ALACA KÜMBET

Ġnceleme Tarihi: 13.09.2007 Çizim: 1-4

Foto: 15-31

Bulunduğu Yer: Talas caddesi üzerinde, Yoğunburcun karĢısında, yol ortasındaki refüjde yer almaktadır.

ĠnĢa Tarihi: Batı cephesindeki kitabede H. 58?45

tarihi yer almaktadır. Kitabedeki birler hanesi tamamen silindiği için türbenin M. 1184–1193 tarihleri arasında inĢa edildiği kabul edilmiĢtir.

Banisi: Batı cephede birçok kısmı yok olmuĢ kitabeye göre türbe, “Emir Cemaleddin bin Muhammed”46

tarafından yapılmıĢtır.

Ustası: Bilinmiyor

44

Yapı bazı uzmanlar tarafından mescit olarak düĢünülmüĢ ve bu nedenle Alaca Mescit adıyla anılmıĢtır. Bkz. M. Akok, "Kayseri'de Tuzhisarı, Sultan Hanı, Köşek Medrese ve Alaca Mescit Diye Tanınan Üç Selçuklu Mimari Eserin Rölövesi", Türk Arkeoloji Dergisi, S. XVII–1, Ankara, 1969, s.5

45

M. Çayırdağ, “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Dönemine Ait Bazı Kitâbe ve Mezartaşları”,

Ġstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Dergisi, S. 34, Ġstanbul, 1984, s. 504; H.

Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, Kayseri, 2001, s.19; Yapının yapım tarihine iliĢkin farklı görüĢler de bulunmaktadır. H. Önkal, yapıyı mimari özelliklerinden dolayı 13. yy. sonlarına (H. Önkal,

Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996, s. 294), O. C. Tuncer ise kitle ve biçim açısından 14.

yy. ortalarına (O. C. Tuncer, Anadolu Kümbetleri, C.III, Ankara, 1992, s.45 ) tarihlendirmektedir.

46

Malzeme: Yapıda beden duvarları ve örtü sisteminde volkan/kül tüfü, onarımlarla yenilenen örgüde Gesi taşı kullanılmıĢtır47

.

Mimari Özellikleri

Kaidesiz inĢa edilmiĢ olan Alaca Kümbet, içte kare, dıĢta ise alt kısmı kare kübik bir yapıda baĢlayıp, üstte köĢeleri üçgen pahlarla sekizgene dönüĢen bir gövdeye sahiptir. Yapı, içte kubbe, dıĢta sekizgen piramidal külahla örtülüdür (Foto 16).

Tamamen düzgün kesme taĢla inĢa edilmiĢ yapıya giriĢ kuzey cephenin doğusuna yerleĢtirilmiĢ kapıdan sağlanmaktadır. Bugün iki yandan kuĢatıldığı yol seviyesinden 1.20 m. aĢağıda kalan türbede cenazelik katının varlığı bilinmemektedir.

Beden duvarlarının güneybatı ve güneydoğu üst kısımları pahlandığı için, cephe görünümleri birbirinden farklıdır. Kuzey cephenin doğusuna yerleĢtirilmiĢ kapı ve batı cephedeki pencereler dıĢında yapının bütün yüzeyleri oldukça sade biçimdedir.

Yapının iç kısmında da dıĢ cephelerde görülen sadelik devam etmektedir. Mihrabın bulunmadığı sanduka katındaki sadeliği ortadan kaldırmak amacıyla doğu ve güney duvara kemerli niĢler yerleĢtirilmiĢtir.

TaĢ Süsleme

Yapıda, geometrik, bitkisel ve yazı olmak üzere üç farklı süsleme türü görülmektedir.

Ġki cephede görülen süslemeler dıĢında bütün yüzeyleri sade olan yapıda, süslemeler kuzey cephenin doğusuna yerleĢtirilmiĢ kapı ve batı cephedeki pencere kenarlarında bulunmaktadır.

47

Y. S. ġener, Kayseri Ġl Merkezindeki Selçuklu Türbelerinde Mevcut Korunma Durumlarının

Tespiti, (Ankara Üniv., Sosyal Bil. Enst., Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı,YayınlanmamıĢ Doktora Tezi),

Geometrik süsleme, giriĢ kapısını kuĢatan bordür ve kemer köĢeliklerindeki rozetler ile batı cephedeki düĢey pencereleri üç yönde kuĢatan iki bordür yüzeylerinde uygulanmıĢtır.

