T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI ESKĠÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI
ESKĠÇAĞDA KELKĠT VADĠSĠ
(LYKOS)
Salih KAYMAKÇI
DOKTORA TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Hasan BAHAR
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI
Ö
ğr
enc
inin
Adı Soyadı Salih KAYMAKÇI
Numarası 084102011002
Ana Bilim /
Bilim Dalı Tarih/ Eskiçağ Tarihi
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin Adı Eskiçağda Kelkit Vadisi (Lykos)
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadar ki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
ÖNSÖZ
Bu çalıĢma Selçuk Üniversitesi Bilimsel AraĢtırma Projeleri ( Proje No: 11203009 ) tarafından desteklenmektedir.
2003-2005 yılları arasında, Prof. Dr. Mehmet ÖZSAĠT baĢkanlığında yapılan “Orta Karadeniz Bölgesi Yüzey AraĢtırmaları (Amasya, Samsun, Tokat ve Ordu illerinde) ile Göller Bölgesi Yüzey AraĢtırmaları‟na (Isparta, Burdur, Antalya) ekip üyesi olarak katıldım. Yine Prof. Dr. Mehmet ÖZSAĠT baĢkanlığında 2001-2005 yılları arasında Harmanören köyü Tunç Çağ Mezarlık Kazısı (Isparta ili Atabey ilçesi) ile 2005-2008 yılları arasında Prof. Dr. Hasan BAHAR baĢkanlığında “Konya ve Karaman Ġlleri Arkeolojik Yüzey AraĢtırmaları‟na ekip üyesi olarak görev aldım.
Bunların dıĢında Prof. Dr. Özdemir KOÇAK baĢkanlığında 2005-2010 yılları arasında Afyonkarahisar‟da Dedemezarı Orta Tunç Çağı mezarlık kazısı ve bölgede yapılan yüzey araĢtırmalarında da ekip üyesi olarak çalıĢtım. Son olarak 2011 yılında Giresun‟daki Aretias Adası Kazısı ve il genelinde yapılan Yüzey AraĢtırmaları‟nda ekip üyesi olarak bulundum. Bu kazı ve araĢtırmalar ile yaptığımız müze çalıĢmaları, yerleĢim modelleri ve yerleĢim coğrafyası hakkında çok kapsamlı bilgilere ulaĢmamızı sağlaması açısından önemlidir. Bu çalıĢmalar, bölgesel yerleĢim modelleri, kültürler, sosyal ve ekonomik yapı özelliklerini ortaya koyabilmemizi ve farklı bölgeler arasındaki benzerlik ve ayrılıkları görmemizi sağlamıĢtır.
Anadolu, tarihin en eski dönemlerinden itibaren iskâna sahip olmuĢ önemli kültür bölgelerinden biri olmasına rağmen genel anlamda tarih ve arkeolojik araĢtırmalar çok geç baĢlamıĢtır. Bu coğrafyadaki uygarlıklar, önemli bir geçmiĢe sahiptir. Anadolu‟nun bu önemi doğrultusunda çalıĢma sahamızı bu öneme uygun olarak ve daha önce yeteri kadar araĢtırılmamıĢ olan, Anadolu‟nun coğrafi açıdan Doğu Karadeniz Bölgesi içinde bulunan Kelkit Vadisi‟ne yoğunlaĢtırmanın daha doğru olacağı düĢüncesi ile bu çalıĢmayı yapmayı uygun gören hocam Prof. Dr. Hasan BAHAR‟a çok teĢekkür ederim.
Bu çalıĢmada, Kelkit Vadisi coğrafi açıdan üç ana bölüme ayrılmıĢtır. ÇalıĢmada Tarih Öncesi ve Tarihi Çağlar olarak iki bölüm oluĢturulmuĢtur. Vadi
genelinde yapılan kazı ve yüzey araĢtırmalardan elde edilen bulguların verdiği bilgiler de üçüncü bölümde değerlendirilmiĢtir.
Bu çalıĢma Kelkit Vadisi‟ni ve çevresini kapsayan bölgenin Paleolitik dönemden itibaren Anadolu‟da Pers hâkimiyeti ve Hellenistik-Roma Dönemlerine kadar olan uzun bir dönemi kapsamaktadır.
ÇalıĢmamızda Paleolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Ġlk Tunç Çağları için temel olarak Ġ. Kılıç Kökten, Mehmet Özsait, Tuba Ökse, ġevket Dönmez, Alpaslan Ceylan, Atilla Engin, Süleyman Çiğdem, Antonio Sagona, gibi araĢtırmacıların eserlerinden faydalanılmıĢtır. Bunun nedeni çalıĢma sahamızda kapsamlı yüzey araĢtırması yapmıĢ olmalarıdır.
Kelkit Vadisi ile ilgili yapılan yüzey araĢtırmalarının bir kısmına (Samsun-Giresun-Ordu-Amasya) bizzat katılmıĢ olmam bölge coğrafyasını yakından tanımama ve bölgenin kültürünü oluĢturan yüzey buluntularını birebir inceleme ve karĢılaĢtırma imkânını sağlamıĢ oldu. Yine çevre kültürlerin değerlendirilmesinde çalıĢma sahamızın yakınında yapılan ve halen devam eden araĢtırmaların sonuçları da bu araĢtırma için önemli derecede etkili oldu.
Tez araĢtırma konumu çalıĢmama izin veren ve çalıĢmam boyunca her türlü desteği sağlayan hocam Prof. Dr. Hasan BAHAR‟a sonsuz teĢekkürlerimi sunarım. Bana her türlü konuda yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Mehmet ÖZSAĠT ve Prof. Dr. Özdemir KOÇAK hocalarıma çok teĢekkür ederim. Yine her konuda desteğini aldığım hocalarım Prof. Dr. Alpaslan CEYLAN ve Prof. Dr. N. Fahri TAġ‟a da sonsuz Ģükranlarımı sunarım.
Tez çalıĢmam boyunca her konuda danıĢtığım ve yardımlarını gördüğüm Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ, Yrd. Doç. Dr. Adem IġIK, Doç Dr. Atilla ENGĠN ve Doç. Dr. Faruk GÜRBÜZ hocalarıma teĢekkürlerimi sunarım. Ayrıca çalıĢmanın coğrafyası üzerine fikirlerini aldığım Yrd. Doç. Dr. ġaban ÇELĠKOĞLU‟na da teĢekkür ederim.
Müze çalıĢmalarım sırasında bana yardımcı olan Giresun Müze Müdürü Hulusi GÜLEÇ‟e ve Sanat Tarihçisi Gökhan GÜRNAL‟e, Tokat Müze Müdürü Halis ġAHĠN‟e ve Arkeolog Mesude MATOĞLU‟na, Sivas Müze Müdiresi AyĢegül Canan ORTAKÇI‟ya, Arkeolog Adem BEDĠR‟e ve müze çalıĢanı Suzi ġAġTIM‟a çok teĢekkür ederim.
Alman Arkeoloji Enstitüsü kütüphanesindeki çalıĢmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm Ali AKKAYA‟ya da teĢekkür ederim.
ÇalıĢmalarım boyunca yardımlarını esirgemeyen Öğr. Gör. Dr. Hatice Gül KÜÇÜKBEZCĠ, Okt. Emrah ÖZBAY ve Özgür ġAHAN‟a da teĢekkür ederim.
