DEVELĠ, SEYYĠD-Ġ ġERĠF TÜRBESĠ

Çizim: 64-67

Foto: 197-209

Bulunduğu Yer: Yukarı Develi, Tekke sokağında yer almaktadır.

ĠnĢa Tarihi: H. 695117

/ M. 1295–1296

Banisi: Seyyid ġerif tarafından ġeyh Muhammed‟e yaptırılmıĢtır118.

Ustası: Bilinmiyor.

Malzeme: Yapının inĢasında, Volkan/kül tüfü, mermer ve andezit taşı kullanılmıĢtır.

Mimari Özellikleri

Kare kaide üzerinde yükselen türbe, kare kübik göveli olup, içte ve dıĢta kubbe ile örtülüdür (Foto 197).

117

T. Özgüç, - M. Akok, “ Develi Âbideleri”, Belleten, C.XIX., Ankara, 1955, s. 383; H. Önkal,

Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996, s. 289; Y. Özbek, “Develi’de Türk Mimarlık Eserleri”, Sanatsal Mozaik Dergisi, Ġstanbul, 2000, s.59; K. Türkmen, “Develi Tarihine Işık Tutacak

Kitabeler”, Bütün Yönleriyle Develi, I. Bilgi ġöleni (26-28 Ekim 2002), Develi, 2003 s.221; A. Durukan, “Anadolu Selçuklu Döneminde Bani-Sanatçı İlişkileri”, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu

Armağanı, Kayseri, 2001, s. 260; Yapının yapım tarihine iliĢkin H. Erkiletlioğlu 675/1276 tarihini

vermektedir. Yazarın bu tarihi vermesi büyük ihtimalle kitabeyi yanlıĢ okumasından kaynaklanmaktadır. Bkz. H. Erkiletlioğlu, Kayseri Kitabeleri, Kayseri, 2001, s.77

118

Oldukça sade cephe duvarlarına sahip yapıda güney cephesi sağır bırakılmıĢ, doğu-batı cephelerin ortalarına düĢey dikdörtgen pencereler yerleĢtirilmiĢtir. Kuzey cepheye taçkapı yapılarak, giriĢ görsel açıdan vurgulanmıĢtır. Taçkapının üzerinde yatay dikdörtgen, süslemeli mermer pano bulunmaktadır. Bu mermer bloğun üzerinde saçak kısmı taçkapı geniĢliğinde yukarı çıkma yaparak adeta, Selçuklu yapılarında sıkça karĢımıza çıkan, taçkapının cephe yüzeyinden yukarı doğru taĢıntı yapması verilmeye çalıĢılmıĢtır. Saçak yüzeyi ise iç ve dıĢ bükey profillerle hareketlendirilmiĢtir.

Üstte kubbe ise biraz sivriltilerek üzeri Ģerit ve basamak halindeki zencerek motifleri ile süslenmiĢtir.

Türbeye basık kemerli kapı açıklığından girildiğinde, karĢıda cephe duvarından dıĢa taĢkın, oldukça zarif süslemeleri olan mihrap karĢılamaktadır. Renkli taĢ ile almaĢık biçimde yapılmıĢ olan kubbeye, geçiĢ, Türk üçgenleri ile sağlanmıĢtır. Ġçeride duvarların birleĢtikleri köĢelere, mukarnas parçasını andıran küçük kandil konsolları yerleĢtirilmiĢtir.

Yapının tam ortasında ve kapı açıklığının her iki yanında üç adet sanduka bulunmaktadır.

TaĢ Süsleme

Yapıda, geometrik, bitkisel, karmaĢık ve yazı olmak üzere dört farklı süsleme türü görülmektedir.

Geometrik süsleme yapıda görülen en yoğun türüdür. Bu tür, taçkapıdaki iki sıra bordürde, taçkapının üzerindeki mermer panonun ortasında; mihrapta en dıĢ bordür ile niĢin her iki yanından yükselip kavsarayı kuĢatan sivri kemerli bordür ve silindirik sütunce gövdelerinde karĢımıza çıkmaktadır.

Bitkisel bezeme, geometrik süslemeye göre daha az uygulanan bir türdür. Bu tür, taçkapıda kapıyı kuĢatan basık kemer üzerindeki rozette, taçkapının üzerindeki mermer panonun kenar çerçevesinde, mihrapta ikinci sıradaki mukarnas yüzeyinde ve niĢin her iki yanındaki sütunce baĢlıklarında görülmektedir.

