fiziki ve kültürel özellikleriyle sentezleyip özgün ve Anadolulu bir Türk kimliği kazandırmıĢ, bununla birlikte komĢu toplumların süsleme teknikleri ve yetenekli ustalarından faydalanmayı da ihmal etmemiĢtir.
Türk sanatı, mimarisi ve süslemesi alanında yapılacak bir çalıĢmada üzerinde durulması gereken en önemli konulardan biri de hiç kuĢkusuz Ġslam kültürünün etkisidir. Karahanlılar‟ın Ġslamiyet‟i kabul etmesiyle baĢlayan Türklerin Müslümanlık süreci, kısa sürede, kendilerine çok da yabancı olmayan bu yeni dinin öğretilerini ve yaĢam tarzını rahatlıkla benimsemesini, birçok Türk toplumu ve Türk toplulukların yaĢadıkları coğrafyalarda hızla yayılmasını sağlamıĢtır. Gerek Ġslam kültürünün bu hızlı yayılıĢı ve etkisi, gerekse diğer Ġslam toplumlarıyla yapılan ticari ve siyasi iliĢkiler Türk-Ġslam sanatının olgunlaĢma sürecini büyük ölçüde etkilemiĢtir.
Anadolu‟ya kalıcı olarak yerleĢen Türkler, bu coğrafyaya has özelliklerin de sanatlarına katkısını görmüĢlerdir. Çevresinde yer alan birçok uygarlık ve kültür; bunlarla yapılan siyasi-ticari iliĢkiler, savaĢlar, Anadolu‟nun jeolojik özellikleri; hammadde ve materyal zenginliği, Anadolu‟da kendilerinden önce bulunan uygarlıklar; sanat anlayıĢları, ustaları…
1000 yıllık süreçte arkalarında bıraktıkları sayısız sanat eseri tek tek araĢtırma konusudur. Kaleler, saraylar, külliyeler, camiler, kervansaraylar, hanlar, hamamlar, türbeler, köprüler, çeĢmeler, el sanatları, çinicilik, hat ve tezhip, duvar boyama,
halıcılık, cilt sanatı, minyatür… ÇeĢit zenginliği, araĢtırmacıların ve disiplinlerin bile farklı dallara ayrılmasına ve uzmanlaĢmasına yol açmıĢ bir sanat.
Tüm bu kalıtımlar, etkileĢimler, hareketlilik ve yeniden yapılanan, Ģekillenen, değiĢen ve geliĢen bir toplum. ĠĢte Türk-Ġslam sanatının oluĢumunun kısa öyküsü.
Ġnsanların yerleĢtikleri ve yaĢadıkları bölgelerde hiç kuĢkusuz öncelikli öneme sahip olan unsur mimaridir. Kimi zaman sığınak, fakat çoğu zaman gereklilikler nedeniyle oluĢturulan imar planları ve yapılar. Kimi zaman gücü ve maddi yeterliliği ölçüsünde, kimi zaman -hele ki büyük devletler söz konusu olduğunda- büyük, süslü ve her anlamda ihtiĢamlı yapılarla tam bir güç gösterisi. Bu anlamda, büyük uygarlıkların gücünün ve kültürel geliĢmiĢlik düzeyinin algılanmasında o uygarlığın mimarisi ölçüt kabul edilebilir. Tüm bu nedenlerden dolayı bir devletin mimarisi, mimari üslubu ve sanatı o devletin çağına, kültürüne, uygarlığına, kısaca tam kalbine açılan büyükçe bir kapıdır.
Büyük Selçuklu‟nun ardından varlığını baĢarılı bir Ģekilde sürdüren Anadolu Selçuklu Devleti, barındırdığı sayısız kültür öğesiyle, yok olduğu ana dek değerli eserler vermeyi sürdürmüĢtür. Bu bağlamda dünyanın en eski yerleĢim yerlerinden birisi olan Kayseri, Anadolu Selçukluları için önemli bir kent olmuĢ ve Selçuklular bu kentti geliĢtirerek, abidevi eserler meydana getirmiĢlerdir. Bu çalıĢmada Kayseri‟de Anadolu Selçukluları döneminde inĢa edilen ve günümüze kadar gelebilen türbelerdeki taĢ süslemeler ve geliĢim çizgisi ayrıntılı biçimde ele alınmıĢtır.
Bu çalıĢmayı öneren değerli hocam Doç. Dr. Mehmet TUNÇEL‟e ve çalıĢmama yön vererek hiçbir konuda desteğini esirgemeyen danıĢman hocam Doç. Dr. Gül TUNÇEL‟e sonsuz teĢekkürlerimi borç biliyorum.
ÇalıĢmam boyunca kütüphanesini kullanmama izin veren saygıdeğer hocam Prof. Dr. HaĢim KARPUZ‟a ve tez aĢamasında değerli görüĢleri ile yol gösteren değerli hocalarım Prof. Dr. Ali BAġ, Prof. Dr. Remzi DURAN, Doç. Dr. Osman ERAVġAR ve Yard. Doç. Dr. YaĢar ERDEMĠR‟e bazı kitabelerin okunmasında yardımcı olan Dr. Zekeriya ġĠMġĠR‟e, maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen değerli arkadaĢlarım Anıl EROĞLU, Vedat ÜSTBAġ ve Ramazan BEKMEZCĠ‟ye, önerileri ve destekleri için ArĢ. Gör. Mustafa ÇETĠNASLAN, Dr. Tolga BOZKURT, Dr. Gülay APA, ArĢ. Gör. Necla AKKAYA ve ArĢ. Gör.
Murat KARADEMĠR‟e, bazı süslemelerin çizimlerini yapan Özcan EROĞLU‟na, yapılarla ilgili arĢiv belgelerine ulaĢmama izin veren Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğüne ve bazı yapıların çizimlerini paylaĢan Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğüne teĢekkür ediyorum.
YaĢamım boyunca sevgi ve desteklerini her an hissettiren sevgili aileme Ģükranlarını sunuyorum.
ġükrü DURSUN Konya, 2009
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğr
enc
ini
n Adı Soyadı ġükrü DURSUN Numarası: 084204002003
Ana Bilim / Bilim Dalı
SANAT TARĠHĠ
DanıĢmanı Doç. Dr. Gül TUNÇEL
Tezin Adı ANADOLU SELÇUKLULARI DÖNEMĠ KAYSERĠ
TÜRBELERĠNDE TAġ SÜSLEMECĠLĠĞĠ
Özet
Anadolu Selçukluları dönemi Kayseri türbelerinde taĢ süslemeciliğini konu alan bu çalıĢma, “giriĢ”, “katalog”, “değerlendirme” ve “sonuç”tan oluĢan dört ana bölümden meydana gelmektedir.
Birinci bölümde, “GiriĢ” ana baĢlığı altında; „Konunun Tanımı ve Sınırları‟, „AraĢtırma Yöntemi‟, „Konu Hakkında Yapılan AraĢtırma ve Yayınlar‟ ve „Kayseri Tarihi‟ tanıtılarak, çalıĢmanın yöntemi belirtilmiĢtir.
Ġkinci bölüm, tezin “katalog” örneklerini ihtiva etmektedir. Burada Kayseri‟deki Selçuklu Dönemine ait 15 türbedeki süslemeler incelenmiĢtir. Katalog örnekleri 12. yüzyılın sonlarından 13. yüzyıl sonlarına kadar olan dönemde, Selçuklular tarafından yapılmıĢ türbelerin süslemelerinin anlatımından oluĢmaktadır. Burada her bir türbe, ait olduğu „yapının inĢa tarihi‟, „yaptıranı‟, „mimarı‟, „malzeme‟ ve „mimari özellikleri‟ hakkında genel bilgiler verildikten sonra „yapıdaki yeri‟, „teknik‟ ve „süsleme‟ özelliklerine göre ayrıntılı biçimde tasvir edilmektedir.
Üçüncü bölüm, Selçuklu türbelerinin tasarım ve süsleme özelliklerine göre yapılan genel bir değerlendirmeden oluĢmaktadır. “Değerlendirme” de Kayseri
Anadolu Selçuklu Türbelerindeki süslemeler, „malzeme ve teknik‟, „taĢ süslemenin uygulandığı alanlar ve kronolojik geliĢimi‟, „taĢ süslemede görülen motif ve kompozisyonlar‟ bakımından ele alınarak gruplara ayrılmıĢtır. Ayrıca türbelerde görülen süslemeler, diğer Anadolu Selçuklu yapılarında görülen benzer süslemelerle karĢılaĢtırılmıĢtır.
Dördüncü bölümde, tez çalıĢması sonucunda, Anadolu Selçuklu Türbelerinde görülen süslemelerin geliĢimi hakkında bilgi verilerek, Selçuklu türbelerinde süsleme çözümlenmesine katkıda bulunulmaya çalıĢılmıĢtır.