Tezin hazırlanması sürecinde hep yanımda olan sevgili eĢim Emel KAYMAKÇI ve kızım Bengisu KAYMAKÇI bu çalıĢmanın her aĢamasında benimle birlikte pek çok sıkıntılara ortak oldular. Her ikisine de teĢekkür ediyorum.
Bana her zaman destek olan anne ve babama sonsuz teĢekkürlerimle…
Salih KAYMAKÇI
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö
ğr
enc
inin
Adı Soyadı Salih KAYMAKÇI
Numarası 084102011002
Ana Bilim /
Bilim Dalı Tarih/Eskiçağ Tarihi
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Hasan BAHAR
Tezin Adı Eskiçağda Kelkit Vadisi (Lykos)
ÖZET
Kelkit Vadisi, coğrafi sınır olarak Kelkit Irmağı‟nın doğduğu GümüĢhane‟nin Kelkit ilçesinden baĢlayarak sırasıyla; Erzincan, Giresun, Sivas ve Tokat olmak üzere beĢ il ile Köse, ġiran, Refahiye, Çamoluk, Gölova, Alucra, Akıncılar, ġebinkarahisar, SuĢehri, Koyulhisar, ReĢadiye, Almus, Niksar, Erbaa olmak üzere de on beĢ ilçe sınırlarını içine alan bir vadidir. Ayrıca doğu-batı uzantılı doğal bir yol güzergâhı olması ile de çevresindeki kültürler arasında bir geçit olma özelliğini taĢımaktadır.
Anadolu‟nun önemli vadileri içinde yer alan Kelkit Vadisi‟nde, Kalkolitik Çağ‟dan itibaren baĢlayan yerleĢim dokusu Ġlk Tunç Çağ sonlarında azalma göstermesine rağmen Hellenistik-Roma Dönemine kadar kesintisiz bir Ģekilde devam etmiĢtir. Bölgenin en önemli akarsuyu olan Kelkit Irmağı (Lykos) vadisi coğrafi elveriĢliliği nedeniyle aynı zamanda Batı-Orta Karadeniz Bölgesi ile Kafkasya ve Batı Ġran arasında bir ticaret yolu olarak da kullanılmıĢtır.
Kelkit Vadisi‟nin tarih öncesi ve tarihi çağları ile ilgili olan bu çalıĢma, bölgenin sahip olduğu coğrafi konumundan dolayı ayrı bir öneme sahiptir. Bu önem bölgenin, doğal bir yol güzergâhı üzerinde bulunması ve tarih öncesi
çağlarda insanların yaĢaması için gerekli olan tarım alanları, su kaynaklarını bünyesinde barındırması ile açıklanabilir.
Kelkit Vadisi, tarihi çağlara Azzi-HayaĢa Krallığı döneminde geçmiĢtir. Hititler‟in Azzi-HayaĢa ile ilgili tuttuğu kayıtlar çalıĢma sahamız ile ilgili en eski belgelerdir. Ayrıca I. binyılda Urartu Devleti‟nin vadinin doğu bölümü için yaptığı seferler ( özellikle GümüĢhane ve çevresi) çalıĢma sahamızın maden yatakları bakımından önemli olduğunu açıklar niteliktedir.
Tarihi çağlarda bölgede görülen tüm bu siyasi yapılanmalar çalıĢmada ayrıntılı olarak ele alınmıĢtır.
Anahtar kelimeler: Kelkit Vadisi, Tarih Öncesi YerleĢimler, Lykos, Demir
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö
ğr
enc
inin
Adı Soyadı Salih KAYMAKÇI
Numarası 084102011002
Ana Bilim / Bilim
Dalı Tarih/Eskiçağ Tarihi
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Hasan BAHAR
Tezin Ġngilizce
Adı Kelkit Valley in Ancient History (Lykos)
SUMMARY
Kelkit Valley geographically starts from Kelkit district of GümüĢhane, where Kelkit River starts, and covers the following cities; Erzincan, Giresun, Sivas and Tokat and following fifteen districts respectively: Köse, ġiran, Refahiye, Çamoluk, Gölova, Alucra, Akıncılar, ġebinkarahisar, SuĢehri, Koyulhisar, ReĢadiye, Almus, Niksar, Erbaa. As the valley is located in East-West route, it has also been a bridge among different cultures around it.
In Kelkit Valley, one of the most important valleys of Anatolia, although the settlements starting from Chalcolithic Period diminish in the late of Bronze Age, their presence remained without interruption till Hellenistic-Roman period. Valley of Kelkit River (Lykos), the most important river of the zone, due to its geographic convenience has also been used as a trade route between West and Central Black Sea Zone, Caucasia and Western Iran.
Our study, which is related to prehistoric and historic ages of Kelkit Valley, is of great importance due to the geographical position of the valley. This importance can be explained with the fact that the Valley is located on a natural route and has cultivated areas and water resources.
Kelkit Valley was recorded in Historic Ages in the period of Azzi-HayaĢa Kingdom. Hittites records related to Azzi-Hayasa are the oldest documents about our study field. Also in I. millennium Urartu‟s expedition to the eastern side of the valley (especially GümüĢhane and around it) showed that our study field is important in terms of mine ores.
All these political events seen in Historical Ages in the zone were dealt with in detail in our study.
Key Words: Kelkit Valley, Prehistoric Settlements, Lykos, Iron Age,
KISALTMALAR
AfO Archiv for Orientforschung, Berlin-Graz.
ARAB Ancient Records of Assyria and Babilonya
AJA American Journal of Archaeology, Baltimore, 1885 vd
AJPh American Journal of Philology.
AnAr Anadolu AraĢtırmaları, Ġstanbul, 1955 vd.
ArkST T. C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü,
Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 1986 vd.
AS Anatolian Studies, Journal of the British Institute of Archeology at Ankara, London, 1951 vd.
AST T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü,
AraĢtırma Sonuçları Toplantısı, 1983 vd
AÜDTCF Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara, 1942 vd.
BCH Ecole Francise d‟Athenes, Bulletin Correspondance Hellenique,
Paris 1877 vd.
Belleten Türk Tarih Kurumu, Belleten, 1937 vd.
CAH Cambridge Ancient History.
KBo Keilschrifttexte aus Boghazköi- Leipzig/ Berlin
KST T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kazı
Sonuçları Toplantısı, 1980 vd.
KLIO Beitrage zur Alten Geschichte, Leipzig, 1901 vd.
MDOG Mitteilungen Der Deutschen Orient-Gesellschaft, Berlin, 1898 vd.
MVAeG Mitteilungen der Vorderasiatische – Aegyptischen Gesellschaft, Leipzig.
RE RE- Pauly-Wissowa-Kroll-Mittelhaus, Real-Encyclopadie der
Klassischen Altertumswissenschaft, Stutgart, 1894 vd.
RHA Revue Hittite et Asianique, Paris, 1930 vd.
TAD Türk Arkeoloji Dergisi, Ankara, 1950 vd.