KarıĢık süsleme, geometrik ve bitkisel süslemenin birlikte kullanımından ortaya çıkmıĢtır. Bu tür sadece mihraptaki geniĢ bordür yüzeyinde uygulanmıĢtır.

Yazı, yapının dıĢında ve sanduka katında görülen süsleme türdür. Bu tür, dıĢarıda taçkapıdaki kitabede ve sanduka katında kapı açıklığının her iki yanındaki sanduka yüzeylerinde bulunmaktadır.

Kuzey Cephe

Yapının dıĢ cephelerinde süsleme sadece kuzey cephede yer alan taçkapı ve taçkapı üzerindeki mermer panoda karĢımıza çıkmaktadır (Foto 198).

Taçkapı, iki sıra bordürün basık kemerli kapı açıklığını üç yönde kuĢatmasıyla meydana gelmektedir. Selçuklu taçkapılarında sıkça karĢımıza çıkan mukarnas veya eyvan tarzında kavsara uygulaması yapılmadan, bu yüzeye yatay dikdörtgen mermer kitabe yerleĢtirilmiĢtir. Kapı açıklığını kuĢatan kemerler iki farklı renkteki taĢlarla almaĢık örülerek yapılmıĢtır.

Taçkapının dıĢ bordür yüzeyi düz satıhlı zemin oyma ve oluklu oyma teknikleri ile yapılmıĢ geometrik süslemelidir. Bordürde, düĢey ve yatay hatlarda zikzaklar çizen kırık çizgilerin birbirlerini kesmesiyle merkezde düzgün altıgen, etrafında ise dairesel düzlemde dönüĢümlü olarak düzgün olmayan altıgenler ve beş kollu yıldızlar meydana gelerek süslemeyi oluĢturmaktadır (Foto 199, Çizim 64).

Taçkapının içte yer alan bordür yüzeyine ise silindirik satıhlı zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ irice zencerek motifi iĢlenmiĢtir. Zencerek, yanlardaki iki kaval silmenin, aralarındaki ince bir silme ile düz bir hat üzerinde uzanıp, birbirlerine örülmesiyle oluĢmaktadır (Foto 200).

Kapı açıklığını kuĢatan basık kemerin tam ortasında, düz satıhlı zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ, palmetlerin dairesel düzlemde yan yana sıralanmasıyla oluĢan gülbezek bulunmaktadır. Altı tane üç yapraklı palmet, dairesel düzlemde çanak yaprakları birbirlerine bağlanarak gülbezeğin dairesel hatlarını oluĢturmuĢlardır. Palmetlerin çanak yapraklarının yüzeyleri volütlendirilmiĢtir (Foto 201, Çizim 65).

Kapı açıklığı üzerinde düz bir yüzeye yerleĢtirilmiĢ olan yatay dikdörtgen kitabe, dıĢta düz silmelerle çerçeve içerisine alınmıĢ, içte ise iki düz silmeyle üçe bölünmüĢtür. Bu bölüme sülüs yazı ile hadis, bani adı ve yapının yapılıĢ tarihi yazılmıĢtır. Kitabede: “Kabir bir evdir, herkes oraya girecektir. Ölüm bir kadehtir her insan ondan içecektir. Bu türbeyi zayıf kul şeyh Muhammed (Allah onun akibetini

güzel eylesin) eliyle Şeyh Zahid Şerif 695 tarihinde yaptırdı. Allah onun kabrini nurlandırsın”119

yazılıdır (Foto 202).

Taçkapının üzerinde yer alan beyaz mermer pano, silindirik satıhlı zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ geometrik ve bitkisel motiflerle bezenmiĢtir. DevĢirme olduğunu düĢündüğümüz bu panonun üstü ve altı yatay bordürlerle merkezdeki süslemeden ayrılarak buralara bitkisel bezemeler yapılmıĢtır. Bitkisel bezemeler, yatay düzlemde S kıvrımları çizen kıvrık dala bağlanmıĢ uçları volütlü kapalı formadaki rumilerin, kıvrık dalın S boĢluklarında içe doğru kıvrılmalarıyla meydana gelmektedir. Pano ortasındaki geometrik süsleme, çizgilerin düĢey düzelmede iç içe geçerek zikzaklar çizmesiyle meydana gelmektedir (Foto 203).

