HAN KÜMBETĠ (Emir Cemaleddin TanrıvermiĢ Kümbeti)

Foto: 7-14

Bulunduğu Yer: Talas Caddesi üzerinde, Alaca Kümbet ile Döner Kümbet arasındaki Han Camisi'nin güneydoğusunda yer almaktadır.

ĠnĢa Tarihi: H. 584 (M. 1188–89)36

Banisi: Türbenin kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Ancak, saçak altında yer alan kitabede “Cemaleddin TanrıbirmiĢ (TanrıvermiĢ) bin Davud”37

için yapıldığı yazılıdır.

Ustası: Bilinmiyor.

Malzeme: Yapıda volkan / kül tüfü, bazalt, ignimbirit, mermer ve onarımlar sonucu yenilenen örgüde Gesi taşı kullanılmıĢtır38

.

36

H. Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996, s. 36; A. Çakmakoğlu Kuru, Fetih’ten

Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri’de Türk Devri Mimarisi, Ankara, 1998, s. 296; O. C. Tuncer

kitabeyi okuyamadığı için yapının özelliklerinden ötürü inĢa tarihini 13. yy.ın ikinci yarısı olarak vermektedir. Bkz. O. C. Tuncer, Anadolu Kümbetleri, C.I, Ankara, 1986, s. 148

37

M. Çayırdağ, “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Dönemine Ait Bazı Kitâbe ve Mezartaşları”,

Ġstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Dergisi, S. 34, Ġstanbul, 1984, s. 499; H.

Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, Kayseri, 2001, s.21; A. Çakmakoğlu Kuru, age., s.296; H. Önkal,

age., s. 36

38

Y. S. ġener, Kayseri Ġl Merkezindeki Selçuklu Türbelerinde Mevcut Korunma Durumlarının

Tespiti, (Ankara Üniv., Sosyal Bil. Enst., Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı,YayınlanmamıĢ Doktora Tezi),

Mimari Özellikleri

Kare planlı kübik bir kaide üzerinde yükselen sekizgen planlı gövde, içte kubbe, dıĢta piramidal külahla örtülmüĢtür. Uzunca prizmal gövdesi olan yapının geneli oldukça sade biçimde inĢa edilmiĢtir (Foto 7).

Cenazelik ve sanduka katından oluĢan yapıda, her iki kısma giriĢ kuzey cephede yer alan açıklıklardan sağlanmaktadır. Cenazelik kısmı sivri beĢik tonozla örtülmüĢ olup burası oldukça sade biçimde yapılmıĢtır.

Sanduka katına giriĢi sağlayan kapı oldukça sade olup, kapı açıklığı kaidenin üzerinde değil bir taĢ sırası aĢağıda baĢlamaktadır. Ancak onarımlar sırasında demir bir parmaklıkla kapatılan bu kapı yerine yapıya giriĢ, günümüzde kuzeybatı ve batı kenara bitiĢen ek yapı39

içinden batı kenardaki bir açıklıkla sağlanmaktadır.

Yapının sekizgen prizmal gövdesini oluĢturan beden duvarları, üstte çepeçevre bir saçak korniĢi ile kuĢatılmıĢtır. Saçağın hemen altında ise ayet ve kitabe kuĢağı yapının bütününü dolaĢmaktadır.

Yapının güneybatı, güney, kuzeydoğu ve kuzey cepheleri ortasına düĢey dikdörtgen pencereler açılmıĢtır. Pencerelerin lento taĢlarının üzerleri ikiz kemer Ģeklinde tıraĢlanarak pencerenin ortasına sütunlar yerleĢtirilmiĢ ve böylelikle ikiz açıklıklar görünümü verilmeye çalıĢılmıĢtır.

TaĢ Süsleme

Yapıda bitkisel ve yazı olmak üzere iki farklı süsleme türü görülmektedir. Yazı, yapıda en çok uygulanan dekoratif unsurdur. Saçak altında yapıyı çepeçevre kuĢatan kuĢak ile sandukalar üzerinde bu süsleme türü görülmektedir.

Bitkisel bezemeler, pencereler arasındaki sütun baĢlıklarında, saçak altındaki yazı kuĢağı ve sandukalar üzerindeki yazılar ile birlikte uygulanmıĢtır.