TTK Türk Tarih Kurumu, Ankara
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 1: Kelkit Vadisi‟nde YağıĢın Mevsimlere DağılıĢı ve YağıĢ Rejimi
Tipleri (Karaer 1994)
Tablo 2: Kelkit Vadisi Ġçinde Yer Alan Bazı Ġlçelerin YağıĢ Değerleri
(Karaer 1994)
Tablo 3: Kelkit Vadisi Ġçinde Yer Alan Bazı Ġlçelerin Sıcaklık Değerleri (Karaer 1994)
HARĠTALAR LĠSTESĠ
Harita 1: Kelkit Vadisi‟nin Fiziki Coğrafyası (Harita Genel Komutanlığı) Harita 2: Kelkit Vadisi Sınırları (Harita Genel Komutanlığı)
Harita 3: M.Ö. II. Binyılda Anadolu‟nun Politik Yapısı (Ünal 2002) Harita 4: Kelkit Vadisi YerleĢimleri (Durbin 1971)
Harita 5: Mithradates VI. Eupator Döneminde Pontos Devleti. (Erciyas 2006)
Harita 6: Roma Dönemi Pontos Bölgesi; http://worldofstpaul.net/
(Çevirimiçi 26.11.2012)
ÇĠZĠMLER LĠSTESĠ
Çizim 1: ġiran Ġlçesi Keramikleri (ġenbak 2006)
Çizim 2: ġiran Ġlçesi Keramikleri (ġenbak 2006)
Çizim 3: Ortaköy Tepesi (Çiğdem 2012)
Çizim 4: Manastır Tepe (Çiğdem 2012)
Çizim 5: Karaköy Höyük (Çiğdem 2012)
Çizim 6: Karaköy Höyük (Çiğdem 2012)
Çizim 7: Karaköy Höyük (Çiğdem 2012)
Çizim 8: Veynasrın (Çiğdem 2012)
Çizim 9: Ortatepe (Çiğdem 2012)
Çizim 10: Könger Höyük (Çiğdem 2012)
Çizim 11: Kurtdeliği (Çiğdem 2012)
Çizim 12: Çengiler Tepesi (Çiğdem 2012)
Çizim 13: Maltepe Höyük (Çiğdem 2012)
Çizim 14: Kaletepe (Çiğdem 2012)
Çizim 15: Kaletepe (Çiğdem 2012)
Çizim 16: Maltepe Höyük (Çiğdem 2012)
Çizim 17: Maltepe Höyük (Çiğdem 2012)
Çizim 18: Kale Yamaç YerleĢmesi (Engin 2010)
Çizim 19: Karut Höyüğü (Engin 2010)
Çizim 20: Tilki Tepe (Engin 2010)
Çizim 21: Çataltepe Höyüğü (Engin 2010)
Çizim 23: Yeniaslan II –Demirçağı Keramikleri (Atilla Engin ArĢivi)
Çizim 24: Kelkit Vadisi Demirçağ (Tokat-Sivas) Keramikleri. (Durbin 1971) Çizim 25: Kelkit Vadisi Demirçağ (Tokat-Sivas) Keramikleri. (Durbin 1971)
RESĠMLER LĠSTESĠ
Resim 1: Sivritepe Tümülsü-Alucra (Giresun Müzesi ArĢivi)
Resim 2: Sivritepe Tümülüsü-1992 Yılında Yapılan Müze Kazısı (Giresun
Müzesi ArĢivi)
Resim 3: Sivritepe Tümülüsü-GiriĢ (Giresun Müzesi ArĢivi) Resim 4: Sivritepe Tümülüsü-Dromos (Giresun Müzesi ArĢivi) Resim 5: Çengerli Kalesi- Refahiye (Topaloğlu vd. 2010) Resim 6: Keramik Örnekleri-Refahiye (Topaloğlu vd. 2010) Resim 7: Könger Höyük Karaz Keramikleri (Çiğdem vd. 2004) Resim 8: Könger Höyük Karaz Keramikleri (ġenbak 2006) Resim 9: Könger Höyük Demirçağ Keramikleri (ġenbak 2006) Resim 10: ÇeĢtepe Keramikleri (ġenbak 2006)
Resim 11: Evliyatepe I Keramikleri (ġenbak 2006) Resim 12: Evliyatepe II Keramikleri (ġenbak 2006)
Resim 13: Jandarma Ormanı ĠTÇ-OTÇ ve Demirçağ Keramikleri (ġenbak
2006)
Resim 14: Ortaköy Tepesi Karaz ve Demirçağ Keramikleri (Çiğdem 2012) Resim 15: Manastır Tepe Karaz Keramikleri (Çiğdem 2012)
Resim 16: Karaköy Höyük Erken Dönem Karaz Keramikleri (Çiğdem 2012) Resim 17: Karaköy Höyük II. Binyıl ve Roma Keramikleri (Çiğdem 2012) Resim 18: Maltepe Höyük-Köse Demirçağ Keramikleri (Çiğdem 2012) Resim 19: ÖrenĢar Demirçağı ve Roma Keramikleri (Çiğdem 2012) Resim 20: Karakilise Tepe Roma Dönemi Keramikleri (Çiğdem 2012) Resim 21: GeldiĢer Höyük Keramikleri (Özsait 2005)
Resim 22: Ġmamoğlu Tepesi Gölü Keramikleri (Özsait 2005) Resim 23: Kırantarla (Özsait 2005)
Resim 24: Kırantarla Keramikleri (Özsait 2005) Resim 25: Kırantarla Tümülüsü (Özsait 2005) Resim 26: Sarıca Göllüyazı Höyük (Özsait 2005)
Resim 27: Sarıca Göllüyazı Höyük Keramikleri (Özsait 2005) Resim 28: Buzluk Nekropolü Keramikleri (Özsait 2005) Resim 29: Çataltepe Höyüğü Keramikleri (Engin 2010) Resim 30: Kale Yamaç YerleĢmesi Keramikleri (Engin 2010) Resim 31: Karut Höyük (Engin 2010)
Resim 32: Karut Höyük Keramikleri (Engin 2010)
Resim 33: Siradur Höyüğü-Kuzeydoğu Yamaçtaki Tahribat (Atilla Engin ArĢivi)
Resim 34: Siradur Höyüğü ĠTÇ Gaga Ağızlı Testi (Sivas Müzesi ArĢivi) Resim 35: Siradur Höyüğü ĠTÇ Testicik (Sivas Müzesi ArĢivi)
Resim 36: Siradur Höyüğü ĠTÇ Figürin (Sivas Müzesi ArĢivi) Resim 37: Siradur Höyüğü ĠTÇ Buluntuları (Atilla Engin ArĢivi) Resim 38: Çengi Höyük (Atilla Engin ArĢivi)
Resim 39: Çengi Höyüğü ĠTÇ Keramik Parçaları (Atilla Engin ArĢivi) Resim 40: Tilki Tepesi ĠTÇ-II. Binyıl ve Roma Keramikleri (Engin 2010) Resim 41: Aphrodite (Tokat Müzesi ArĢivi)
