Hayali Hayvanlar

Bu grup içerisindeki hayvanlar, çift baĢlı kartal, siren, aslan vücutlu kanatlı (Grifon, aslan veya sfenks) figürlerden oluĢmaktadır.

Avcı kuĢlar Anadolu Selçuklu sanatında aslandan sonra en çok kullanılan figürdür162_{. Döner Kümbet‟te ise figür olarak en çok avcı kuĢlar tasvir edilmiĢtir.} GiriĢ cephesindeki çift baĢlı kartal dıĢında, diğer bütün avcı kuĢlar hayat ağacı etrafında yer alarak kompozisyon meydan getirmektedir.

3.3.4.1.1. Çift BaĢlı Kartal

Ġlk defa Anadolu‟da M.Ö. II. binyılın ikinci çeyreğinde Hitit kabartmalarında görülen çift baĢlı kartal figürü, uzunca bir süre kullanılmamıĢ, sonrasında Asya‟dan Avrupa‟ya farklı dinlere mensup birçok devlet tarafından benimsenip kullanılmıĢtır163

.

Yakut Türkleri tarafından en yüksek ruhları taĢıdığına inanılan bu hayvan, Gök Tanrı‟nın timsali olarak ya da Ģaman ruhunu ifade etmek amacıyla Dünya Ağacı‟nın (Hayat Ağacı) tepesinde tasvir edilmektedir164_{. Ġlk Ģaman yaratıldığı} zaman, yaratıcının çocuklarının bulunduğu yedi dallı bir HuĢ ağacı ilahi bir mesken kurulur. Bunun dıĢında üç ağaç daha dikilir. Bu kozmik ağacın tepesinde Gök Tanrının bir biçimi olan kartal yer alır. Kartalın yanındaki kuĢlar ise geleceğin

162

G. Öney, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal”, Malazgirt

Armağanı, Ankara, 1993, s.139

163

A. Erdem, “Çift Başlı Kartal ve Anka Kuşu Üzerine”, Sanat Tarihi AraĢtırmaları Dergisi, S. 8, Ġstanbul, 1990, s.72

164

kamlarının ruhlarını temsil ederler165_{. Bir baĢka görüĢe göre çift baĢlı kartal} Selçuklularda nazarlık, tılsım, koruyucu unsur, kudret, kuvvet sembolü olarak kullanılmıĢtır166_{. Anadolu Selçukluları‟nda sıkça kullanılan bu figürün bazı} yüzeylerde “es-sultan” yazısı ile kullanılması figürün hükümdarlık sembolü olabileceği fikrini ortaya çıkarmıĢtır167

.

Çift baĢlı kartal figürü Döner Kümbet‟te üç farklı yerde, kuzeybatı cephede (giriĢ cephesi) taçkapının üzerinde (Foto 167, Çizim 52), dokuz ve on iki numaralı cephelerde (Foto 183, 190, Çizim 60-61) karĢımıza çıkmaktadır. Kuzeybatı cephede yer alan figür tamamen tahrip olmuĢ, diğer iki cephedekilerin ise vücutları kısmen sağlam baĢ kısımları tahrip edilmiĢ durumdadır. Kartalların tasvir ve genel duruĢ Ģemaları birbirleri ile aynı olmakla birlikte ayrıntılarda farklılıklar oldukça fazladır. Hafif ĢiĢkin gövdeli olan figürlerin gövde ortasından uzanan ayakları, iki yana doğru açılmıĢ kanatlarına bağlanmaktadır. BaĢ kısımları tamamen tahrip edildiği için, sadece kalan izlerden figürün baĢlarının her iki yana açıldığını anlayabilmekteyiz. Kuyruk kısmı ise gövdeyle bağlantı noktasında her iki yana taĢıntı yaparak yelpaze Ģekline dönüĢmektedir. Kanatların yüzeylerinde hafif yivlendirme yapılarak, tüy izleri görsel olarak sağlanmaya çalıĢılmıĢtır.