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğr
enc
ini
n Adı Soyadı ġükrü DURSUN Numarası: 084204002003
Ana Bilim / Bilim Dalı
SANAT TARĠHĠ
DanıĢmanı Doç. Dr. Gül TUNÇEL
Tezin Ġngilizce Adı STONE DECORATION IN THE KAYSERI TOMBS IN THE ANATOLIAN SELJUK PERIOD
Summary
This study which consists of the stone decoration in the “Kayseri Tombs” in the Anatolian Seljuk Period, is composed of four main parts; “introduction”, “catalog”, “evaluation” and “conclusion”.
In part I, under the name of introduction, the importance and the limits of the subject, the method of the research, the study and the elements about the subject and the history of Kayseri are introduced with referring to the method of study .
The part II includes the catalog samples. In thesis study the fifteen tombs stone decoration in the Seljuk period of Kayseri are examined. These examples consist of the expression of the tomb decorations made by Seljuks, from the latest XII. century to latest XIII. century. In this part, each tomb is described according to its location, the construction technique and the formation of its components and the decorative features, after having given the information about the construction date of the tombs, its donor, the architect and the architectural features, the building materials in detail.
The part III is composed of a general evaluation which is done according to the design and the decorative features of the Seljuks tombs. In the evaluation part the stone decoration of Anatolian Seljuks Tombs in Kayseri are separated into the groups according to the material and the technique, the stone decoration and the chronological development of the applied field, the motifs and the compositions in stone decoration. Moreover, the decorations in the tombs are compared with similar decorations in the other Anatolian Seljuk structures.
In part IV as a result of the thesis work, giving the information about the development of the decorations in the Seljuk tombs, it is tried to contribute to the analysis of the Seljuk tomb decorations.
Kısaltmalar
age. : Adı Geçen Eser agm. : Adı Geçen Makale
agt. : Adı Geçen Tez
A.Ü. : Ankara Üniversitesi Bkz. : Bakınız
C. : Cilt
Çev. : Çeviren Haz. : Hazırlayan
KVBM : Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğü
no : Numara s. : Sayfa S. : Sayı H. : Hicri M. : Miladi yy. : Yüzyıl
Çizimler Listesi
Çizim 1: Alaca Kümbet, Taç kapı Bordürü (Mahmut Akok‟tan)
Çizim 2:Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsarasının Sol KöĢeliğindeki Rozet (Mahmut Akok‟tan)
Çizim 3: Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsarasının Sağ KöĢeliğindeki Rozet
Çizim 4: Alaca Kümbet, Batı Cephe, Alt Pencere Kenarındaki Bordürler (KVBM ArĢivi)
Çizim 5:Avgunlu Türbesi, GiriĢ Kapısı Bordürü
Çizim 6: Çifte Kümbet, Taçkapı, Orta Bordür ( R. H. Ünal‟dan ĠĢlenerek) Çizim 7: Çifte Kümbet, Taçkapı, Ġç Bordür
Çizim 8: Çifte Kümbet, Taçkapı, Kavsara KuĢatma Kemeri Üzerindeki Süsleme Çizim 9: Çifte Kümbet, Taçkapı, Kavsara KartuĢlarındaki Gülbezek (Gerd Schneider‟dan)
Çizim 10: Çifte Kümbet, Taçkapı, Kavsara KöĢeliğindeki Gülbezek (Gerd Schneider‟dan)
Çizim 11: Çifte Kümbet, Mihrap, Bordür
Çizim 12: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzey Cephe ile Kuzeybatı Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce Gövdesindeki Süsleme
Çizim 13: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe Penceresi (Özcan Eroğlu)
Çizim 14: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe, Ġç Bordür Çizim 15: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe, DıĢ Bordür Çizim 16: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe, Kemer KöĢeliği Çizim 17: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe ile Batı Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce Gövdesindeki Süsleme
Çizim 18: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe, Ġç Bordür Çizim 19: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe, DıĢ Bordür Çizim 20: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe, Kemer KöĢeliği Çizim 21: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe ile Güneybatı Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce Gövdesindeki Süsleme
Çizim 22: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe Penceresi (Mahmut Akok‟tan)
Çizim 23: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe, Ġç Bordür Çizim 24: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe, DıĢ Bordür Çizim 25: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe, Kemer KöĢeliği Çizim 26: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe ile Güney Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce Gövdesindeki Süsleme
Çizim 27: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe, Ġç Bordür Çizim 28: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe, DıĢ Bordür Çizim 29: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe, Kemer KöĢeliği
Çizim 30: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe ile Güneydoğu Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce Gövdesindeki Süsleme
Çizim 31:Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe Penceresi (Mahmut Akok‟tan)
Çizim 32: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe, Ġç Bordür Çizim 33: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe, DıĢ Bordür Çizim 34: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe, Kemer KöĢeliği Çizim 35: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe ile Doğu Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce Gövdesindeki Süsleme
Çizim 36: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe, Ġç Bordür Çizim 37: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe, DıĢ Bordür
Çizim 38: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe ile Kuzeydoğu Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Çizim 39: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe Penceresi (Mahmut Akok‟tan)
Çizim 40: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe, Ġç Bordür Çizim 41: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe, DıĢ Bordür Çizim 42: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Altı, 1. KartuĢ (Gerd Schneider‟dan)
Çizim 43: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Altı, 2. KartuĢ (Gerd Schneider‟dan)
Çizim 44: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Altı, 3. KartuĢ(Gerd Schneider‟dan)
Çizim 45: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Süslemesi Çizim 46: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap, DıĢ Bordür Çizim 47: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap, Orta Bordür Çizim 48: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap, DıĢtan 3. Bordür Çizim 49: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap NiĢindeki Süsleme Çizim 50: BeĢparmak Kümbeti, Mihrap Bordürü
Çizim 51: Döner Kümbet, Taçkapı Bordürü
Çizim 52: Döner Kümbet, Taçkapı Üzerindeki Figürler
Çizim 53: Döner Kümbet, Kitabe Panosu Süslemesi (Gerd Schneider‟dan) Çizim 54: Döner Kümbet, 2, 5, 6,7, 8 Numaralı Cephelerde Yer Alan Süsleme Çizim 55: Döner Kümbet, 2 Numaralı Cephe, Hayat Ağacı
Çizim 56: Döner Kümbet, 2, 3, 11 ve 12 Numaralı Cephelerin Altındaki Pano Süslemeleri (Gerd Schnieder‟dan)
Çizim 57: Döner Kümbet, 3 ve 11 Numaralı Cephe Süslemeleri
Çizim 58: Döner Kümbet, 4, 10 Numaralı Cephe Pencereleri ve Mihrap Bordürleri Çizim 59: Döner Kümbet, 4, 9 ve 12 Numaralı Cephelerdeki Süsleme
Çizim 60: Döner Kümbet, 9 Numaralı Cephe, Hayat Ağacı ve Figürler Çizim 61: Döner Kümbet, 12 Numaralı Cephe, Hayat Ağacı ve Figürler Çizim 62: Döner Kümbet, Saçak Altı KuĢağı
Çizim 63: Döner Kümbet, Saçak Altı KuĢağı
Çizim 64: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Taçkapı DıĢ Bordürü
Çizim 65: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Kapı Açıklığı Üzerindeki Palmetler Çizim 66: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Mihrap Orta Bordür
Çizim 67: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Mihrap Ġç Bordür Çizim 68: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı DıĢ Bordürü Çizim 69: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı Ġç Bordürü
Çizim 70: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Kapı Açıklığını KuĢatan Kaval Silmeler Yüzeyindeki Süsleme
Çizim 71: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı, Kapı Açıklığı Üzerindeki Bordür Çizim 72: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı, Kitabeyi KuĢatan Pano
Çizim 73: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap DıĢ Bordürü
Çizim 74: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap, Kavsara KuĢatma Kemeri KöĢeliklerindeki Süsleme
Çizim 75: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap, Kavsara KuĢatma Kemeri
Fotoğraflar Listesi
Foto1: Hasbek Kümbeti, Genel GörünüĢ Foto 2: Hasbek Kümbeti, Kuzey Cephe, Kitabe Foto 3: Hasbek Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe, Kitabe Foto 4: Hasbek Kümbeti, Doğu Cephe, Kitabe