Resim 42: Apis (IĢık 2004)
Resim 43: Aphrodite (Sivas Müzesi ArĢivi)
Resim 44: Aphrodite Büstü-Satala/Kelkit (Çiğdem 2012) Resim 45: Athena Betimli Yüzük BaĢı (Tokat Müzesi ArĢivi)
Resim 46: Bes (IĢık 2004)
Resim 47: Dioskur KardeĢler (IĢık 2004)
Resim 48: Eros (Tokat Müzesi ArĢivi) Resim 49: Eros (Tokat Müzüsi ArĢivi) Resim 50: Hermes (Tokat Müzesi ArĢivi) Resim 51: Kybele BaĢı (Tokat Müzesi ArĢivi) Resim 52: Kybele (Tokat Müzesi arĢivi) Resim 53: Apollon (Tokat Müzesi ArĢivi) Resim 54: Nike (Tokat Müzesi ArĢivi)
Resim 55: Medusa Betimli Lahit Parçası (Tokat Müzesi ArĢivi) Resim 56: Medusa Betimli Yazıt (Tokat Müzesi ArĢivi)
Resim 57: Medusa PiĢmiĢ Toprak Mask (Tokat Müzesi ArĢivi) Resim 58: Medusa (Sivas Müzesi ArĢivi)
Resim 59: Kitabe (Sivas Müzesi ArĢivi) Resim 60: Pylon Yazıtı (IĢık 2004) Resim 61: Satyr (Tokat Müzesi ArĢivi)
Resim 62: Ares Betimli Sikke (Giresun Müzesi ArĢivi) Resim 63: Ares Betimli Sikke (Giresun Müzesi ArĢivi) Resim 64: Ares Betimli Sikke (Tokat Müzesi ArĢivi)
Resim 65: Ares Betimli Sikke (Tokat Müzesi ArĢivi) Resim 66: Nike Betimli Sikke (Giresun Müzesi ArĢivi) Resim 67: Nike Betimli Sikke (Giresun Müzesi ArĢivi) Resim 68: Nike Betimli Sikke (Tokat Müzesi ArĢivi) Resim 69: Nike Betimli Sikke (Tokat Müzesi ArĢivi)
Resim 70: Zeus Betimli Sikke (IĢık 2004) Resim 71: Zeus Betimli Sikke (IĢık 2004)
Resim 72: Dioskur KardeĢler Betimli Sikke (IĢık 2004) Resim 73: Athena Betimli Sikke (IĢık 2004)
Resim 74: Unganterium-Roma Dönemi (Giresun Müzesi ArĢivi)
Resim 75: Unganterium-Roma Dönemi (Giresun Müzesi ArĢivi)
Resim 76: Matara-Roma Dönemi (Giresun Müzesi ArĢivi)
Resim 77: Unganterium-Roma Dönemi (Giresun Müzesi ArĢivi)
Resim 78: Testi-Roma Dönemi (Sivas Müzesi ArĢivi)
Resim 79: Çömlekçik-Kadeh-II. Binyıl (Sivas Müzesi ArĢivi) Resim 80: Kelkit Irmağı (ReĢadiye)
ĠÇĠNDEKĠLER
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI ... ii
DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU ... iii
ÖNSÖZ ... iv
ÖZET... vii
SUMMARY ... ix
KISALTMALAR ... xi
TABLOLAR LĠSTESĠ ... xiii
HARĠTALAR LĠSTESĠ ... xiv
ÇĠZĠMLER LĠSTESĠ ... xv
RESĠMLER LĠSTESĠ ... xvii
ĠÇĠNDEKĠLER ... xxi
GĠRĠġ ... 1
AMAÇ VE YÖNTEM ... 2
BÖLÜM I – KELKĠT VADĠSĠ‟NĠN GENEL COĞRAFĠ ÖZELLĠKLERĠ ... 5
1. Karadeniz Bölgesi Genel Coğrafi Özellikleri ... 5
1.1 Doğu Karadeniz Bölümü Coğrafi Özellikleri ... 5
1.2 Orta Karadeniz Bölümü Coğrafi Özellikleri ... 6
1.3 Kelkit Vadisi Genel Coğrafi Özellikleri ... 6
2. Kelkit Irmağı ve Vadisi ... 7
2.1 Konumu ... 8
2.2 Jeomorfolojik Özellikler ve Yerzüyü ġekilleri ... 9
2.3 Ġklim ve Bitki Örtüsü ... 9
2.4 Toprak Özellikleri ... 10
2.5 Yollar... 11
2.6 Madenler ... 13
BÖLÜM II – KELKĠT VADĠSĠ‟NĠN TARĠHĠ COĞRAFYASI ... 16
BÖLÜM III – KELKĠT VADĠSĠ‟NĠN PREHĠSTORĠK (TARĠH ÖNCESĠ ) ÇAĞLARI ... 24
1. Kalkolitik Çağ ( M.Ö. 5500-3200 ) ... 26
2. Ġlk Tunç Çağı ( M.Ö. 3200-2000 ) ... 28
3. Kelkit Vadisi‟nde Karaz Kültürü‟nün Etkileri ... 32
BÖLÜM IV- KELKĠT VADĠSĠ‟NĠN TARĠHĠ ÇAĞLARI ... 35
1. M.Ö. II. Binyılda Kelkit Vadisi‟nin Durumu ... 35
1.1 Asur Ticaret Kolonileri Çağı (M.Ö. 1950-1750) ... 35
1.2 Hitit Devleti ve Kuzeydoğu Politikası ... 36
1.3 Kaškalar‟ın Bölgedeki Faaliyetleri ... 40
1.3.1 Hitit-Kaška ĠliĢkileri... 43
1.4 Azzi-HayaĢa ve Bölgedeki Siyasi Durumu ... 45
1.4.1 Hitit-Azzi-HayaĢa ĠliĢkileri ... 49
2. M.Ö. I. Binyılda Kelkit Vadisi‟nin Durumu ... 55
2.6 Urartular‟ın Bölgedeki Faaliyetleri ... 56
2.2 Phrygler‟in Kelkit Vadisi‟ne Etkileri ... 63
2.3 Kimmer ve Ġskitlerin Bölgedeki Durumu ... 65
2.4 Kelkit Vadisi‟nde Med ve Pers Egemenliği ... 72
2.5.1 Satala Antik Kenti (Kelkit) ... 75 2.5.2 Kabeira-Neokaesarea (Niksar) ... 77 2.6 Pontos Krallığı ... 78 2.7 M.Ö. I. Binyılda Doğu Karadeniz‟de YaĢayan Yerel Halkların Kelkit Vadisi‟ne Etkileri ... 84
2.7.1 Mossynoikoslar ... 84 2.7.2 Khalybler ... 86 2.7.3 Makronlar ... 88 2.7.4 Tibarenler ... 89 3. Kelkit Vadisi‟ndeki Tanrı Kültleri (Pontos Kültleri) ... 90 3.1 Aphrodite / Ἀφροδίτη... 91 3.2 Apis ... 93 3.3 Apollon/ ό ... 93 3.4 Athena/ ... 95 3.5 Nike ... 96 3.6 Ares ... 98 3.7 Bes ... 99 3.8 Dioskurlar/ ό ... 100 3.9 Eros/ ... 101 3.10 Hermes ... 102 3.11 Kybele/ ... 103 3.12 Medusa/ ... 106 3.13 Pylon/ ύ ... 109 3.14 Satyr/ ... 109 3.15 Zeus ... 110 BÖLÜM V – KELKĠT VADĠSĠ‟NDE TARĠHĠ VE ARKEOLOJĠK