39

Kümbete bitiĢik olarak yapılmıĢ olan bu yapı, kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı, tonoz örtülüdür. M. Çayırdağ, bu yapının türbedar odası olduğunu düĢünmektedir. Bkz. M. Çayırdağ, ag m., s. 497

Kuzeydoğu Cephe

Yapının bütün cepheleri gibi bu cephe yüzeyi oldukça sadedir. Cephede saçak altındaki yazı kuĢağı ve pencere sütuncesi dıĢında taĢ süsleme bulunmamaktadır (Foto 8). Cephe duvarının hemen hemen ortasına yerleĢtirilmiĢ pencere açıklığı düĢey dikdörtgen formdadır. Pencereye dekoratif bir görüntü sağlamak amacıyla üst kısmı yan yana iki kemer Ģeklinde tıraĢlanmıĢ ve tam ortasına kaide ve baĢlık kısımları iĢlenmiĢ devĢirme40

tek parça mermer bir sütun yerleĢtirilmiĢtir (Foto 9). Sütunun kaide kısmı üst üste iki sıra bilezik Ģeklinde, gövdesi ise iĢlemesiz sade biçimdedir (Foto 10). Sütun baĢlığı ise ters piramidal Ģeklinde olup, gövdeyle birleĢme noktasındaki bileziğin üzerinde yükselmektedir. BaĢlığın dört yüzüne, yedi yapraklı, yüzeyleri oluklandırılmıĢ, zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ akantus yaprakları iĢlenmiĢtir. Yaprakların taç yaprağı yukarı doğru uzanmakta, diğer yapraklar ise yanlarda yer alan motifin yaprakları ile birleĢmektedir (Foto 11).

Saçak Altı Yazı KuĢağı

Üstte profillendirilmiĢ saçak altında yapıyı çepeçevre kuĢatan yazı kuĢağı bulunmaktadır (Foto 12). Yazı kuĢağını oluĢturan her taĢ blok düz silmelerle çerçeve içerisine alınmıĢ, yazıdaki süreklilik bu çerçeveler ile kesilmiĢtir. Celi sülüs yazılı kuĢak, düz satıhlı zemin oyma tekniği ile meydana getirilmiĢtir. Yazıların arasında kalan boĢlukları doldurmak maksadı ile mühmel harf işaretleri41

ve yer yer bir saptan iki yana doğru uzanan rumi motifleri iĢlenmiĢtir (Foto 13). Mühmel iĢaretler ortalarına delikler açılmıĢ damla motiflerini andırmaktadır. Rumilerin yüzeylerine ise herhangi bir süsleme yapılmamıĢtır. Böylelikle rumiler adeta yazı içerisinde kaybolmaktadır. KuĢakta geçen yazı ise doğu kenardan baĢlayıp Âyet‟el-kürsüyi

40

Pencere ortalarında farklı türden sütunların kullanılması bunların devĢirme malzeme olduğunu göstermektedir.

41

Arap harfleri ile yazılmıĢ yazılarda noktalama iĢareti olarak kullanılan “cezim”i andıran bu motiflerin yazı okunduğu zaman noktalama iĢareti olarak kullanılmadığı anlaĢılmaktadır. Arap yazısında kullanılan noktalama iĢaretleri için bkz. M. B. Yazır, Medeniyet Âleminde Yazı ve Ġslam

ihtiva edip, yapının kitabesi olan tarih bölümüyle sonlanmaktadır. Tarih bölümünde Ģunlar yazılıdır: “Bu kabir; merhum, mahsun büyük kumandan, kerem sahibi Davud oğlu Cemaleddin Tanrıvermiş’indir. Allah makamını nurlandırsın. 584 senesinde”42

Sandukalar

Türbenin üst katında 1.97x 0.32 m ve 1.58x 0.33 m ölçülerinde iki adet taĢ sanduka bulunmaktadır (Foto 9-10). Büyük sanduka üzerindeki yazılar üç sıra halindedir. Sandukanın en üstüne ve yan taraflarına, düz satıhlı zemin oyma tekniği ile oluĢturulmuĢ sülüs yazıyla Ali Ġmran Sûresinin 18. Âyeti ile 19. Âyetinin yarısına kadar olan bölümü iĢlenmiĢtir. Ortada ise sandukayı dört yönde dolaĢan satır Âyet‟el-Kürsi‟yi oluĢturmaktadır. Alt sırada ise, sandukanın kime ait olduğu ve ölüm tarihi bulunmaktadır. Bu kısımda Ģunlar yazılıdır. “Emir Ali Hüsam Allah’ın rahmetine 632 senesinde cemaziyel evvelinde göçtü. Peygambere, onun güzel temiz yüceliğine ve bütün ashabına selâm olsun”43

(Foto 14).

Sandukanın en üstündeki kademenin yan yüzeylerine yan yana sıralanmıĢ palmet motifleri yerleĢtirilmiĢtir. Damla motifi Ģeklinde yerleĢtirilmiĢ palmetlerin hatları oyularak meydana getirilmiĢtir.

Ġkinci ve daha küçük olan sanduka ise iki sıra yazı kuĢağından meydana gelmektedir. Yine sülüs yazı ile oluĢturulmuĢ olan bu sanduka yüzeyinde Âyet‟el- Kürsi ihtiva edilmiĢtir.

42

M. Çayırdağ, agm., s. 504; H. Erkiletlioğlu, age., s.21

43