Foto 5: Hasbek Kümbeti, Kuzey Cephe, Kitabedeki Yürek Motifi Foto 6: Hasbek Kümbeti, Kuzey Cephe, Kitabedeki Hayat Ağacı Foto 7: Han Kümbeti, Genel GörünüĢ
Foto 8: Han Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe
Foto 9: Han Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe Penceresi
Foto 10: Han Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe Penceresi Sütun Kaidesi Foto 11: Han Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe Penceresi Sütun BaĢlığı Foto 12: Han Kümbeti, Saçak Altı Yazı KuĢağı
Foto 13: Han Kümbeti, Saçak Altı Yazı KuĢağı
Foto 14: Han Kümbeti, Sandukalar (Hakkı Önkal‟dan) Foto 15: Alaca Kümbet, Genel GörünüĢ
Foto 16: Alaca Kümbet, Taç Kapısı Foto 17: Alaca Kümbet, Taç kapı Bordürü
Foto 18: Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsara KuĢatma Kemeri Foto 19: Alaca Kümbet, Taçkapı Mukarnaslı Kavsara Foto 20: Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsarasındaki 1. KartuĢ Foto 21: Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsarasındaki 2. KartuĢ Foto 22: Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsarasındaki 3. KartuĢ Foto 23: Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsarasındaki 4. KartuĢ
Foto 24: Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsarasının Sol KöĢeliğindeki Rozet Foto 25: Alaca Kümbet, Taçkapı Kavsarasının Sağ KöĢeliğindeki Rozet Foto 26: Alaca Kümbet, Batı Cephe
Foto 27: Alaca Kümbet, Batı Cephe, Pencere Kenarındaki DıĢ Bordür Foto 28: Alaca Kümbet, Batı Cephe, Pencere Kenarındaki Ġç Bordür Foto 29: Alaca Kümbet, Batı Cephe, Kitabe Detay
Foto 30: Alaca Kümbet, Batı Cephe, Üst Pencere
Foto 31: Alaca Kümbet, Batı Cephe, Üst Pencere Kenar Bordürü Foto 32: Anonim Kümbet I, Genel GörünüĢ
Foto 33: Anonim Kümbet I, Saçak
Foto 34: Anonim Kümbet II, Genel GörünüĢ
Foto 35: Anonim Kümbet II, Saçak ve Saçak Altı Yazı KuĢağı Foto 36: Anonim Kümbet II, Saçak ve Saçak Altı Yazı KuĢağı Foto 37: Anonim Kümbet II, Güneybatı Cephe Pencere
Foto 38: Anonim Kümbet II, Güneybatı Cephe Pencere Detay Foto 39: Hacib Çavlı Kümbeti, Genel GörünüĢ
Foto 40: Hacib Çavlı Kümbeti, Güney Cephe, Kitabe Foto 41: Hacib Çavlı Kümbeti, Saçak Altı Yazı KuĢağı Foto 42: Develi, Dev Ali Türbesi Genel GörünüĢ
Foto 43: Develi, Dev Ali Türbesi, GiriĢ Kapısı Kenarındaki Bordür Foto 44: Develi, Dev Ali Türbesi, Saçak
Foto 45: Gevher Nesibe Hatun Medresesi (Çifte Medrese) Genel GörünüĢ Foto 46: Gevher Nesibe Hatun Türbesi
Foto 47: Gevher Nesibe Hatun Türbesi, Saçak Altı
Foto 48: Gevher Nesibe Hatun Türbesi, Saçak Altı Yazı KuĢağı Foto 49: Avgunlu Medresesi, Genel GörünüĢ
Foto 50: Avgunlu Türbesi, Genel GörünüĢ Foto 51: Avgunlu Türbesi, GiriĢ Kapısı
Foto 52: Avgunlu Türbesi, GiriĢ Kapısı Bordürü Foto 53: Avgunlu Türbesi, 1 Numaralı Tromp Foto 54: Avgunlu Türbesi, 2 Numaralı Tromp Foto 55: Avgunlu Türbesi, 3 Numaralı Tromp Foto 56: Avgunlu Türbesi, 4 Numaralı Tromp Foto 57: Avgunlu Türbesi, 5 Numaralı Tromp Foto 58: Avgunlu Türbesi, 6 Numaralı Tromp Foto 59: Avgunlu Türbesi, 7 Numaralı Tromp Foto 60: Avgunlu Türbesi, 8 Numaralı Tromp Foto 61: Çifte Kümbet, Genel GörünüĢ
Foto 62: Çifte Kümbet, Taçkapı
Foto 63: Çifte Kümbet, Taçkapı, DıĢ ve Orta Bordür Foto 64: Çifte Kümbet, Taçkapı, Ġç Bordür
Foto 65: Çifte Kümbet, Taçkapı, Sütunce ve BaĢlığı
Foto 66: Çifte Kümbet, Taçkapı, Kavsara KuĢatma Kemeri Foto 67: Çifte Kümbet, Taçkapı Kavsarası
Foto 68: Çifte Kümbet, Taçkapı, Kavsara KartuĢlarındaki Gülbezek Foto 69: Çifte Kümbet, Taçkapı, Kavsara KöĢeliğindeki Gülbezek Foto 70: Çifte Kümbet, Taçkapı, Kitabe
Foto 71: Çifte Kümbet, Kuzeybatı Cephe, Usta Kitabesi Foto 72: Çifte Kümbet, Saçak Altı Yazı KuĢağı
Foto 73: Çifte Kümbet, Saçak Altı Yazı KuĢağı, Detay
Foto 74: Çifte Kümbet, 1. Numaralı Cephe KöĢesinde Yer Alan Sütunce Foto 75: Çifte Kümbet, Cephe KöĢesinde Yer Alan 2. Numaralı Sütunce Foto 76: Çifte Kümbet, Cephe KöĢesinde Yer Alan 3. Numaralı Sütunce Foto 77: Çifte Kümbet, Cephe KöĢesinde Yer Alan 7. Numaralı Sütunce
Foto 78: Çifte Kümbet, Cephe KöĢesinde Yer Alan 8. Numaralı Sütunce BaĢlığı Foto 79: Çifte Kümbet, Mihrap
Foto 80: Çifte Kümbet, Mihrap, Bordür Foto 81: Çifte Kümbet, Mihrap Kavsarası
Foto 82: Mahperi Huand Hatun Camii ve Kümbeti Foto 83: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Genel GörünüĢ Foto 84: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kaide
Foto 85: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kaide Üzerindeki Mukarnas Süsleme Foto 86: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzey Cephe
Foto 87: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzey Cephe ile Kuzeybatı Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Foto 88: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe Foto 89: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak ve Saçak Altı Foto 90: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe Kaidesi Foto 91: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe Penceresi
Foto 93: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe, Ġç Bordür Foto 94: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe, DıĢ Bordür Foto 95: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe, Kemer KöĢeliği Foto 96: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeybatı Cephe ile Batı Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Foto 97: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe
Foto 98: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe Penceresi
Foto 99: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe Penceresi, Detay Foto 100: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe, Ġç Bordür Foto 101: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe, DıĢ Bordür Foto 102: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe, Kemer KöĢeliği Foto 103: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Batı Cephe ile Güneybatı Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Foto 104: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe
Foto 105: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe Penceresi
Foto 106: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe Penceresi, Detay Foto 107: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe Penceresi, Ortasında Yer Alan Sütun BaĢlığı, Restorasyondan Önceki Hali
Foto 108: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe Penceresi, Ortasında Yer Alan Sütun BaĢlığı, Restorasyondan Sonraki Hali
Foto 109: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe, Ġç Bordür Foto 110: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe, DıĢ Bordür Foto 111: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe, Kemer KöĢeliği Foto 112: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneybatı Cephe ile Güney Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Foto 113: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe
Foto 114: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe, Ġç Bordür Foto 115: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe, DıĢ Bordür Foto 116: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe, Kemer KöĢeliği
Foto 117: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güney Cephe ile Güneydoğu Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Foto 119: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe Penceresi
Foto 120: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe Penceresi, Detay Foto 121: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe, Ġç Bordür Foto 122: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe, DıĢ Bordür Foto 123: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe, Kemer KöĢeliği Foto 124: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Güneydoğu Cephe ile Doğu Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Foto 125: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe
Foto 126: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe Penceresi Foto 127: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe, Ġç Bordür Foto 128: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe, DıĢ Bordür Foto 129: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe, Kemer KöĢeliği Foto 130: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Doğu Cephe ile Kuzeydoğu Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Foto 131: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe
Foto 132: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe Penceresi Foto 133: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe, Ġç Bordür Foto 134: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe, DıĢ Bordür Foto 135: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe, Kemer KöĢeliği Foto 136: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Kuzeydoğu Cephe ile Kuzey Cepheyi Birbirine Bağlayan Sütunce