ARAġTIRMALAR ... 112 1. Kelkit Vadisi‟nde Yapılan Arkeolojik Kazı ve Yüzey AraĢtırmaları ... 112 1.1 GümüĢhane ... 112 1.1.1 ġiran Ġlçesi ... 113 1.1.1.1 Araköy-Könger Höyük ... 113 1.1.1.2 ÇeĢtepe Höyük ... 113 1.1.1.3 Evliyatepe I ... 114 1.1.1.4 Evliyatepe II ... 114 1.1.1.5 PaĢapınarı ... 114 1.1.1.6 Jandarma Ormanı ... 114 1.1.1.7 TaĢlık II ... 115 1.1.1.8 Karaköy ... 115 1.1.1.9 Ortaköy Tepesi ... 115 1.1.1.10 Manastır Tepe ... 115 1.1.1.11 Veynasrın Tepe ... 115 1.1.1.12 Telme Höyük ... 116 1.1.2 Kelkit Ġlçesi ... 116 1.1.2.1 Çengiler Tepesi ... 116 1.1.2.2 Çeçiler Tarlası ... 116 1.1.2.3 Maltepe Höyük ... 116 1.1.2.4 Kaletepe Höyük ... 116
1.1.2.5 Kiremitlik Mevkii ... 117 1.1.2.6 ÇeĢtepe Tümülüsü... 117 1.1.2.7 Kalecik Tümülüsü ... 117 1.1.3 Köse Ġlçesi ... 117 1.1.3.1 Maltepe Höyük-Köse ... 117 1.1.3.2 ÖrenĢar I-III-IV... 117 1.1.3.3 Salyazı ... 118 1.1.3.4 Karakilisetepe ... 118 1.1.3.5 Kazlar Boğazı Tepe ... 118 1.1.3.6 Tilkitepe Tümülüsü ... 118 1.2 Erzincan... 119 1.2.1 Refahiye Ġlçesi ... 119 1.2.1.1 Doplaktepe Höyük ... 119 1.2.1.2 Köroğlu Mağara YerleĢmesi ... 119 1.2.1.3 Çengerli Kalesi ... 120 1.2.1.4 Çamlıca YerleĢmesi ... 120 1.2.1.5 Toprakkale ... 120 1.2.1.6 Küçük Höyük ... 120 1.3 Giresun ... 121 1.3.1 Alucra Ġlçesi ... 121 1.3.1.1 Sivritepe Tümülüsü ... 122 1.3.2 ġebinkarahisar Ġlçesi ... 123 1.3.2.1 ġebinkarahisar Kalesi ... 124 1.3.2.2 Ġsola Kalesi ... 124 1.3.2.3 Kolonya Kalesi ... 124 1.3.2.4 Kaledere Kalesi ... 124 1.3.2.5 Meryemana Manastırı ... 124 1.3.3 Çamoluk Ġlçesi ... 125 1.4 Sivas ... 125 1.4.1 Koyulhisar Ġlçesi ... 125 1.4.1.1 Yeniaslan I ... 125 1.4.1.2 Yeniaslan II ... 126 1.4.1.3 Yeniaslan III ... 126 1.4.1.4 Eğriçimen Yayla Höyük ... 126 1.4.1.5 Kuruseki ... 127 1.4.1.6 Kalacuk I ... 127 1.4.1.7 Kalacuk II ... 127 1.4.1.8 Kalacuk III ... 128 1.4.1.9 AĢıklar Tepesi ... 128 1.4.1.10 DeğirmentaĢ ... 128 1.4.1.11 Karaçam ... 128 1.4.1.12 Eğlence Höyüğü ... 128 1.4.1.13 Oyuk Tepesi ... 129 1.4.1.14 Ortakent Tümülüsü ... 129 1.4.1.15 Aksu ... 129 1.4.1.16 Kalecik Tepesi ... 129 1.4.1.17 Bahçeköy ... 129
1.4.1.18 Kalederesi ... 130 1.4.2 SuĢehri Ġlçesi ... 131 1.4.2.1 Siradur Höyüğü ... 131 1.4.2.2 Solak Höyük ... 132 1.4.2.3 Kale ... 132 1.4.2.4 Ocağın Beleni ... 132 1.4.2.5 Karut Höyük ... 132 1.4.2.6 Erence Höyük ... 133 1.4.2.7 Kilisealtı Höyüğü ... 133 1.4.2.8 Tilki Tepesi ... 133 1.4.2.9 Halilbaba Höyüğü ... 133 1.4.2.10 Dipsizgöl Höyüğü ... 134 1.4.2.11 Çataltepe Höyüğü ... 134 1.4.2.12 Garip Mezarlığı ... 134 1.4.2.13 Küçükgüzel ... 134 1.4.2.14 KömüĢtün ... 135 1.4.3 Akıncılar Ġlçesi ... 135 1.4.3.1 HaremĢer ... 135 1.4.3.2 Uğrunca ... 135 1.4.3.3 Ötemahalle Höyüğü ... 135 1.4.3.4 Ötemahalle Nekropolü ... 136 1.4.3.5 Yünlüce ... 136 1.4.3.6 Doğantepe Kalesi ... 136 1.4.3.7 Dedetepesi Höyüğü ... 136 1.4.3.8 Geyikpınarı Höyüğü ... 136 1.4.3.9 Eskibağ Höyüğü ... 137 1.4.3.10 Çadırkaya Höyüğü ... 137 1.4.3.11 Apana 1 ... 137 1.4.3.12 Akıncılar ... 137 1.4.3.13 ġenbağlar ... 137 1.4.4 Gölova Ġlçesi ... 138 1.4.4.1 DikmetaĢ ... 138 1.4.4.2 Vartanoluğu Höyüğü... 138 1.4.4.3 Çoban Tepesi ... 138 1.4.4.4 Çengi Höyüğü ... 138 1.4.4.5 Kuzuluk 2 ... 138 1.4.4.6 Demirkonak Höyüğü... 139 1.4.4.7 Çukuryurt Höyüğü ... 139 1.4.4.8 Dikköy Höyüğü... 139 1.4.4.9 Gözören Höyüğü ... 139 1.4.4.10 Gökdere 1 ... 139 1.4.4.11 Gökdere 2 ... 139 1.4.4.12 KöĢkerler ... 140 1.4.4.13 AĢağı Tepecik ... 140 1.4.4.14 Killık Göze Yamaç YerleĢmesi ... 140 1.4.4.15 Killık Göze Tümülüsü ... 140 1.4.4.16 Yaylaçay Kalesi ... 140