3.3.4.1.2. Siren

Ġlk örnekleri Ön Asya, Ege-Akdeniz çevresinde görülen siren, Türk sanatlarında çeĢitli devirlerde sıkça kullanılan bekçi, koruyucu, tılsımlı üstün bir

165

Y. Çoruhlu, Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, Ġstanbul, 1995, s.74; Bahattin Ögel, “Sibirya ve Altay bölgelerinde, Ģehirlerin veya yurtlarının yanında dikilmiĢ bir sırık olduğunu ve bu sırığın üzerinde de ağaçtan yontulmuĢ bir kuĢ resmi görülmektedir. Genel olarak bu kuĢ, Çift baĢlı bir kartal Ģeklinde yapılırdı. Kartalın neden çift baĢlı olduğu da efsanelerden anlaĢılmamaktadır” demektedir. Bkz. B. Ögel, Türk Mitolojisi, C.I, Ankara, 1971, s. 598

166

G. Öney, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar…”, s. 166; H. Karpuz, “Anadolu Selçuklu Yapılarında Çift Başlı Kartal”, Anadolu Selçuklu ġehirleri ve Uygarlığı Sempozyumu (7-8 Ekim

2008, Bildiriler), Konya, 2009, s. 29

167

hayali yaratıktır168_{. Harpi olarak da anılan bu figürler, insan baĢlı (çoğunlukla kadın} baĢı) ve kuĢ gövdeli hayali yaratıklardır. Ölen kiĢinin ruhunu öbür aleme taĢıma görevi üstlenen sirenler aynı zamanda ikizler burcunu temsil etmektedir169

.

Çift baĢlı kartal figüründe bahsettiğimiz, “Kartalın yanındaki kuĢlar ise geleceğin kamlarının ruhlarını temsil ederler” cümlesinde adı geçen kuĢların sirenler olması büyük bir ihtimaldir. Ġnsan yüzlü kuĢ vücutlu olan bu fantastik yaratıklar Döner Kümbet‟te oldukça tahrip edilmiĢ durumdadır. Bu figürler, üç cephede yer alan hayat ağacı figürlerinin altında ve üzerinde yer almaktadır. Tahribattan ötürü figürlerin sadece gövde izlerinden ĢiĢkin vücutlu oldukları anlaĢılmaktadır.

3.3.4.1.3. Aslan Vücutlu Kanatlı Figürler (Grifon, aslan veya sfenks)

Kuzeybatı cephede taçkapı üzerinde, çift baĢlı kartal figürünün her iki yanında yüzleri tahrip edilmiĢ, aslan vücutlu kanatlı figürler bulunmaktadır (Foto 167, Çizim 52). DıĢa yürür vaziyette olan aslan figürler orantısız vücut hatlarına sahiptir. Gövdelerinin üzerinden birer kanat uzanan figürlerin arkada iki ayağıyla aynı uzunlukta ve kalınlıkta verilmiĢ kuyrukları uzanmaktadır. Figürlerin özellikle baĢ kısımlarının tahrip edilmiĢ olması insan baĢlı olduğu fikrini akla getirmektedir. Eğer ki figürler insan baĢlı idi ise bunların hayat ağacı etrafındaki sfenksler olduğu görüĢü ortaya çıkmaktadır.

Döner Kümbetin taçkapı üzerinde yer alan çift baĢlı kartal ve kanatlı figürlerin benzer örneklerinin Anadolu Türk-Ġslam sanat eserlerinde birlikte görüldüğü örnekler çok azdır. Bu figürler birlikte, Anadolu‟da ilk olarak Artuklular tarafından yapılmıĢ olan Diyarbakır Kalesi “Yedi KardeĢ Burcu” (1208-09) ve “Ulubeden Burcu”nda (1208-09) görülmektedir. KartuĢlar içerisine yerleĢtirilmiĢ olan figürlerden çift baĢlı kartal ortada üstte, diğer kanatlı figürlerse altta her iki yanda karĢılıklı olarak yerleĢtirilmiĢtir. Kanatlı figürler aslan gövdelidir ve günümüze oldukça sağlam biçimde gelmiĢtir. Genel Ģema olarak Döner Kümbet‟teki

168

S. Mülayim, DeğiĢimin Tanıkları, Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve Ġkonoğrafi, Ġstanbul, 1999, s. 162; G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi…, s. 56

169

gibi, bu burçlarda da çift baĢlı kartal, her iki yanda yer alan figürlerinin ortasında bulunmaktadır. Tahribattan ötürü, Döner Kümbet‟te yüzleri tam olarak seçilemeyen kanatlı figürlerin burçlarda yer alan figürler gibi karĢıya bakar vaziyette olmaları büyük bir ihtimaldir. Çift baĢlı kartal ise klasik, kanatalarını yanlara açmıĢ, heraldik duruĢta ve yelpaze kuyrukludur.