Foto 137: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak ve Saçak Altı Foto 138: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Altı Yazı KuĢağı Foto 139: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Altı, 1. KartuĢ Foto 140: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Altı, 2. KartuĢ Foto 141: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Altı, 3. KartuĢ
Foto 142: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak, Sütunce BaĢlığındaki KartuĢ Foto 143: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Altı Mukarnas Süsleme Foto 144: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Sütunce BaĢlığı
Foto 145: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Saçak Süslemesi Foto 146: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap
Foto 148: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap, Orta Bordür
Foto 149: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap, Kavsara KuĢatma Kemerleri Foto 150: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap, Kabara
Foto 151: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap, Kavsara ve KöĢelikleri Foto 152: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Mihrap NiĢi
Foto 153: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Sandukalar
Foto 154: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Huand Hatun Sandukası Detay Foto 155: Mahperi Huand Hatun Kümbeti, Selçuki Hatun Sandukası Kitabesi Foto 156: BeĢparmak Kümbeti, Genel GörünüĢ
Foto 157: BeĢparmak Kümbeti, Cephe KöĢesindeki Gömme Sütunce Foto 158: BeĢparmak Kümbeti, Mihrap
Foto 159: BeĢparmak Kümbeti, Mihrap Bordürü Foto 160: Döner Kümbet, Genel GörünüĢ Foto 161: Döner Kümbet, Kuzeybatı Cephe Foto 162: Döner Kümbet, Taçkapı
Foto 163: Döner Kümbet, Taçkapı Bordürü ve Sütuncesi Foto 164: Döner Kümbet, Taçkapı, Sütunce BaĢlığı Foto 165: Döner Kümbet, Taçkapı Kavsarası
Foto 166: Döner Kümbet, Taçkapı, Mihrabiye Kavsarası Foto 167: Döner Kümbet, Taçkapı, Kitabe ve Figürler Foto 168: Döner Kümbet, 2 Numaralı Cephe
Foto 169: Döner Kümbet, 2 Numaralı Cephenin Üst Kısmında Yer Alan Süsleme Foto 170: Döner Kümbet, 2 Numaralı Cephe, Hayat Ağacı ve Figürler
Foto 171: Döner Kümbet, 2 Numaralı Cephenin Altındaki Pano Foto 172: Döner Kümbet, 3 Numaralı Cephe
Foto 173: Döner Kümbet, 3 Numaralı Cephe, DüĢey Dikdörtgen Pano Foto 174: Döner Kümbet, 3 Numaralı Cephenin Altındaki Pano Foto 175: Döner Kümbet, 3 Numaralı Cephe (Nihat Karakaya‟dan) Foto 176: Döner Kümbet, 4 Numaralı Cephe
Foto 177: Döner Kümbet, 4 Numaralı Cephe Pencere Kenar Bordürü Foto 178: Döner Kümbet, 4 Numaralı Cephenin Üst Kısmındaki Süsleme Foto 179: Döner Kümbet, 5 Numaralı Cephe
Foto 180: Döner Kümbet, 5 Numaralı Cephe, Detay Foto 181: Döner Kümbet, 9 Numaralı Cephe
Foto 182: Döner Kümbet, 9 Numaralı Cephenin Üst Kısmındaki Süsleme Foto 183: Döner Kümbet, 9 Numaralı Cephe, Hayat Ağacı ve Figürler Foto 184: Döner Kümbet, 10 Numaralı Cephe
Foto 185: Döner Kümbet, 10 Numaralı Cephe, Pencere Üstündeki Pano Foto 186: Döner Kümbet, 10 Numaralı Cephenin Üst Kısmındaki Süsleme Foto 187: Döner Kümbet, 11 Numaralı Cephe
Foto 188: Döner Kümbet, 12 Numaralı Cephe
Foto 189: Döner Kümbet, 12 Numaralı Cephenin Üst Kısmındaki Süsleme Foto 190: Döner Kümbet, 12 Numaralı Cephe, Hayat Ağacı ve Figürler Foto 191: Döner Kümbet, Saçak ve Saçak Altı
Foto 192: Döner Kümbet, Saçak Altı Süslemeleri Foto 193: Döner Kümbet, Külah
Foto 194: Döner Kümbet, Mihrap
Foto 195: Döner Kümbet, Mihrap Bordürü ve Sütunce BaĢlığı Foto 196: Döner Kümbet, Mihrap Kavsarası
Foto 197: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Genel GörünüĢ Foto 198: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Taçkapı
Foto 199: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Taçkapı DıĢ Bordürü Foto 200: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Taçkapı Ġç Bordürü
Foto 201: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Kapı Açıklığı Üzerindeki Palmetler Foto 202: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Taçkapı, Kitabe
Foto 203: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Taçkapı Üzerindeki Pano, Detay Foto 204: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Kubbe
Foto 205: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Mihrap
Foto 206: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Mihrap Bordürleri Foto 207: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Mihrap Kavsarası Foto 208: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Sanduka
Foto 209: Develi Seyyid-i ġerif Türbesi, Sanduka BaĢlığı (Hakkı Önkal‟dan) Foto 210: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Genel GörünüĢ
Foto 212: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı Bordürleri Foto 213: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı Sütuncesi Foto 214: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı Sütunce Kaidesi
Foto 215: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı, Kapı Açıklığı Üzerindeki Bordürler Foto 216: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı, Kitabe Alınlığı
Foto 217: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Taçkapı, Yazı Süsleme Foto 218: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap
Foto 219: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap Bordürleri
Foto 220: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap, Kavsara KöĢelikleri ve KuĢatma Kemerleri
Foto 221: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap Kavsarası
Foto 222: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap, Mukarnas Dilimi, Detay Foto 223: Develi, Hızır Ġlyas Türbesi, Mihrap NiĢi
1. GĠRĠġ
1.1. Konunun Tanımı ve Sınırları
Ölüm, tüm canlılar için olduğu gibi, insan için de ortak bir sondur. Ancak insanı diğer tüm canlılardan ayıran birçok özelliği gibi ölümü algılama ve yorumlama farklılığı da bu ayrımı yaratan özelliklerden biridir.
ÇeĢitli arkeolojik araĢtırmaların sonucunda bugün görüyoruz ki, insanlar, yeryüzünün farklı bölgelerinde, farklı kültürler oluĢturarak yerleĢmiĢ ve yaĢamlarını sürdürmüĢlerdir. Buna karĢın, ilkel ya da yerleĢik olsun, neredeyse tüm toplumlarda ve kültürlerde görülen ortak bir davranıĢ vardır; ölümü anlamlandırma ve ölene saygı.
Bununla beraber birçok toplum, ölümün bir son olmadığını, aksine yeni bir baĢlangıç, farklı bir boyuta geçiĢ, yeni bir dünya ve yaĢam inancını benimsemiĢ ve buna göre davranıĢ biçimleri geliĢtirerek kendi kültürlerine ve yaĢayıĢ biçimlerine uygun gömme teknikleri geliĢtirmiĢlerdir.
1071 Malazgirt Zaferi ile Anadolu‟nun kapılarının Türklere açılmasıyla birlikte Anadolu‟da pek çok kent Türk ve Müslüman kimliğini kazanmıĢtır. Anadolu Selçukluları tarafından 12. yüzyılda ele geçirilen Kayseri‟de çok kısa bir zamanda pek çok camii, mescit, türbe, han, medrese hamam vb. yapılar inĢa edilmiĢ ve böylece kent Anadolu Selçukluların Konya ve Sivas ile birlikte üç büyük Ģehrinden birisi olmuĢtur. Bu dönemde inĢa edilen yapılar nicelik ve nitelik bakımından kendinden önceki ve kendinden sonraki dönemlerde inĢa edilen yapılardan farklı özellikler taĢımaktadır.
Kayseri‟de inĢa edilmiĢ Anadolu Selçuklularına ait türbeler, diğer kentlerdeki Selçuklu türbelerine göre paralellik gösterirken, süsleme yönünden oldukça faklı özellikler taĢımaktadır. Bu özelliklerden hareketle Kayseri il merkezi sınırları içinde bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine ait olan Türbelerde görülen TaĢ süslemeler Sanat Tarihi bilimsel araĢtırma metotlarına uygun olarak incelenmiĢ ve Türk sanatı içinde değerlendirilmiĢtir.
Kayseri‟de Anadolu Selçuklu Dönemine ait türbelerde görülen taĢ süslemeciliği konusu ele alınırken, Anadolu Selçuklularına ait diğer dini ve sivil
mimarlık yapılarında görülen süslemelerin karĢılaĢtırması yapılmıĢ, süslemelerin hangi bölümlerde yoğunlaĢtığı ve tarihsel süreçte geliĢimi gözlemlenmiĢtir.
Bu çalıĢmada zaman mekan sınırlamasına gidilmiĢtir. Zaman olarak Anadolu Selçuklu Dönemi ele alınırken, mekan olarak sadece Kayseri il ve ilçe merkezlerindeki türbeler ele alınmıĢtır. Kayseri il merkezi ve Develi ilçesindeki türbeler dıĢında, Kayseri‟nin diğer ilçelerinde yer alan Selçuklu türbelerinde taĢ süsleme bulunmamasından dolayı, çalıĢma kapsamımız içindeki türbeler sadece Kayseri ve Develi ilçesinde yer alanlardan oluĢmaktadır. Buna göre belli bir konu sınırlandırması yapılmıĢ ve böylece konu baĢlığı olarak “Anadolu Selçukluları Dönemi Kayseri Türbelerinde TaĢ Süslemeciliği” olarak belirlenmiĢtir. Kayseri il ve ilçelerinde günümüze kadar gelebilmiĢ 19 adet türbe tespit edilmiĢ, bunlardan 4 tanesinde herhangi bir taĢ süsleme bulunmadığı için, diğer 15 türbede görülen taĢ süslemeler ele alınarak değerlendirilmiĢtir.
Bu çalıĢmanın amacı, Kayseri‟deki Anadolu Selçuklu türbelerinde görülen taĢ süslemelerin tanımı, uygulandığı alanlar, dönemleri içerisindeki geliĢim ve üslup özelliklerinin belirlenmesidir. Bu sayede, birçok araĢtırmacı tarafından mimari özellikleri açısından ele alınan Kayseri Selçuklu türbelerinin süsleme özelliklerinin çözümlenmesine katkıda bulunulacağı düĢünülmektedir.