1.5 Tokat ... 141 1.5.1 Tokat Ġlinde Yapılan Arkeolojik Kazılar ... 142 1.5.1.1 Horoztepe Höyük ... 142 1.5.1.2 MaĢat Höyük ... 142 1.5.1.3 Untepe Höyük ... 143 1.5.2 Tokat Ġlinde Yapılan Arkeolojik Yüzey AraĢtırmaları ... 143 1.5.2.1 Erbaa Ġlçesi ... 143 1.5.2.1.1 Tepecik Höyük (Tanoba) ... 143 1.5.2.1.2 Çobantepe Höyük ... 144 1.5.2.1.3 Kabatepe ... 144 1.5.2.1.4 Hüseyingazi –Kaletepe ... 144 1.5.2.1.5 KomĢutepesi ... 145 1.5.2.1.6 Tuğla Fabrika Höyüğü ... 145 1.5.2.1.7 Hacıpazar Höyüğü ... 145 1.5.2.1.8 Karayaka ... 145 1.5.2.1.9 Kızılçubuk ... 145 1.5.2.1.10 Sarı Kaya Höyüğü-Hanüstü Tümülüsü ... 146 1.5.2.1.11 Tepeköy Höyüğü ... 146 1.5.2.1.12 Basamaklı Sarnıç ... 146 1.5.2.1.13 Höyüktepe-Yassıtepe ... 146 1.5.2.1.14 Örümcektepe Tümülüsü ... 146 1.5.2.1.15 Simeri Kalesi ... 146 1.5.2.1.16 Boğazkesen Kalesi ... 147 1.5.2.2 ReĢadiye Ġlçesi ... 147 1.5.2.2.1 Çağsak ... 147 1.5.2.2.2 Tilkitepe ... 147 1.5.2.2.3 Dolmatepe ... 147 1.5.2.2.4 Köyiçi Höyüğü ... 147 1.5.2.2.5 KömüĢarmudu ... 148 1.5.2.2.6 Evliya Tepesi Höyüğü ... 148 1.5.2.2.7 Ġskendi Höyüğü ... 148 1.5.2.2.8 Lığla Höyüğü ... 148 1.5.2.2.9 Selavat Tepesi Tümülüsü ... 148 1.5.2.2.10 Dumanlıtepe Tümülüsü ... 149 1.5.2.3 Niksar Ġlçesi ... 149 1.5.2.3.1 Niksar Kalesi ... 149 1.5.2.3.2 Gökçeli Höyük ... 149 1.5.2.3.3 Harmancık Yamaç YerleĢmesi ... 149 1.5.2.3.4 Dönekse Höyük ... 149 1.5.2.3.5 Leylekli Köprü Mezarlık Alanı ... 150 1.5.2.3.6 Buzköy ... 150 1.5.2.4 Almus ... 150 1.5.2.4.1 MaĢattepe Höyük ve Nekropolü ... 150 1.6 Ordu ... 150 1.6.1 Mesudiye Ġlçesi ... 151 1.6.1.1 Göllüyazı ... 151 1.6.1.2 Harmancık ... 151
1.6.1.3 Kırıklar ... 151 1.6.1.4 Körüktepesi ... 152 1.6.1.5 Meydandüzü... 152 1.6.1.6 Çamarası I ... 152 1.6.1.7 Çamarası II ... 152 1.6.1.8 Güleyanı Tepesi ... 153 1.6.1.9 Çağlankaya... 153 1.6.1.10 BektaĢ Tepesi ... 153 1.6.1.11 Esmahan Pınarı ... 154 1.6.1.12 Naltepesi ... 154 1.6.1.13 Ziyaret Tepesi ... 154 1.6.1.14 Tepedibi ... 154 1.6.1.15 Karga Tepesi ... 154 1.6.1.16 Karapınar I ... 155 1.6.1.17 Karapınar II ... 155 1.6.1.18 Tepetarla ... 155 1.6.1.19 Maltepesi ... 155 1.6.1.20 Söğütözü ... 156 1.6.1.21 Ziraat Tepesi ... 156 1.6.1.22 Yazıtarla ... 156 1.6.1.23 Çukurçayır ... 157 1.6.1.24 Hohurdan Tepesi ... 157 1.6.1.25 Kuzuluk Boğazı ... 157 1.6.1.26 Çiftliksarıca ... 157 1.6.1.27 Pilav Tepesi... 157 1.6.1.28 Yayla Höyük ... 158 1.6.1.29 Harmanyeri Tepesi ... 158 1.6.1.30 ÇamaĢluoğlu Tepesi ... 158 1.6.1.31 Sayaca Tepesi ... 158 1.6.1.32 Nal Tepesi ... 159 1.6.1.33 Kırantarla Höyük ... 159 1.6.1.34 Kırantarla Tümülüsü ... 159 1.6.1.35 Yunak Tepe ... 159 1.6.1.36 Ġmamoğlu Gölütepesi ... 159 1.6.1.37 Çoban Kalesi ... 160 1.6.1.38 Sarıca-Göllüyazı Höyük ... 160 1.6.1.39 Sahanlı II ... 160 1.6.1.40 Söğütlüdere Tepesi ... 160 1.6.1.41 IlıĢar I ... 161 1.6.1.42 IlıĢar II... 161 1.6.1.43 IlıĢar III ... 161 1.6.1.44 Atyolu ... 161 1.6.1.45 Dığılkaya ... 162 1.6.1.46 FırıĢlık Höyüğü ... 162 1.6.1.47 Abdili Yayla Höyük ... 162 1.6.1.48 Azmikale ... 162 1.6.1.49 Yardere-Bahçeler ... 163
1.6.1.50 Kaleköy ... 163 1.6.1.51 Çöplük Bostanı ... 163 1.6.1.52 Üçyol ... 163 1.6.1.53 Sahanlı ... 164 1.6.1.54 AĢağı Güngörmez I ... 164 1.6.1.55 AĢağı Güngörmez II... 164 1.6.1.56 Yukarı Güngörmez I ... 164 1.6.1.57 Yukarı Güngörmez II ... 165 1.6.1.58 Yukarı Güngörmez III ... 165 1.6.1.59 Kıyan ... 165 1.6.1.60 Karababa ... 166 1.6.1.61 Küllüce ... 166 1.6.1.62 Evliya Tepesi ... 166 1.6.1.63 Buzluk ... 166 SONUÇ ... 168 KAYNAKÇA ... 181 1. ANTĠK KAYNAKLAR ... 182 2. MODERN KAYNAKLAR ... 184 EKLER ... 217 RESĠMLER ... 218 ÇĠZĠMLER ... 256 TABLOLAR ... 277 HARĠTALAR ... 288 ÖZGEÇMĠġ ... 296
GĠRĠġ
AraĢtırma sahamızın büyük bir bölümü içine alan Karadeniz Bölgesi Eskiçağ Tarihi ve Arkeolojisi yönünden az araĢtırılan bölgelerinden bir tanesidir. Bunda en önemli etken, bölgenin dağlık bir yapıya sahip olması ve topraklarının yılın dört mevsimi yeĢil bitki örtüsü ile kaplı olmasıdır.
ÇalıĢma alanımızın sınırlarını belirlemek adına havza ve vadi kelimelerinin ne anlama geldiğini açıklamak yerinde olacaktır. Havza; dağ veya tepeler ile sınırlanmıĢ, suları aynı denize, göle veya ırmağa akan geniĢ bir bölgeyi içine alırken1, vadi; iki dağ arasındaki çukurca arazi veya doğal yol, geçit, koyak olarak
bilinen dar ve sınırları belli bir bölgeyi kapsamaktadır.2
Konu bütünlüğü sağlamak adına biz çalıĢma sahamız için vadi terimini kullanmayı uygun gördük. (Harita 1)
Eskiçağda ve günümüzde yerleĢim yerlerinin seçiminde belirleyici unsurlar vardır. Bunların en baĢında su, toprak, coğrafi konum, tarihi doğal yollar ve maden yatakları gelmektedir. Özellikle su, toplumsal yaĢamın en önemli parçalarından birisidir. Bu yüzden yerleĢmelerin kurulmasında su kaynakları ya da verimli ırmak vadileri öncelikli tercih sebeplerinden birisi olmuĢtur.