Bitkisel süsleme, giriĢ kapısındaki mukarnas kavsarayı kuĢatan sivri kemer ve mukarnasın en altında yer alan kartuĢlar ile batı cephedeki üstteki sivri kemerli pencereyi kuĢatan bordür yüzeylerinde karĢımıza çıkmaktadır.

Yazı, batı cephedeki düĢey dikdörtgen pencereler üzerindeki yatay panoda bulunmaktadır.

Taçkapı

Cephenin doğusuna yerleĢtirilmiĢ olan kapı dıĢında kuzey cephe yüzeyinde herhangi bir süsleme bulunmamaktadır. Yapı günümüze gelene kadar büyük oranda tahribata uğramıĢ ve geçirdiği onarımlar neticesinde süslemeler büyük oranda yok olmuĢtur.

GiriĢ kapısı, mukarnaslı kavsarası ve süslemeli bordürleri ile Selçuklu dönemi taçkapı düzenlemelerinin özelliklerini yansıtmaktadır. Kapı cephe yüzeyinden taĢıntı yapmadan, abidevi bir görünüme bürünmeden, mütevazı boyutlarda inĢa edilmiĢtir. Kapı açıklığının yanlarında mihrabiye niĢleri de bulunmamaktadır (Foto 16).

Mukarnas kavsaralı olan kapı açıklığı, dıĢta geniĢçe bir bordür ile üç yönde çerçeve içerisine alınmıĢtır. GeniĢ bordürün içerisinde kavsara, zeminden baĢlayıp üstte sivri kemer meydana getiren, yüzeyinde herhangi bir süsleme olmayan, birisi kaval silmeli, bir tanesi de düz satıhlı, iki bordür ile kuĢatılmıĢtır. DıĢtaki bordür ile sivri kemerli bordürler kademeli biçimde içeri doğru derinlik oluĢturmaktadır. Sivri kemerli bordürlerin hemen altında mukarnas sırasının alt sırasından baĢlayan üzeri bezemeli kavsara kuĢatma kemeri yer almaktadır. DıĢtaki kemerlerin köĢeliklerinde karĢılıklı yerleĢtirilmiĢ madalyon Ģeklinde iki adet rozet bulunmaktadır. Oldukça sade olan mukarnas sıralarının en altına yan yana sıralanmıĢ, üzerinde bitkisel bezemeler yer alan dört adet kartuĢ yerleĢtirilmiĢtir.

Kapı açıklığını üç yönde kuĢatan bordür yüzeyine, düz satıhlı zemin oyma ve oluklu oyma teknikleri ile geometrik süsleme yapılmıĢtır. Bordürde, altıgenlerin

dairesel düzlemde halka gibi iç içe geçmesiyle, dairesel form görüntüsüne bürünen onsekizgenler oluĢmuĢtur. Altıgenlerin iç içe geçmesiyle merkezde altı kollu yıldız, etrafında ise uzun kenarı her iki yana doğru üçgen çıkıntı yapmış dikdörtgenler ve düzgün olmayan altıgenler meydana gelmektedir. Ġç içe geçmiĢ halde altıgenlerle oluĢturulmuĢ onsekizgenler üsten ve alttan birleĢerek, bir diğer kompozisyonun merkezindeki altı kollu yıldızın çizgilerini oluĢturmaktadır. Böylelikle kompozisyon sonsuz karakterli bir boyut kazanmaktadır (Foto 17, Çizim 1).

Kavsara kuĢatma kemeri, mukarnas sıralarının oturduğu üzengi taĢından yükselmektedir. Bu bordür yüzeyine, silindirik satıhlı zemin oyma tekniği ile oluĢturulan, yan yana sıralanmıĢ çemberler içerisine yatay yerleĢtirilmiĢ, uçları volütlü “S” kıvrılmaları iĢlenmiĢtir (Foto 18).

BeĢ sıra mukarnas dizisinden meydana gelen kavsaranın en üst sırası beĢ dilimli tromp Ģeklinde düzenlenmiĢtir, alt sıradakiler ise üçgenler ve yelpaze motiflerinden meydana gelmektedir (Foto 19).

Mukarnas sırasının en altına ikisi cepheye bakan, diğer ikisi ise kapı açıklığının yan duvarlarına karĢılıklı kartuĢlar yerleĢtirilmiĢtir. Düz satıhlı zemin oyma ve oluklu oyma teknikleri ile yapılmıĢ aynalı kemer çerçevelere sahip kartuĢların yüzeyindeki bitkisel bezemeler farklılık göstermektedir.