1.2. AraĢtırma Yöntemi
“Anadolu Selçukluları Dönemi Kayseri Türbelerinde TaĢ Süslemeciliği” isimli bu tez çalıĢması üç aĢama halinde değerlendirilmiĢtir.
Birinci aĢamada konu ile ilgili kaynaklar taranarak genel bilgiler elde edilmiĢ ve bu literatür bilgilerinin yanında, alanımızla ilgili çalıĢmaları olan kaynak kiĢilerle görüĢ alıĢveriĢinde bulunulmuĢtur. Aynı zamanda saha çalıĢması için ilgili makamlardan yasal izinler alınmıĢtır.
Ġkinci aĢama saha çalıĢmasıdır. Tespit edilen yapı listesine göre, il ve ilçe merkezlerindeki türbeler Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından görevlendirilen bir uzman ile birlikte yerlerinde incelenmiĢ, türbelerdeki taĢ süslemelerin çizimleri için ölçüler alınmıĢ ve süslemeler fotoğraflarla belgelenmiĢtir. Yapılara ait fotoğraflar, restorasyon öncesi ve sonrasına aittir.
Üçüncü aĢama, literatür bilgilerinin ve saha çalıĢmasıyla elde edilen verilerin masa baĢında değerlendirilmesidir. Konu, bilimsel araĢtırma metotlarına uygun Ģekilde ele alınarak hazırlanmıĢtır. Konu ile ilgili yayınların sınırlı olması nedeniyle Ankara ve Ġstanbul‟daki kütüphanelerden (Milli Kütüphane, Üniversite Kütüphaneleri, YÖK Kütüphanesi, TTK Kütüphanesi vb.) faydalanılmıĢtır. Yine araĢtırmamız kapsamında, Vakıflar Genel Müdürlüğündeki Defterler ve Tescil Dosyaları ile Kültür ve Turizm Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü‟ne bağlı bölge ve yüksek kurul arĢivlerindeki tescil ve envanter kayıtlarına baĢ vurulmuĢtur. Yayın taraması yapılırken yapılara ait en eski fotoğraflar bulunmaya çalıĢılmıĢ, böylelikle günümüze tahrip olarak gelmiĢ olan süslemeler hakkında bilgiler elde edilmiĢtir.
Tezin metin kısmı, “giriĢ”, “katalog”, “değerlendirme” ve “sonuç”tan oluĢan dört ana bölümden meydana gelmektedir. GiriĢ kısmında konunun önemi ve araĢtırma yöntemi belirtilmiĢ olup, kısaca Kayseri tarihinden bahsedilmiĢtir. Ġkinci bölümde, konu kapsamında yer alan 15 adet türbede görülen süslemeler “katalog” düzeninde ele alınmıĢtır. Kronolojik sıra içerisinde her bir türbede görülen süslemeler, uygulandığı alan ve kompozisyonlarına göre bir düzen içerisinde aktarılmıĢtır. Üçüncü bölüm, Anadolu Selçuklu türbelerinde görülen taĢ süslemelerin “malzeme ve teknik”, “taĢ süslemenin uygulandığı alanlar ve kronolojik geliĢimi”, “taĢ süslemede görülen motif ve kompozisyonlar” adlı alt baĢlıklardan oluĢan değerlendirme bölümünden meydana gelmektedir. Burada, yapılarda görülen süslemeler kendi içerisinde ve diğer Selçuklu yapılarında görülen süslemelerle karĢılaĢtırılıp değerlendirilmiĢtir. Tezin “sonuç” bölümünde, elde edilen bulgularla çalıĢmanın genel niteliği belirtilmiĢtir.
1.3. Konu Hakkında Yapılan AraĢtırma ve Yayınlar
Kayseri‟de Türk devri mimari yapıları birçok araĢtırmacı tarafından genel olarak veya birkaç yapı bazında ele alınarak incelenmiĢ, bu konuda pek çok kitap ve makale yayınlanmıĢtır. Ancak yapılan çalıĢmaların çoğunluğunda yapıların mimari özellikleri ön planda tutulmuĢ, süslemeler yüzeysel olarak ele alınmıĢtır.
Anadolu Selçukluları dönemi yapılarında görülen taĢ süslemeye iliĢkin birçok yayın bulunmaktadır. Ancak bu yayınlarda da Kayseri‟deki türbelere ait süslemeler yine yüzeysel olarak aktarılmıĢtır.
Hakkı Önkal‟ın Anadolu Selçuklu Türbeleri1
adlı çalıĢması, Selçuklu türbeleri hakkında yapılmıĢ en kapsamlı çalıĢmalardan biridir. Bu çalıĢmada Kayseri‟deki türbelerin mimari özellikleri ve geçirdiği onarımlar hakkında detaylı bilgiler verilmiĢ olup, süsleme özellikleri üzerinde çok az durulmuĢtur. Eserlerin tarihsel süreçlerine iliĢkin detaylı bilgiler verildiği için, bu yayın, çalıĢmamızda en önemli yere sahiptir.
Orhan Cezmi Tuncer‟in Anadolu Kümbetleri2
adlı çalıĢmasının 1. cildi Selçuklu türbeleri hakkında yapılmıĢ diğer bir kapsamlı çalıĢmadır. Bu çalıĢmada yapıların mimari özellikleri, durumları hakkında detaylı bilgiler verilmiĢ olup, süslemelerine çok az değinilmiĢtir.
Alev Çakmakoğlu Kuru‟nun Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar
Kayseri’de Türk Devri Mimarisi3
isimli çalıĢmasında önemli yapılar katalog halinde incelenmiĢtir. Bu çalıĢmada yapılar hakkında bütün bilgiler verilmeye çalıĢılmıĢ, süslemeler yüzeysel olarak ele alınmıĢtır.
YaĢar Selçuk ġener‟in Kayseri Ġl Merkezindeki Selçuklu Türbelerinde
Mevcut Korunma Durumlarının Tespiti4
adlı yayınlanmamıĢ doktora tezi Kayseri‟deki Anadolu Selçuklu Türbeleri için yapılmıĢ en kapsamlı çalıĢmadır. Ancak yazar çalıĢmasına ilçelerde bulunan türbeler ile il merkezinde yer alan BeĢparmak Kümbetini dahil etmemiĢtir. Bu çalıĢmada Kayseri Anadolu Selçuklu Türbeleri‟nde kullanılan taĢ malzemeler ve bunların bozulmaları ayrıntılı olarak ele alınmıĢtır.
1
H. Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996
2
O. C. Tuncer, Anadolu Kümbetleri, C.I, Ankara, 1986
3
A. Çakmakoğlu Kuru, Fetih’ten Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri’de Türk Devri Mimarisi, Ankara, 1998
4
Y. S. ġener, Kayseri Ġl Merkezindeki Selçuklu Türbelerinde Mevcut Korunma Durumlarının
Tespiti, (Ankara Üniv., Sosyal Bil. Enst., Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı,YayınlanmamıĢ Doktora Tezi),
Selçuk Mülayim‟in Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Selçuklu Çağı adlı çalıĢmasında geometrik süslemenin menĢeine dair bilgiler ve bazı Anadolu Selçuklu yapılarında görülen süslemelerin kronolojik geliĢimi ele alınarak, geometrik süslemeler gruplara ayrılmıĢtır. ÇalıĢmada Kayseri‟deki türbelerden birkaçında görülen süslemeler yüzeysel olarak aktarılmıĢtır.
Mehmet Çayırdağ‟ın “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Dönemine Ait Bazı Kitâbe ve Mezartaşları”5
adlı makalesi ve Halit Erkiletlioğlu‟nun Kayseri
Kitabeleri6 adlı eseri çalıĢmamızda bazı kitabelerin Türkçe çevirileri için baĢvuru
kaynakları olmuĢtur.
Gönül Öney‟in, “Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi”7
adlı makalesi Anadolu Selçuklu eserlerinde görülen hayat ağacı motiflerinin anlatımı ve genel bir değerlendirmesinin yapılması açısından önemli bir yer tutmaktadır. Bu çalıĢma Döner Kümbet‟te karĢımıza çıkan hayat ağacı motifleri ile Türk sanatında görülen benzer örneklerin karĢılaĢtırılmasında büyük katkı sağlamıĢtır. Yine Gönül Öney‟in “Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve Kaynakları Hakkında Notlar”8, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı
Kartal”9
, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Arslan Figürü”10 adlı makaleleri figürlü süsleme ve menĢei hakkında bilgilerin elde edilmesi açısından önemli bir yer tutmaktadır. Bu makalelerde, Döner Kümbet‟te karĢımıza çıkan figürler kısaca ele alınmıĢ olup, makaleler karĢılaĢtırma yapmamıza büyük katkılar sağlamıĢtır.