ÇalıĢma sahamızın büyük bir bölümü Doğu Karadeniz Bölgesi içinde olması nedeniyle Kelkit Vadisi‟ni Doğu Karadeniz Bölgesi hinterlandı olarak tanımlamanın uygun olacağı düĢüncesindeyiz. Kelkit Vadisi‟ni konu olarak seçmemizin nedeni, sınırlı da olsa Ģimdiye kadar yapılan arkeolojik çalıĢmaların ve araĢtırmaların bölgede yetersiz kalmasıdır. (Harita 1)
ÇalıĢma bölgemizin en önemli akarsuyu olan Kelkit Irmağı (Lykos), vadisi coğrafi elveriĢliliği nedeniyle aynı zamanda Orta Karadeniz Bölgesi ile Kafkasya ve Batı Ġran arasında bir ticaret yolu olarak da kullanılmıĢ olmalıdır. YeĢilırmak‟ın (Iris) ana kollarından biri olan Kelkit Irmağı‟nın uzunluğu 320 km.‟dir. GümüĢhane ili sınırları içinden doğan Kelkit Irmağı, Giresun ilinin güneyinden geçerek Tokat ilinin ReĢadiye, Niksar ve Erbaa ilçeleri üzerinden
1 Ġzbırak 1992: 308. 2 Ġzbırak 1992: 327.
Amasya ilinin TaĢova ilçesi yakınlarında YeĢilırmak‟la birleĢir. (Harita 1) Kelkit Irmağı Vadisi‟nin batı bölümünü TaĢova ile Sivas ilinin Koyulhisar ilçeleri arasındaki bölge oluĢturmaktadır. Bugüne kadar arkeolojik açıdan iyi araĢtırılmıĢ olan bu bölgede pek çok Tunç Çağı yerleĢmesi saptanmıĢtır.3
Sivas ilinin SuĢehri, Giresun ilinin ġebinkarahisar, GümüĢhane ilinin ġiran ve Kelkit ilçelerinin oluĢturduğu Kelkit Irmağı vadisinin doğu bölümündeki araĢtırmalar henüz çok yetersiz olmasına karĢın, Bayburt ilindeki araĢtırmalar söz konusu bu yöreye az da olsa ıĢık tutmaktadır.4
Hitit kaynaklarında Kummešmaha5
olarak geçen Kelkit Irmağı, Hellenistik dönemde Lykos olarak bilinmektedir ve araĢtırma konumuz Eskiçağda Kelkit Vadisi‟nin tarihine ıĢık tutmayı amaçlamaktadır. Kelkit Vadisi, Kelkit Irmağı‟nın (Lykos)6 doğduğu GümüĢhane‟nin Kelkit ilçesinden baĢlayarak sırasıyla; Erzincan, Giresun, Sivas ve Tokat olmak üzere beĢ vilayet ile Köse, ġiran, Refahiye, Çamoluk, Gölova, Alucra, Akıncılar, ġebinkarahisar, SuĢehri, Koyulhisar, ReĢadiye, Almus, Niksar, Erbaa olmak üzere de on beĢ ilçe sınırlarını içine alan vadidir.7
(Harita 2)
Bölge en erken dönemlerden itibaren geçiĢ noktası durumunda olup çevre kültürler ile bağlantılıdır. Biz burada vadinin coğrafi konumu ile araĢtırmamıza baĢlayıp, tarihi coğrafyası, jeopolitik konumu, antik kaynaklardaki yeri ile ilgili değerlendirmeler yapıp Eskiçağda vadinin durumunu belirlemeye çalıĢacağız.
AMAÇ VE YÖNTEM
AraĢtırma konumuz Prehistorik dönemlerden itibaren bölge tarihinin aydınlatılmasını amaçlamaktadır. Bölgede Ġlk Tunç Çağı yerleĢimlerinin
3 Özsait 1994a: 465-467. 4
Dönmez 2008: 413. 5
Kummešmaha Irmağı son dönemde genellikle Kelkit Irmağı ile eĢitlenmektedir. Ayrıca Bkz. Klengel 1999: 18
6 Strabon, XII, III, 15. (Armenia‟dan çıkarak Iris‟e (YeĢilırmak) katılan ırmak. Antikçağ‟dan günümüze ulaĢabilen yazılı eserler, bugün o devirle ilgili araĢtırmalarda önemli bir kaynak niteliğindedir.
7 Sınır olarak Kelkit Vadisi dıĢında kalmasına rağmen Ordu iline bağlı Mesudiye ilçesinde yapılan tarih öncesi araĢtırmaların fazla oluĢu nedeniyle havzanın sınırları içerisinde değerlendirmeyi uygun gördük.
geniĢlemesinin ne durumda olduğu, Hitit Koloni Çağı‟ndaki durumu ile Hitit Ġmparatorluğu‟nun bölge ile iliĢkilerine bakılacaktır. Son olarak araĢtırma bölgemiz olan Kelkit Vadisi‟nde (Lykos) Demir Çağı‟na iliĢkin bilgiler ile Antik Kaynaklar‟daki durum çalıĢılacaktır.
Bu çalıĢmamızdaki en önemli amaçlarımız;
1. Eskiçağda Kelkit Vadisi‟ne sınırı olan kentlerin arkeolojik materyal ve yerleĢim dokusu değerlendirilmiĢtir.
2. Kelkit Vadisi‟nin Eskiçağ‟daki durumu, siyasi-sosyal-ekonomik ve kültürel yönleri ile incelenmiĢtir.
3. ÇalıĢma konumuz daha önce yapılmıĢ değerlendirmeler ve bizim yaptığımız kütüphane ve müze çalıĢmaları kapsamında değerlendirilmiĢtir.
4. Konumuzu oluĢturan dönemin kültürel özelliklerinin çevre bölgelerle iliĢkilerini saptanmıĢtır.
Bu proje ile Kelkit Vadisi‟nin Eskiçağ‟daki durumu ve çevre kültürlere etkisi ortaya çıkarılmaya çalıĢılmıĢtır.
Genel anlamda bakıldığında bu çalıĢmanın en önemli yanlarından birisi bölge kültürlerinin ayrıntılı kültür özellikleriyle verilmesidir. Ayrıca, bu özelliklerin çevre yerleĢmelerle birebir iliĢkisi de ayrıntılı bir Ģekilde incelenmiĢtir.
Bu çalıĢmada jeopolitik değerlerin ortaya konması bakımından yolların konumunun belirlenmesi de önemli bir yer tutmaktadır. Bölgenin yol bağlantıları da tarihi doğal yol güzergâhları çevresinde incelenmiĢtir. Bundan dolayı bölgedeki tarihi yolları, günümüzde bilinen yollar ile mukayese ederek genel yol ağının analizi yapılmıĢ ve günümüz yollarının tarihi doğal yol hattı ile iliĢkisi ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.
Kelkit Vadisi‟nde Eskiçağ Tarihine yönelik araĢtırmalar son derece sınırlı kalmıĢtır. Bu yüzden çalıĢmamız konu bütünlüğü sağlamak amaçlı arkeolojik malzeme, antik kaynaklar, bölgede yapılan arkeolojik yüzey araĢtırmalarının ıĢığında değerlendirilmiĢ ve yerleĢim dokusu ile ilgili olduğundan yöntem de bu çerçevede oluĢturulmuĢtur.