1. KartuĢ, kapı açıklığının doğu yan duvarında yer almaktadır. KartuĢ içerisine düz satıhlı zemin oyma ve oluklu oyma teknikleri ile bitkisel bezeme yapılmıĢtır. Merkezde çanak yaprakları içe doğru volütlü biçimde kıvrılan dört yapraklı palmet, dıĢta karĢılıklı yerleĢtirilmiĢ dilimli rumilerle çerçeve içerisine alınmıĢtır. Palmetin çatallı iki taç yaprağı ile rumilerin üst yaprakları üstte birbirlerini çapraz keserek volütlü uçlarla sonlanmaktadır. Ruminin alt yaprakları ise içe doğru kıvrılmalar yapmıĢtır. Merkezdeki kompozisyonun yandaki boĢluklarına serbest olarak dilimli rumiler yerleĢtirilmiĢtir (Foto 20).

2. KartuĢ, cepheye bakan yüzeyin doğusunda (solda) yer almaktadır. KartuĢ üzerinde, merkezde yer alan üç yapraklı palmetin taç yaprağından çıkan kıvrık dallar, yan taraflara doğru daire çizdikten sonra palmetin sap kısmıyla birleĢmektedir. Merkezdeki palmet motifini, ters damla motifi Ģeklinde düzenlenmiĢ, uç kısımları çapraz kesiĢerek birleĢen kıvrık dalın meydana getirdiği bir kompozisyon kuĢatmaktadır. Çapraz kesiĢen kıvrık dalların uçları ve gövdesi rumi Ģeklinde

düzenlenmiĢtir. Böylelikle rumilerin çapraz birleĢmesi sonucunda palmet motifi meydana gelmektedir (Foto 21).

3. KartuĢ, cepheye bakan yüzeyin batısında (sağda) yer almaktadır. KartuĢ üzerinde, merkezdeki üç yapraklı palmetin sapından çıkan kıvrık dallar yanlara doğru geniĢleyip, daire oluĢturarak üstte birleĢmektedir. Böylelikle merkezde yer alan palmet motifi çerçeve içerisine alınmıĢtır. Yanlara doğru geniĢleyen kıvrık dallar volütler oluĢturduktan sonra rumi motiflerine dönüĢmektedir (Foto 22).

4. KartuĢ, kapı açıklığının batı yan duvarında yer almaktadır. KartuĢ içerisine, merkezde bir lop motifini çerçeve içerisine alan karĢılıklı dilimli rumi motifleri iĢlenmiĢtir. Merkezdeki loptan rumilerin de dıĢına doğru çıkan, uçları volütlü iki dal yanlara doğru uzanmaktadır. Merkezdeki motifi çerçeve içerisine alan dilimli rumilerin yukarı uzanan yaprakları birlerleĢmekte, alt yaprakları ise spiral Ģeklinde içe kıvrılmalar yapmaktadır (Foto 23).

Kavsara kuĢatma kemerinin köĢeliklerine, düz satıhlı zemin oyma ve oluklu oyma teknikleri ile yapılmıĢ, içerisi geometrik bezemeli, madalyon Ģeklinde rozetler iĢlenmiĢtir. Solda yer alan rozetin içerisinde, kare formlu çokgenler ve zikzaklar çizen kırık çizgilerin iç içe geçmesi ve kesiĢmesiyle merkezde beşgen, etrafta ise dairesel düzlemde üçgen, beşgen ve stilize kelebek Ģeklinde motifler meydana gelmiĢtir (Foto 24, Çizim 2).

Sağda yer alan rozetin içerisinde ise zikzak çizen kırık çizgiler kesiĢerek, merkezde beş kollu yıldız, etrafında dairesel düzlemde düzgün olmayan altıgenleri oluĢturmuĢtur. Daha dıĢta ise bu kompozisyon kırık çizgilerle meydana getirilen ongen ile çerçeve içerisine alınmıĢtır. Ongenin dıĢ hatlarından uzanan üçgenler yıldız kompozisyonunun etrafındaki zikzak hatlardaki çizgilerle kesiĢerek aralarda beĢgenleri meydana getirmiĢtir (Foto 25, Çizim 3).