5
M. Çayırdağ, “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Dönemine Ait Bazı Kitâbe ve Mezartaşları”,
Ġstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Dergisi, S. 34, Ġstanbul, 1984
6
H. Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, Kayseri, 2001
7
G. Öney, “Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi”, Belleten, C.XXXII, S.125-128, Ankara, 1968, s. 25-36
8
G. Öney, “Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve Kaynakları Hakkında Notlar”,
Selçuklu AraĢtırmaları Dergisi, S.I, Ankara, 1970, s. 187-191
9
G. Öney, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal”, Malazgirt
Armağanı, Ankara, 1993, s. 139-172
10
G. Öney, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Arslan Figürü” , Anadolu (Anatolia), S.13, Ankara, 1971, s. 1-41
Gerd Schneider‟in Geometrische Bauornamente der Seldschuken in
Kleinasien11 ve Pflanzliche Bauornamente der Seldschuken in Kleinaisen12 adlı
kitapları, Anadolu Selçuklu yapılarında görülen geometrik ve bitkisel süslemeler adına yapılmıĢ en kapsamlı çalıĢmalardır. Metin kısmı oldukça kısa olan kitapların büyük çoğunluğunu geometrik ve bitkisel çizimler oluĢturmaktadır. Tipolojik olarak sıralanan çizimler, çalıĢmamız kapsamında yer alan türbelerde görülen süslemelerin diğer Selçuklu eserlerindeki süslemeler ile karĢılaĢtırılması açısından büyük önem arz etmektedir.
1.4. Kayseri Tarihine Kısa Bir BakıĢ
Ġç Anadolu bölgesinde, Erciyes Dağının eteklerinde kurulmuĢ olan Kayseri köklü bir geçmiĢe sahiptir. Tarihi geçmiĢi M.Ö. VI. bin yıllarına kadar uzanan Ģehir, tarihi çağlarda çeĢitli isimlerle anılmıĢtır. Hatti ve Hitit Krallıkları döneminde KaniĢti olarak anılan Ģehre, Frigler döneminde “Mazaka”, Kapadokya Krallığı döneminde “Osebra”, Romalılar devrinde “Kaeseraea” denilmiĢtir. Arapların “Kaysâriyya” olarak telaffuz ettikleri Ģehrin ismine Türkler de “Kayseri” demiĢtir13
. Kayseri, tarihi seyri içerisinde Asurlular, Hititler, Frigler, Medler, Persler, Romalılar, Bizanslılar, Kilikya, Kapadokya ve Pontus Krallığı, Araplar ve Türkler gibi birçok kavime yurt olmuĢ ve değiĢik medeniyetlere beĢiklik etmiĢtir14
.
Kayseri, 647 yılında Ġstanbul‟un fethi için Anadolu‟dan geçen Ġslam ordularının saldırısına uğramıĢ ve Ģehir kuĢatılarak bir süre Ġslam hâkimiyetinde kalmıĢtır15. Türkler tarafından ne zaman fethedildiği kesin olarak bilinmeyen Ģehir, AfĢin Bey komutasındaki Türkmenler tarafından 1067 tarihinde geçici olarak
11
G. Schneider, Geometrische Bauornamente der Seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden, 1980
12
G. Schneider, Pflanzliche Bauornamente der Seldschuken in Kleinaisen, Wiesbaden, 1989
13
M. Ġ. SubaĢı, Dünden Bugüne Kayseri, Kayseri, 1998, s. 38; K. Göde, Tarih Ġçinde Kayseri, Kayseri, 1991, s. 4.
14
M. Keskin-M. Hülagü, GeçmiĢteki Ġzleriyle Kayseri, Kayseri, 2006, s.2
15
H. Erkiletlioğlu, Kayseri Tarihi, Kayseri, 1993, s.43; H. E. Eldem, Kayseri ġehri, Selçuklu
Tarihinden Bir Bölüm, (Haz.: K. Göde), Ankara, 1982, s. 26; O. EravĢar, Seyahatnamelerde Kayseri, Kayseri, 2000, s.12
fethedilmiĢ, Malazgirt SavaĢı‟ndan sonra da 1075 tarihinde DaniĢmentliler tarafından ikinci kez fethedilerek daimi Türk yurdu haline gelmiĢtir16. DaniĢmentliler döneminde kentte ilk cami ve yönetim mekanları yapılarak, Ģehir surları kısmen onarılmıĢtır. 1082 yılında Haçlılar tarafından kuĢatılan kent kısa bir süre sonra tekrar DaniĢmentlilere geçmiĢtir17
.
DaniĢmendliler hakimiyetindeyken kent, 1169 yılında Sultan II. Kılıçarslan tarafından fethedilerek Anadolu Selçuklu Devleti hakimiyetine geçmiĢtir18
. Selçuklular Döneminde kent Ortaçağ boyunca görmediği bir ferah ve zenginliğe kavuĢmuĢtur. Selçuklu sultanları kenti ikinci baĢkent olarak kullanmıĢlar, sultanların tahta çıkma ve inme törenleri hep Kayseri‟de yapılmıĢtır. Selçuklular döneminde kente Dar‟ul Feth yani fetih yurdu ve Dar‟ul Mülk yani baĢkent unvanları verilmiĢtir19
.
I. Alâeddin Keykubâd döneminde altın çağını yaĢamıĢ olan kent 1243 yılında gerçekleĢen Kösedağ SavaĢı‟ndan sonra Moğollar tarafından yakılıp yıkılmıĢtır20
. 1308 yılında Anadolu Selçuklu Devleti‟nin yıkılmasından sonra, kent bir süre Ġlhanlıların Anadolu Genel Valisi TimurtaĢ tarafından idare edilmiĢ, daha sonra 1339 yılında Eretna Beyliği‟nin Sivas‟tan sonra ikinci merkezi haline gelmiĢtir21
. Eratnalılar döneminde Kayseri‟de kadılık yapan Kadı Burhaneddin Ahmed Ģehri ele geçirerek, kurmuĢ olduğu Kadı Burhaneddin Beyliği‟nin merkezi yapmıĢtır22
.
Osmanlı Sultanı Yıldırım Bayezid, 1394–95 yılları arasında Anadolu‟ya yaptığı sefer sırasında Kayseri‟yi alarak Osmanlı topraklarına katmıĢtır23
. Ancak
16
O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, Ġstanbul, 1984, s. 20; M. A. Köymen,
Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 1982, s. 260; E. Kürkçüoğlu, “Kayseri’nin Türkleşmesi ve
Selçuklu Hakimiyet”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1998), Kayseri, 1998, s.317-322
17
O. EravĢar, age., s. 14; M.A. Köymen, age., s. 288- 289; K. Göde, age., s. 6.
18
H. Erkiletlioğlu, age., s.99; H. E. Eldem, age., s. 24; O. Turan, age., s. 217
19
O. EravĢar, age., s. 13-14
20
O. Turan, age., s. 441
21
K. Göde, Eratnalılar, Ankara, 1994, s.66; H. Erkiletlioğlu, age., s. 172;
22
K. Göde “Eratnalılar Döneminde Kayseri (1327-1381)”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih
Sempozyumu Bildirileri(16-17 Nisan 1998), Kayseri, 1998, s.150
23
1402 tarihinde yapılan Ankara SavaĢı‟ndan sonra Timur kenti yeniden Karamanoğulları‟na vermiĢtir24. Bu dönemden sonra Ģehir Dulkadiroğulları ve Karamanoğulları arasında sürekli el değiĢtirmiĢtir. 1410–1435 tarihleri arasında Dulkadiroğulları tarafından idare olunan kent, bu tarihten sonra 1476 yılına kadar Karamanoğulları‟nın yönetimine geçmiĢtir. Kentte önemli imar faaliyetlerinde bulunmayan Karamanoğulları sadece kaleyi onartarak kullanmıĢlardır25
.
1476 yılından sonra kent Osmanlılar tarafından tekrar alınmıĢ ve kent bu tarihten sonra bir daha el değiĢtirmemiĢtir. Osmanlılar döneminde kentin fiziki yapısı değiĢmiĢtir. Bu değiĢikliklerden en önemlisi, kentin surlarının savunma amaçlı önemini kaybetmesine bağlı olarak, ticaret alanlarının yer değiĢtirmesidir26
.
Osmanlı döneminde Kayseri, merkezi Konya olan Karaman Eyaleti‟ne bağlı bir Liva iken,1846‟da yapılan bir idari düzenleme ile Bozok Eyaleti‟ne bağlanmıĢtır. 1867‟de yürürlüğe giren Vilayet Nizamnamesi ile Kayseri, Ankara Vilayeti'ne dahil bir sancak haline getirilmiĢtir. II. MeĢrutiyet‟in ilanından sonra müstakil bir sancak olan Kayseri‟ye Ġncesu, Develi ve Bünyan kazaları bağlanmıĢtır. 1923‟te Cumhuriyetle birlikte il olan Ģehir, 1988 yılında BüyükĢehir sıfatını almıĢ ve Melikgazi ile Kocasinan merkez ilçeleri kurulmuĢtur27
.
24
K. Göde, Tahih içinde… s. 11
25
O. EravĢar, age., s. 17
26
O. EravĢar, age., s. 17
27
2. KATALOG
2.1. ANADOLU SELÇUKLULARI DÖNEMĠ KAYSERĠ
TÜRBELERĠNDE TAġ SÜSLEMECĠLĠĞĠ
2.1.1. HASBEK (Hasbek Kadı, Hasbeğ Hoca Hasan ) KÜMBETĠ Ġnceleme Tarihi: 11 Eylül 2007, 26 Ağustos 2008
Foto: 1-6
Bulunduğu Yer: Atatürk Caddesi28
üzerinde, Saat Sokağın köĢesindedir.