Kubbe

Kubbe, ortada yatay düzlemdeki bir bordür ile ikiye bölünmüĢtür. Bordür üzerine silindirik satıhlı zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ zencerek motifi iĢlenmiĢtir. Zencerek, üç kaval silmenin birbirlerine örülmesiyle oluĢmaktadır. Bunun dıĢında, kubbenin yüzeyine alttan yukarı doğru kıvrılarak yükselen, on iki basamak oluĢturan taĢ blok yerleĢtirilmiĢtir. TaĢların birçoğu onarımlar sırasında yenilenmiĢ olup, bir kısmı tahrip haldedir. Sağlam olarak gelenlerin yüzeylerinde kaval silmelerde oluĢturulmuĢ zencerek veya çapraz eksende yan yana sırlanmıĢ çizgiler yapılmıĢtır (Foto 204).

Sanduka Katı

Yapının dıĢı kadar sanduka katı da oldukça sade düzenlemelere sahiptir. Güney duvar ortasına yerleĢtirilmiĢ olan mihrap, sanduka katındaki en süslemeli bölümdür. Mihrap, duvar yüzeyinden dıĢa taĢıntı yapmaktadır.

Yapının tam ortasında türbeye adını veren Seyyid-i ġerif‟in sandukası ile giriĢin her iki yanında sandukalar bulunmaktadır.

119

Ġki farklı renkli taĢın almaĢık olarak örülmesiyle meydana getirilen kubbeye düz silmelerle oluĢturulmuĢ Türk üçgenleri ile geçilmiĢtir.

Cephe duvarlarının köĢe noktalarına mukarnas dilimini andıran kandil konsolları yerleĢtirilmiĢtir.

Mihrap

Ġçten dıĢa doğru kademelenmiĢ bordürlerle oluĢturulan mihrap, mukarnas kavsaralıdır. Mihrap niĢi, yanlardan yükselerek mukarnas kavsarayı kuĢatan sivri kemerli bordür ve daha dıĢta dikdörtgen hatlarda iki farklı bordür ile çerçeve içerisine alınmıĢtır. Üç cepheli niĢin her iki yanına bitkisel bezemeli baĢlıkları bulunan, silindirik gövdeli sütunceler yerleĢtirilmiĢtir. Mukarnasları renkli taĢlarla almaĢık biçimde yapılmıĢ olan mihrabın diğer bölümleri tamamen tek renk taĢ ile meydana getirilmiĢtir (Foto 205).

Mihrabın en dıĢındaki silme, mukarnas hizasına kadar sütunce Ģeklinde silindirik bir halde uzanmakta, sonrasında üzerinde herhangi bir süsleme olmayan düz bir yüzeye dönüĢmektedir. Silindirik olan gövde yüzeyine silindirik satıhlı zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ, yatay sıralanan zikzak motifleri iĢlenmiĢtir (Foto 206).

Ġkinci sıradaki bordür diğerlerinden daha geniĢ tutularak, bordür yüzeyine düz satıhlı zemin oyma ve oluklu oyma teknikleri ile yapılmıĢ, karıĢık kompozisyon iĢlenmiĢtir. Merkezde, kırık çizgilerle oluĢturulan iki farklı dört kollu yıldız iç içe geçerek sekiz kollu yıldızı meydana getirmiĢtir. Yıldızın her bir ucuna, çanak yaprakları volütlü, üç yapraklı palmetler eklenmiĢtir. Yıldızın yatay eksendeki uçlarına bağlanan palmetlerin çanak yaprakları sivriltilip uzatılarak dilimli rumilere dönüĢmüĢtür. DüĢey eksendeki uçlarına bağlanan palmetlerin de uçları sivrileĢtirilmiĢtir; fakat alttan ve üstten uzanan palmetlerin sivri çanak yaprakları yanlara doğru uzanarak birleĢtirilmiĢ ve uçlarında bordürün kenarlarına bakan çanak yaprakları volütlü, üç yapraklı palmetlerle son bulmuĢtur. Böylelikle kompozisyonlar birbirlerine bağlanarak sonsuz karakter sağlanmıĢtır (Foto 206, Çizim 66).

