KarıĢık Bitkisel Süslemeler

Bitkisel süsleme olarak türbelerde en görülen palmet-rumi kompozisyonu taçkapılarda bordürlerde, çerçeveli panolarda ve kartuĢlarda, saçak altındaki kartuĢlarda, mihrap bordürlerinde, pencere ortalarındaki kemer yüzeylerinde, cephe yüzeylerindeki çerçeveli panolarda uygulanmıĢtır. Çoğunlukla girift olan kompozisyonda rumiler merkezde yer alan palmet motifini her iki yandan yay Ģeklinde uzanarak çerçeve içerisine almaktadır. Yine merkezdeki palmetin sapından ve taç yaprağından uzanan kıvrık dallara bağlanan motifler yanlara doğru uzanmaktadır. Bu tür uygulama, ilk olarak Alaca Kümbet‟te taçkapıdaki kartuĢlarda karĢımıza çıkmaktadır (Foto 20-24). Daha sonra bu uygulama Huand Hatun Kümbeti saçak altındaki kartuĢlarında (Foto 140-141, Çizim 43-44), pencere ortalarındaki dilimli kemer yüzeylerinde (Foto 92, 99, 106, 120, 126, 132, Çizim 13, 22, 31, 39); Döner Kümbet‟te cephe yüzeylerindeki panoların çerçevelerinde (Foto 171, 174, Çizim 56) ; Develi Hızır Ġlyas Türbesi mihrap köĢeliklerinde (Foto 220, Çizim 74) görülmektedir. Bunun dıĢında, Döner Kümbet‟te taçkapı kitabe ve 10 numaralı cephedeki pano çerçevesinde (Foto 176, 185, Çizim 53), saçak altında yapıyı çepeçevre kuĢatan bitkisel kuĢakta (Foto 192, Çizim 62) ve Develi Hızır Ġlyas Türbesi taĢ kapısı bordüründe (Foto 212, Çizim 68) dönüĢümlü devam eden palmet- rumi kompozisyonu bulunmaktadır. Bütün yapılarda bir kıvrık dala bağlı olan palmet ve rumilerin yüzeyleri çizgisel hatlarla hareketlendirilmiĢtir. Palmetlerin yaprak sayıları üç ile beĢ arasında farklılık göstermektedir. Rumiler ise dilimli ve kapalı formlarda olup, dilimli rumilerin sap ve uç kısımları volütlendirilmiĢtir.

Alaca Kümbet taçkapısı kavsarasında ve Huand Hatun saçak altındaki kartuĢlarda, yanlardan yay Ģeklinde uzanarak merkezdeki palmet motifini çerçeve içerine alan rumi kompozisyonları birçok yapıda aynı tarzda görülmektedir. Alaca Kümbet‟te oldukça sade biçimde görülen bu kompozisyonlar, Huand Hatun Kümbeti‟nde geliĢtirilerek daha karmaĢık bir hal almıĢtır. KartuĢlar içerisinde yer alan bu kompozisyonlar Hacı Kılıç Cami ve Medrese (1249) ve Kayseri‟de Sahibiye Medresesi (1267-68) taçkapı kavsaralarında, Huand Hatun Kümbeti‟ndeki gibi aynen

uygulanmakla birlikte daha geliĢmiĢ girift olanları da bulunmaktadır. Yine Kayseri Develi‟de Sivasi Hatun Cami (Develi Ulu Cami) (1282) mihrabı kavsarasında kompozisyonlar bazı değiĢiklikler yapılarak uygulanmıĢtır. Kayseri dıĢında, Konya Karatay Medresesi (1251) taçkapısı kavsarasında kartuĢlar içerisinde görülen bu kompozisyon, Divriği Ulu Cami (1228) ahĢap minberinde, yıldızlar içerinde çift eksene göre simetrik uygulanarak yapılmıĢtır. Sivas Çifte Minareli Medresesi (1271- 72) taçkapısında bu kompozisyonların kartuĢlar olmadan oldukça plastik bir hale geldiği yapıdaki örneklerle ortadadır.

Huand Hatun Kümbeti pencere ortalarında dilimli kemer yüzeylerinde görülen palmet-rumi kompozisyonu, Sivas Çifte Minareli Medrese (1271–72) taçkapısı mukarnas yüzeylerinde geliĢtirilerek kullanılmıĢtır.

Döner Kümbet‟te cephe yüzeylerindeki panoların çerçevelerinde görülen girift palmet-rumi kompozisyonları KırĢehir Melikgazi Kümbet (1240–50) taçkapı bordürlerinde, Sivas Gök Medrese (1271) taçkapısı bordürlerinde ve mescidin çini mihrabında, Erzurum Yakutiye Medresesi (1310) taçkapısı bordürlerinde karĢımıza çıkmaktadır. Yapılardaki süslemeler genel Ģema itibarıyla Döner Kümbet‟te görülen kompozisyonla benzer özellikler taĢırken, detaylarda farklılıklar bulunmaktadır. Özellikle geç dönem yapılarının kompozisyonlarında motifler daha girift bir hal almıĢtır.