ĠnĢa Tarihi: 580 (1184–1185)29
Banisi: Kitabesinde Mes‟ud Gülzar bin Ali Bin Nisan30 adına yaptırıldığı
yazsa da, kim tarafından yaptırıldığı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Nisan oğlu Ali, Selahaddin Eyyûbi‟nin Diyarbakır‟ı kuĢatması üzerine dayanamayacağını anlayarak Ģehri teslim karĢılığında kendisinin serbest bırakılmasını talep etmiĢ ve servetini toplayarak Ģehri terk etmiĢtir (579/1183)31. ġehri terk ettikten sonra kitabesine göre Aksaray‟da Ģehit edilmiĢtir.
Ustası: Bilinmiyor.
28
Hastane Caddesi olarak da bilinmektedir.
29
H. Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996, s. 33; H. Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, Kayseri, 2001, s.18; Y. Özbek-C. Arslan, Kayseri TaĢınmaz Kültür Varlıkları Envanteri, C. I, Kayseri, 2008, s. 388
30
H. Erkiletlioğlu, age., s.18
31
Malzeme: Yapıda malzeme olarak volkan/kül tüfü ve bazalt, onarımlarda yenilenen alanlarda ise Gesi taşı kullanılmıĢtır32.
Mimari Özellikleri Kare planlı kaide33
üzerine oturan, sekizgen gövdeli bir plana sahip olan yapı, içte kubbe, dıĢta ise piramidal bir külahla örtülüdür (Foto 1).
Cenazelik ve sanduka katlarından oluĢan türbenin kaide saçak hattı dıĢında, büyük çoğunluğu toprak altında kalmıĢtır. Cenazelik kısmına, kuzey cephedeki türbeye giriĢin altında yer alan kapıdan giriĢ sağlanmaktadır. Cenazelik kuzey-güney doğrultusunda sivri beĢik tonozla örtülmüĢtür.
Yapının sekizgen prizmal gövdesini oluĢturan beden duvarlarının yüzeyleri birbirinin tekrarı niteliğindedir. Cephelerde yarım daire formlu iki kemer, saçak hizası altındaki taĢ sırasına kadar yükselerek yüzeylere kademeli iki yüzeysel niĢ oluĢturur. Kuzey, kuzeydoğu ve doğu cephelerinde kemer üzengi hizasında yatay bir bordür içerisinde kitabe bulunmaktadır.
Sanduka katına giriĢ kuzey cephede, üzerinde yarım daire kemerli sağır bir niĢ bulunan kapıdan sağlanmaktadır. Sekizgen bir plana sahip olan sanduka katı, kubbe ile örtülüdür. Oldukça sade bir iç düzenlemeye sahip olan yapının güney cephesine üzeri yarım kubbe formlu yarım daire mihrap niĢi yerleĢtirilmiĢtir. Hakkı Önkal, yapıyı incelediği dönemde mihrabın günümüzdekinden farklı olduğunu Ģu Ģeklide anlatmaktadır. “Alçı mihrabın zarif mukarnas sıraları ile nihayetlendiği, niĢin etrafının, alçı silmelerle çerçevelendiği, niĢin köĢelerinde, vazo Ģeklinde baĢlıklara sahip gömme sütuncelerin bulunduğu ve mihrap niĢinin yarım daire olduğu kalan
32
Y. S. ġener, Kayseri Ġl Merkezindeki Selçuklu Türbelerinde Mevcut Korunma Durumlarının
Tespiti, (Ankara Üniv., Sosyal Bil. Enst., Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı,YayınlanmamıĢ Doktora Tezi),
C.I., Ankara, 2000, s.23
33
O. C. Tuncer ve A. Çakmakoğlu Kuru yanlıĢlıkla kaidenin sekizgen olduğunu söylemektedir. Bkz. O. C. Tuncer, Anadolu Kümbetleri, C.I, Ankara, 1986, s.149; A. Çakmakoğlu Kuru, Fetih’ten
izlerden anlaĢılıyor”34. Günümüzde ise yapıda herhangi bir alçı malzeme izine rastlanmamaktadır.
TaĢ Süsleme
Yapıda, geometrik, bitkisel ve yazı olmak üzere üç farklı süsleme türü görülmektedir. Üç süslemede, kuzey, kuzeydoğu ve doğu cephelerde, beden duvarları yüzeyinde kemer üzengi hizasında yer alan yazı kuĢağında yer almaktadır (Foto 2–4).
Kitabe
Kuzey, kuzeydoğu ve doğu cephelerinde, kemer üzengi hizasında yatay bir bordür içerisinde kitabe bulunmaktadır. Yapının üç cephesinde yer alan kitabe, düz satıhlı-zemin oyma tekniği ile oluĢturulmuĢ celi sülüs yazılıdır (Foto 2). Kitabede Türkçe metni Ģöyledir: “Burası Aksara(y)’da 580’de haksız yere öldürülen Nisan oğlu Ali oğlu Mes’ud Gülzar’ın şehitliğidir. Allah O’na ve kendisini görenlere, bütün Hz. Muhammed ümmetine rahmet eylesin” 35
Yazının arasında kalan boĢlukları doldurmak amacıyla çeĢitli motifler iĢlenmiĢtir. Bunlar aynı yazıda oldu gibi düz satıhlı zemin oyma tekniği ile meydana getirilmiĢtir.
Kuzey cephede yer alan yazı bordürünün en solunda yürek motifi bulunmaktadır. Ters olarak yerleĢtirilmiĢ, içte yer alan yürek motifini, çerçeve içerisine alan bir baĢka motif kuĢatmaktadır. DıĢta yer alan motifin ortasından bir sap uzanmaktadır (Foto 5).
Yazı kuĢağının alt çerçevesinden uzanan rumi motifleri, yazıyla birlikte uyum sağlayacak biçimde yer yer verilmiĢtir (Foto 6).
Kuzeydoğu cephede yer alan yazı bordürünün en sağında, yazının baĢlangıcından önce, yüzeyi boĢ bırakılmıĢ büyükçe bir hayat ağacı motifi
34
Bkz. H. Önkal, age., s. 30
35
bulunmaktadır. Bir saptan yanlara doğru açılan hayat ağacının yaprak uçlarında dilimlendirmeler meydana getirilmiĢtir. Hayat ağacı motifinin hemen altında, sola doğru yerleĢtirilmiĢ bir saptan yanlara doğru açılan, taç yaprakları palmet motifini andıran, daha küçük boyutlu bir hayat ağacı daha yer almaktadır (Foto 6).
2.1.2. HAN KÜMBETĠ (Emir Cemaleddin TanrıvermiĢ Kümbeti) Ġnceleme Tarihi: 13.09.2007
Foto: 7-14
Bulunduğu Yer: Talas Caddesi üzerinde, Alaca Kümbet ile Döner Kümbet arasındaki Han Camisi'nin güneydoğusunda yer almaktadır.
ĠnĢa Tarihi: H. 584 (M. 1188–89)36
Banisi: Türbenin kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Ancak, saçak altında yer alan kitabede “Cemaleddin TanrıbirmiĢ (TanrıvermiĢ) bin Davud”37
için yapıldığı yazılıdır.
Ustası: Bilinmiyor.
Malzeme: Yapıda volkan / kül tüfü, bazalt, ignimbirit, mermer ve onarımlar sonucu yenilenen örgüde Gesi taşı kullanılmıĢtır38
.
36
H. Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996, s. 36; A. Çakmakoğlu Kuru, Fetih’ten
Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri’de Türk Devri Mimarisi, Ankara, 1998, s. 296; O. C. Tuncer
kitabeyi okuyamadığı için yapının özelliklerinden ötürü inĢa tarihini 13. yy.ın ikinci yarısı olarak vermektedir. Bkz. O. C. Tuncer, Anadolu Kümbetleri, C.I, Ankara, 1986, s. 148
37
M. Çayırdağ, “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Dönemine Ait Bazı Kitâbe ve Mezartaşları”,
Ġstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Dergisi, S. 34, Ġstanbul, 1984, s. 499; H.
Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, Kayseri, 2001, s.21; A. Çakmakoğlu Kuru, age., s.296; H. Önkal,
age., s. 36
38
Y. S. ġener, Kayseri Ġl Merkezindeki Selçuklu Türbelerinde Mevcut Korunma Durumlarının
Tespiti, (Ankara Üniv., Sosyal Bil. Enst., Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı,YayınlanmamıĢ Doktora Tezi),
Mimari Özellikleri
Kare planlı kübik bir kaide üzerinde yükselen sekizgen planlı gövde, içte kubbe, dıĢta piramidal külahla örtülmüĢtür. Uzunca prizmal gövdesi olan yapının geneli oldukça sade biçimde inĢa edilmiĢtir (Foto 7).
Cenazelik ve sanduka katından oluĢan yapıda, her iki kısma giriĢ kuzey cephede yer alan açıklıklardan sağlanmaktadır. Cenazelik kısmı sivri beĢik tonozla örtülmüĢ olup burası oldukça sade biçimde yapılmıĢtır.