Batı Cephe

Yapıda kuzey cepheden sonra taĢ süsleme, batı cephe beden duvarında görülmektedir. Cephenin alt ve üst kısmına yerleĢtirilen pencereler sayesinde yapının aydınlatması sağlanmıĢtır. Cephe yüzeyinde, alt sırada üç yönde geometrik bezemeli iki sıra bordür ile çerçeve içerisine alınmıĢ düĢey dikdörtgen iki pencere, daha üstte

küçük boyutlu kare pencere ve bu pencerenin üzerinde yatay dikdörtgen bir kitabe bulunmaktadır. Bu düzenlemenin hemen üzerinde ise düĢey dikdörtgen çerçeve içerisinde sivri kemerli, ortada bir sütunla ikiye bölünen bir pencere daha yer almaktadır (Foto 26).

Kuzey cephedeki gibi bu cephedeki süslemeler de büyük oranda yok olmuĢtur. Alttaki pencereleri ve kitabeyi çerçeve içerisine alan dıĢtaki bordürün yüzeyine iç içe geçmiĢ iki farklı zikzak motifi iĢlenmiĢtir. Kazımayı andıran zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ kompozisyonda motifler oldukça yüzeyseldir. Bordürde, “M” hatlarında iç içe geçmiĢ kırık çizgiler, yanlara doğru uzanıp kırılmalar yaparak zikzaklar oluĢturmakta ve sonrasında yandaki motiflerle birleĢmektedir. Çizgilerin kırılma hareketlerine göre aralarda üçgen ve baklava dilimleri meydana gelmiĢtir. Kompozisyonun en altında ise motif oyma tekniği ile yapılmıĢ, yan yana sıralanan üç kollu yıldızlar bulunmaktadır (Foto 27, Çizim 4).

Ġkinci sırada yer alan geniĢ bordür, düz satıhlı zemin oyma ve oluklu oyma teknikleri ile yapılmıĢ geometrik süslemedir. Bordürde, üçgen ve altıgen Ģeklindeki çokgenlerin iç içe geçip birbirlerini kesmesiyle aralarda stilize kelebek, üçgen ve beşgen motifleri meydana gelmiĢtir ( Foto 28, Çizim 4).

Bordürün hemen altında yer alan kitabenin büyük çoğunluğu yok olmuĢtur. Düz satıhlı zemin oyma tekniği ile oluĢturulmuĢ, tek satırlık, sülüs yazılı kitabenin yalnızca baĢlangıç ve bitiĢ kısmındaki yazılar günümüze kadar gelebilmiĢtir. Yazıyı dıĢta kavisli geniĢ bir bordür ile daha içte ince bir bordür kuĢatmaktadır. Günümüze kadar gelen kısımlarına bakıldığında, içte yer alan bordüre bağlı olarak yazıya doğru uzanan palmet ve rumi motifleri görülmektedir. Palmetlerin yüzeylerine hiçbir Ģey iĢlenmemiĢ ve düz satıhlı olarak bırakılmıĢtır; fakat rumi motiflerine bakıldığında tam tersi bir uygulama hâkimdir. Rumilerin yüzeyleri hareketlendirilmiĢ ve sap kısımlarına volütler iĢlenmiĢtir (Foto 29).

Kitabe tahrip edilmeden önce okunabilen kısımlarında:

“Bu türbe merhum emir Sadreddin Ömer bin Cemaleddin Muhammedindir…” yazılı olduğu söylenmektedir48

.

48

Farklı yazarlar tarafından bu kitabe baĢka Ģekilde yorumlanmıĢtır. Kitabenin bir diğer çevirisine göre kitabede:

“Bu şehitlik Muhammed oğlu (Cemaled) din tarafından 58? Tarihinde yapıldı”49

yazılıdır.

Kuzey cephenin üst kısmında yer alan dikdörtgen çerçeve içerisindeki sivri kemerli pencere, büyük oranda yenilenmiĢtir. 2007 yılındaki onarımdan önce pencere ortasında sütun bulunmazken, onarımdan sonra buraya beyaz mermerden bir sütun yerleĢtirilmiĢtir. Pencere açıklığını dıĢta kuĢatan dikdörtgen çerçevenin sadece alt kısmındaki bir bölümü günümüze kadar gelebilmiĢtir. Bu bordür yüzeyine düz satıhlı zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ, “S” Ģeklinde zikzaklar çizen kıvrık dallara bağlı, ters-düz Ģekilde sıralanmıĢ üç yapraklı palmetler iĢlenmiĢtir. Palmetler kıvrık dallara doğru dönerek taç yaprakları dallarla birleĢmektedir. Kıvrık dalların yüzeyleri oluklandırılmıĢ ve palmet yaprakları oyularak bir derinlik sağlanmıĢtır ( Foto 30-31).

49