3.3.2.4.2. Palmet-Lotus

Palmet-rumi kompozisyonu dıĢında, palmet motifi en çok lotus motifleri ile birlikte yapılmıĢtır. Genel olarak palmet-rumi kompozisyonundaki gibi bu kompozisyonda da palmetler merkezde çerçeve içerisine alınan motifler olmuĢtur. Merkezde sadece lotuslar tarafından çerçeve içerisine alınan örnekler olduğu gibi, palmet lotus Ģeklinde dönüĢümlü devam eden süslemeler de mevcuttur. Lotuslar palmetleri çerçeve içerisine altıkları için, palmetlere oranla daha iri yapılmıĢlardır. Sonsuz karakterli olmayan, merkezde, rumilerle oluĢturulan palmet motifinin her iki yandaki lotuslar tarafından çerçeve içerisine alındığı örnek sadece Huand Hatun Kümbeti‟ndeki saçak altındaki kartuĢlarda (Foto 139, Çizim 42) görülmektedir. DönüĢümlü olarak sıralanan palmet-lotus motiflerinin ilk örneklerine ise Çifte

Kümbet taçkapısındaki gülbezeklerde (Foto 68-69, Çizim 9-10) rastlamaktayız. Bunun dıĢında en güzel örnekleri Huand Hatun Kümbeti pencere kuĢatma kemerinden iki tanesinde (Foto 106, 126, Çizim 22) ve Döner Kümbet taçkapısı bordürü (Foto 163, Çizim 51) ile pencere ve mihrabın her iki yanında yer alan sütunce baĢlıklarında (Foto 177, 195) bulunmaktadır. Sütun baĢlıklarında yer alan palmet-lotus kompozisyonlarında lotuslar palmetlerin deformasyona uğramıĢ halidir. Palmet Ģeklindeki lotusların taç yaprakları yanlara doğru uzatılarak motif meydana getirilmiĢtir.

Huand Hatun Kümbetindeki saçak altındaki kartuĢlarda, sonsuz karakterli olmayan, merkezde palmet motifinin her iki yandaki lotuslar tarafından çerçeve içerisine alındığı kompozisyonun aynısı, Aksaray Sultan Hanı (1229) taçkapı kavsarasındaki kartuĢlarda karĢımıza çıkmaktadır.

Çifte Kümbet taçkapısı gülbezeklerinde ve Huand Hatun Kümbeti güneybatı ve doğu cephelerde yer alan pencerelerin kuĢatma kemerleri yüzeylerinde, yan yana sıralanmıĢ, çanak yaprakları birleĢerek ortadaki palmete çerçeve oluĢturan lotuslarla meydana gelen dönüĢümlü palmet-lotus kompozisyonu Selçuklu yapılarında oldukça yoğun görülen süsleme türüdür. Bu kompozisyon Kayseri‟de Kölük Cami (XII. yy. sonları) taçkapı kavsara kuĢatma kemeri üzerinde ve Hacı Kılıç Cami (1249) taçkapısı bordürlerinde de karĢımıza çıkmaktadır. Kayseri dıĢında, Aksaray Sultan Han (1229) taç kapısı gülbezeklerinde, Eğirdir Han‟dan sökülerek Dündar Bey Medresesi‟ne monte edilen taçkapıdaki gülbezeklerde (Eğirdir Han‟ın inĢa tarihi 1239), Burdur-Antalya güzergâhında bulunan Ġncir Han (1239–40) taç kapısı gülbezeklerinde, Antalya Karatay Medrese‟si (1250–51) taçkapısındaki gülbezeklerde, Konya Karatay Medresesi (1251) taçkapısı yan panolar üzerindeki yatay bordürlerde, Tokat Gök Medrese (1270 sonrası) taçkapısı bordürlerinde ve Erzurum Çifte Minareli Medrese (13. yy. sonları) taçkapısındaki bordürlerde görülmektedir. Kompozisyonlar genel Ģema itibarıyla aynı olmakla birlikte uygulandıkları alana ve inĢa tarihine göre detaylarda farklılıklar bulunmaktadır.

Döner Kümbet taçkapısı bordürü ile pencere ve mihrabın her iki yanında yer alan sütunce baĢlıklarında bulunan palmet-lotus kompozisyonlarını Çifte Medrese ve Huand Hatun Kümbeti‟nde görülen süslemelerden ayıran tek fark lotusların palmet görünümünde olmasıdır. Aslında bu yapıda görülen lotuslar palmetin çanak

yapraklarının uzatılması ile meydana gelmiĢtir. Bu tarzdaki süsleme türü genel Ģema aynı olmakla birlikte, ayrıntılarda farklılıklar uygulanarak, Kızıltepe Ulu Cami (12. yy. sonu 13. yy. baĢları) mihrabında, Divriği ġifahanesi (1228) taçkapısında, Erzurum Çifte Minareli Medrese (13. yy. sonları) taçkapısındaki bordürlerinde karĢımıza çıkmaktadır.

3.3.3. Bitkisel ve Geometrik Motiflerin Birlikte Uygulandığı KarıĢık