Mukarnaslı kavsarayı kuĢatan sivri kemerli bordür yüzeyinde, düz satıhlı zemin oyma ve oluklu oyma teknikleri ile yapılmıĢ geometrik süsleme bulunmaktadır. Bordür yüzeyinde, düĢey düzlemde yarım sekizgen hatlarda zikzaklar

çizen kırık çizgilerle yatay düzlemde çapraz uzanan düz çizgilerin kesiĢmesiyle beş kollu yıldızlar meydana gelmiĢtir. Çizgilerin kesiĢmesiyle yıldız ortalarında beşgenler, kollarında ise üçgenler oluĢmuĢtur (Foto 206, Çizim 67).

Mihrap niĢinin her iki yanında yer alan silindirik gövdeli sütunceler üzerine, silindirik satıhlı zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ halat örgü motifi iĢlenmiĢtir. Sütunce baĢlığı ise mukarnas dilimlerini andıran, yan yana dizilmiĢ üç yayvan parçadan oluĢmaktadır. BaĢlık üzerine silindirik satıhlı zemin oyma tekniği ile bitkisel süsleme yapılmıĢtır. Stilize biçimde yapılmıĢ olan süslemede, düz ve ters yerleĢtirilmiĢ palmet motifleri verilmeye çalıĢılmıĢtır. Palmetin çanak yaprakları birbirlerine bağlı spirallerle yapılmıĢ olup, üzerine taç yaprağı eklenmiĢtir.

Kavsarayı oluĢturan mukarnas, dört sıradan meydana gelmektedir. Mukarnas sırasının en altındaki yayvan yuvalar guruplaĢarak konsol çıkıntılarını oluĢturur. Alttan ikinci sıradaki yuvaların yüzeyleri yelpaze Ģeklindedir. Üst sıralardakiler ise yayvan Ģeklinde yapılmıĢtır. Üstten ikinci sırada, ortadaki mukarnas diliminin üzerine düz satıhlı zemin oyma tekniği ile yapılmıĢ bitkisel bezeme bulunmaktadır. Dilim üzerinde, ters yürek motifinin altından yukarı doğru uzanan dallar, çatallaĢarak yanlara doğru uzanan kapalı formdaki rumilerle sonlanmaktadır (Foto 207).

Sandukalar

Yapının içerisinde günümüzde üç farklı sanduka bulunmaktadır. Bunlardan en büyük olanı yapının tam ortasına, diğer ikisi ise giriĢin sağında ve solunda duvara bitiĢik yerleĢtirilmiĢtir120

(Foto 208).

Ortadaki sanduka Rufai ġeyh-i Seyyid-i ġerif‟e aittir. Yapıyı 1947 yılında inceleyen T. Özgüç ve M. Akok bu sandukanın baĢucunda, günümüzde bulunmayan, kurs biçimli taĢ olduğundan bahsetmektedir121_{. Daha geç dönemlerde yapıyı} inceleyen H. Önkal bu taĢın mihrabın sağında duvara dayalı olarak durduğunu ve 8

120

H. Önkal, giriĢin her iki yanındaki sandukaların Vakıflar Genel Müdürlüğü‟nce konulduğunu söylemektedir. Bu nedenle bu sandukalar çalıĢma kapsamı dıĢında tutulmuĢtur. Bkz. H. Önkal, age., s. 287

121

rakamı Ģeklinde iki kursun birleĢmesinden meydana gediğini söylemektedir122 . Hakkı Önkal‟ın yayınladığı fotoğrafa123

bakarak 8 Ģeklindeki bu kursun üst parçasına yazı, alt parçasına ise kandil motifinin iĢlendiği görülmektedir. Yazı ve motif taĢ yüzeyine oyularak yapılmıĢtır. TaĢ üzerinde sülüs yazı ile: “Allah, bu türbe ( Meşhed ) Allah nur içinde tutsun, abdalların Seyyid-i muhakkak ki şeyhlerin en büyüğü, Seyyid Şerif el-Rufai’ye aittir”124

yazılıdır (Foto 209).

122

H. Önkal, age., s. 287

123

Fotoğraf için bkz. H. Önkal, age., Resim 440.

124

2.1.15. DEVELĠ, HIZIR ĠLYAS TÜRBESĠ