Sanduka katına giriĢi sağlayan kapı oldukça sade olup, kapı açıklığı kaidenin üzerinde değil bir taĢ sırası aĢağıda baĢlamaktadır. Ancak onarımlar sırasında demir bir parmaklıkla kapatılan bu kapı yerine yapıya giriĢ, günümüzde kuzeybatı ve batı kenara bitiĢen ek yapı39
içinden batı kenardaki bir açıklıkla sağlanmaktadır.
Yapının sekizgen prizmal gövdesini oluĢturan beden duvarları, üstte çepeçevre bir saçak korniĢi ile kuĢatılmıĢtır. Saçağın hemen altında ise ayet ve kitabe kuĢağı yapının bütününü dolaĢmaktadır.
Yapının güneybatı, güney, kuzeydoğu ve kuzey cepheleri ortasına düĢey dikdörtgen pencereler açılmıĢtır. Pencerelerin lento taĢlarının üzerleri ikiz kemer Ģeklinde tıraĢlanarak pencerenin ortasına sütunlar yerleĢtirilmiĢ ve böylelikle ikiz açıklıklar görünümü verilmeye çalıĢılmıĢtır.
TaĢ Süsleme
Yapıda bitkisel ve yazı olmak üzere iki farklı süsleme türü görülmektedir. Yazı, yapıda en çok uygulanan dekoratif unsurdur. Saçak altında yapıyı çepeçevre kuĢatan kuĢak ile sandukalar üzerinde bu süsleme türü görülmektedir.
Bitkisel bezemeler, pencereler arasındaki sütun baĢlıklarında, saçak altındaki yazı kuĢağı ve sandukalar üzerindeki yazılar ile birlikte uygulanmıĢtır.
39
Kümbete bitiĢik olarak yapılmıĢ olan bu yapı, kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı, tonoz örtülüdür. M. Çayırdağ, bu yapının türbedar odası olduğunu düĢünmektedir. Bkz. M. Çayırdağ, ag m., s. 497
Kuzeydoğu Cephe
Yapının bütün cepheleri gibi bu cephe yüzeyi oldukça sadedir. Cephede saçak altındaki yazı kuĢağı ve pencere sütuncesi dıĢında taĢ süsleme bulunmamaktadır (Foto 8). Cephe duvarının hemen hemen ortasına yerleĢtirilmiĢ pencere açıklığı düĢey dikdörtgen formdadır. Pencereye dekoratif bir görüntü sağlamak amacıyla üst kısmı yan yana iki kemer Ģeklinde tıraĢlanmıĢ ve tam ortasına kaide ve baĢlık kısımları iĢlenmiĢ devĢirme40
tek parça mermer bir sütun yerleĢtirilmiĢtir (Foto 9). Sütunun kaide kısmı üst üste iki sıra bilezik Ģeklinde, gövdesi ise iĢlemesiz sade biçimdedir (Foto 10). Sütun baĢlığı ise ters piramidal Ģeklinde olup, gövdeyle birleĢme noktasındaki bileziğin üzerinde yükselmektedir. BaĢlığın dört yüzüne, yedi yapraklı, yüzeyleri oluklandırılmıĢ, zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ akantus yaprakları iĢlenmiĢtir. Yaprakların taç yaprağı yukarı doğru uzanmakta, diğer yapraklar ise yanlarda yer alan motifin yaprakları ile birleĢmektedir (Foto 11).
Saçak Altı Yazı KuĢağı
Üstte profillendirilmiĢ saçak altında yapıyı çepeçevre kuĢatan yazı kuĢağı bulunmaktadır (Foto 12). Yazı kuĢağını oluĢturan her taĢ blok düz silmelerle çerçeve içerisine alınmıĢ, yazıdaki süreklilik bu çerçeveler ile kesilmiĢtir. Celi sülüs yazılı kuĢak, düz satıhlı zemin oyma tekniği ile meydana getirilmiĢtir. Yazıların arasında kalan boĢlukları doldurmak maksadı ile mühmel harf işaretleri41
ve yer yer bir saptan iki yana doğru uzanan rumi motifleri iĢlenmiĢtir (Foto 13). Mühmel iĢaretler ortalarına delikler açılmıĢ damla motiflerini andırmaktadır. Rumilerin yüzeylerine ise herhangi bir süsleme yapılmamıĢtır. Böylelikle rumiler adeta yazı içerisinde kaybolmaktadır. KuĢakta geçen yazı ise doğu kenardan baĢlayıp Âyet‟el-kürsüyi
40
Pencere ortalarında farklı türden sütunların kullanılması bunların devĢirme malzeme olduğunu göstermektedir.
41
Arap harfleri ile yazılmıĢ yazılarda noktalama iĢareti olarak kullanılan “cezim”i andıran bu motiflerin yazı okunduğu zaman noktalama iĢareti olarak kullanılmadığı anlaĢılmaktadır. Arap yazısında kullanılan noktalama iĢaretleri için bkz. M. B. Yazır, Medeniyet Âleminde Yazı ve Ġslam
ihtiva edip, yapının kitabesi olan tarih bölümüyle sonlanmaktadır. Tarih bölümünde Ģunlar yazılıdır: “Bu kabir; merhum, mahsun büyük kumandan, kerem sahibi Davud oğlu Cemaleddin Tanrıvermiş’indir. Allah makamını nurlandırsın. 584 senesinde”42
Sandukalar
Türbenin üst katında 1.97x 0.32 m ve 1.58x 0.33 m ölçülerinde iki adet taĢ sanduka bulunmaktadır (Foto 9-10). Büyük sanduka üzerindeki yazılar üç sıra halindedir. Sandukanın en üstüne ve yan taraflarına, düz satıhlı zemin oyma tekniği ile oluĢturulmuĢ sülüs yazıyla Ali Ġmran Sûresinin 18. Âyeti ile 19. Âyetinin yarısına kadar olan bölümü iĢlenmiĢtir. Ortada ise sandukayı dört yönde dolaĢan satır Âyet‟el-Kürsi‟yi oluĢturmaktadır. Alt sırada ise, sandukanın kime ait olduğu ve ölüm tarihi bulunmaktadır. Bu kısımda Ģunlar yazılıdır. “Emir Ali Hüsam Allah’ın rahmetine 632 senesinde cemaziyel evvelinde göçtü. Peygambere, onun güzel temiz yüceliğine ve bütün ashabına selâm olsun”43
(Foto 14).
Sandukanın en üstündeki kademenin yan yüzeylerine yan yana sıralanmıĢ palmet motifleri yerleĢtirilmiĢtir. Damla motifi Ģeklinde yerleĢtirilmiĢ palmetlerin hatları oyularak meydana getirilmiĢtir.
Ġkinci ve daha küçük olan sanduka ise iki sıra yazı kuĢağından meydana gelmektedir. Yine sülüs yazı ile oluĢturulmuĢ olan bu sanduka yüzeyinde Âyet‟el-Kürsi ihtiva edilmiĢtir.
42
M. Çayırdağ, agm., s. 504; H. Erkiletlioğlu, age., s.21
43
2.1.3. ALACA KÜMBET44
Ġnceleme Tarihi: 13.09.2007 Çizim: 1-4
Foto: 15-31
Bulunduğu Yer: Talas caddesi üzerinde, Yoğunburcun karĢısında, yol ortasındaki refüjde yer almaktadır.
ĠnĢa Tarihi: Batı cephesindeki kitabede H. 58?45
tarihi yer almaktadır. Kitabedeki birler hanesi tamamen silindiği için türbenin M. 1184–1193 tarihleri arasında inĢa edildiği kabul edilmiĢtir.
Banisi: Batı cephede birçok kısmı yok olmuĢ kitabeye göre türbe, “Emir Cemaleddin bin Muhammed”46
tarafından yapılmıĢtır.
Ustası: Bilinmiyor
44
Yapı bazı uzmanlar tarafından mescit olarak düĢünülmüĢ ve bu nedenle Alaca Mescit adıyla anılmıĢtır. Bkz. M. Akok, "Kayseri'de Tuzhisarı, Sultan Hanı, Köşek Medrese ve Alaca Mescit Diye Tanınan Üç Selçuklu Mimari Eserin Rölövesi", Türk Arkeoloji Dergisi, S. XVII–1, Ankara, 1969, s.5
45
M. Çayırdağ, “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Dönemine Ait Bazı Kitâbe ve Mezartaşları”,
Ġstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Dergisi, S. 34, Ġstanbul, 1984, s. 504; H.
Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, Kayseri, 2001, s.19; Yapının yapım tarihine iliĢkin farklı görüĢler de bulunmaktadır. H. Önkal, yapıyı mimari özelliklerinden dolayı 13. yy. sonlarına (H. Önkal,
Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996, s. 294), O. C. Tuncer ise kitle ve biçim açısından 14.
yy. ortalarına (O. C. Tuncer, Anadolu Kümbetleri, C.III, Ankara, 1992, s.45 ) tarihlendirmektedir.
46