Öncelikle Kelkit Vadisi‟nin tarihi coğrafyası ile ilgili materyaller üzerinde durulmuĢ, çalıĢma alanımız ile ilgili bilgilerin de olduğu antik kaynaklar değerlendirilmiĢtir. Yine bölgede yapılan arkeolojik kazı ve yüzey araĢtırmaları sonucu elde edilen küçük arkeolojik malzemelerin değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Ayrıca çalıĢma alanımız ve çevresindeki baĢlıca müzelerden (Giresun, Sivas ve Tokat) gerekli çalıĢma izni alınarak buralardaki buluntular incelenmiĢtir. Daha sonra bütün bu veriler yerleĢim özellikleri ve kültür bölgeleri çerçevesinde ele alınmaya çalıĢılmıĢtır. Malzeme çalıĢmaları ile elde edilen bulgular harita üzerinde yerleĢtirilerek Kelkit Vadisi kültürlerinin özellikleri ve oluĢturdukları kültür bölgeleri ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.
BÖLÜM I – KELKĠT VADĠSĠ’NĠN GENEL COĞRAFĠ ÖZELLĠKLERĠ 1. Karadeniz Bölgesi Genel Coğrafi Özellikleri
ÇalıĢma konumuz coğrafi açıdan Karadeniz – Ġç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgeleri‟nin sınırları içinde yer almaktadır. Fakat Refahiye (Erzincan – Doğu Anadolu), SuĢehri, Gölova, Akıncılar, Koyulhisar (Sivas - Ġç Anadolu) ilçeleri, bağlı oldukları il merkezleri komĢu bir bölgede yer almasına rağmen Karadeniz Bölgesi sınırları içinde yer almaktadır.8
Biz burada Kelkit Vadisi‟nin tamamını Karadeniz Bölgesi sınırları içerisinde değerlendirmeye çalıĢacağız. (Harita 1)
Karadeniz Bölgesi adını ve özelliklerini komĢu bulunduğu denizden almaktadır. Doğu-batı yönündeki uzunluğu 1000 km‟yi geçen Karadeniz Bölgesi Gürcistan sınırından, AĢağı Sakarya Ovası‟nın doğu kenarına kadar uzanmaktadır. Ġç tarafta ise bölge Kuzey Anadolu Dağları‟nın Doğu Anadolu ve Ġç Anadolu yüksek düzlüklerine bakan yamaçlarına kadardır. Yine bölgenin doğusunda Yalnızçam Dağları‟nın Ardahan Platosu‟na bakan yamacından önce güneye, sonra da batıya doğru uzandığı görülür. Çoruh Irmağı‟nın kolları olan Oltu Çayı ve Tortum Çayı havzalarını bütünüyle Karadeniz Bölgesi‟ne bırakır ve daha batıda Kop ve Çimen Dağları‟nı boylayarak Kelkit (YeĢilırmak) – Karasu (Fırat) havzalarını ayıran dağların güney yamaçlarını takip eder. Bu sınır Karadeniz etkisinin son ulaĢma sahasını da belirlemektedir.9
ÇalıĢma konumuzun sınırı Karadeniz Bölgesi‟nin, Orta ve Doğu Karadeniz Bölümü içinde yer almaktadır.
1.1 Doğu Karadeniz Bölümü Coğrafi Özellikleri
Karadeniz Bölgesi‟nin doğu bölümü, Gürcistan sınırından baĢlayarak batıda Melet Irmağı vadisine kadar ulaĢmaktadır. Canik ve Giresun dağlarının temas alanına yerleĢmiĢ olan Melet Irmağı, kaynaklarını Mesudiye güneyindeki Ġğdir Dağı‟ndan (2189 m.) alır. Daha sonra Ordu ve Giresun Ģehirleri arasından denize dökülür, bu nedenle Orta ve Doğu Karadeniz bölümlerinin ortak sınırı güney
8 Arınç 2006: 217. 9 Arınç 2006: 215.
yönünde Kelkit Vadisi ve Tekeli Dağı‟ndan (2621 m.) geçer. Böylece Koyulhisar ve SuĢehri Doğu Karadeniz Bölümü‟nde kalır. Doğu Karadeniz Bölümü‟nde dağlık alan hem kıyı dağlarında hem de iç sıralarda çok yüksektir.10
Her mevsim yağıĢ alan bölgenin güneyinde Tokat, ġebinkarahisar tarafları Karadeniz Ġç Bölgesi olarak tanımlanmaktadır.11
Doğu Karadeniz Bölümü coğrafi açıdan çeĢitli yörelere ayrılmıĢtır. Bunlar; Kıyı Yöresi, Kıyı Dağları Yöresi, Yukarı Kelkit-Çoruh Oluğu Yöresi ve Ġç sıralar Yöresi‟dir.12
ÇalıĢma konumuzun bir bölümü Yukarı Kelkit-Çoruh Oluğu Yöresi içinde yer almaktadır.
1.2 Orta Karadeniz Bölümü Coğrafi Özellikleri
Batıda kabaca Kızılırmak ana vadisi ve doğuda Melet Irmağı arasında kalan araziler Orta Karadeniz olarak adlandırılmıĢtır. Bölüm Batı ve Doğu Karadeniz bölümlerine göre daha alçak dağlık kütleler, yüksek plato yüzeylerinden oluĢur. Nitekim Ordu-SuĢehri çizgisinin batısında kalan dağların yükseltisi ancak birkaç noktada 2500 metreye ulaĢır. Dağların yüksek kısımları üzerinde genellikle geniĢ düzlükler yer alır. Orta Karadeniz Bölümü bazı yörelere ayrılmıĢtır. Bunlar; Canik Dağları Yöresi, Kıyı ve Delta Ovaları Yöresi, AĢağı Kelkit-Vezirköprü Oluğu Yöresi, AĢağı Çekerek Yöresi, Tozanlı Yöresi ve Ġç Sıralar Yöresi‟dir. ÇalıĢma konumuzun batı sınırı Orta Karadeniz Bölümü içinde yer almaktadır.13
1.3 Kelkit Vadisi Genel Coğrafi Özellikleri
ÇalıĢma konumuzu oluĢturan Kelkit Vadisi‟nin ilk göze çarpan özelliği dağlarla çevrili kapalı bir bölge olmasıdır. Bölgenin bu durumu, öteden beri buradaki arkeolojik araĢtırmaların sınırlı kalmasının belirli nedenlerindendir. Biz burada vadinin daha iyi çalıĢılabilmesi adına bölgeyi üç ana bölümde incelemeyi uygun gördük.
Karadeniz Bölgesi içinde yer alan Kelkit Vadisi, Yukarı - Orta ve AĢağı Kelkit Bölümü diye üçe ayrılmaktadır.
10 Ġzbırak 2001: 339. 11 Ġzbırak 2001: 326. 12 Arınç 2006: 254. 13 Arınç 2006: 268.
Yukarı Kelkit Vadisi, doğuda Bayburt Ovası‟ndan batıda ġebinkarahisar‟a kadar uzanan bir bölgeyi içine almaktadır.14
Orta Kelkit Vadisi; ġebinkarahisar, SuĢehri, Koyulhisar, Mesudiye, Alucra, Çamoluk, Akıncılar ve Gölova ilçelerini kapsamaktadır. Orta Kelkit Vadisi‟nde bulunan yedi ilçe, üç ilin sınırları içerisinde kalmaktadır. (ġebinkarahisar, Alucra, Çamoluk Giresun‟a; Akıncılar, Koyulhisar ve Gölova Sivas‟a; Mesudiye Ordu‟ya bağlıdır). Genel olarak jeomorfolojik bir havza konumundaki SuĢehri Havzası çevresinde toplanmıĢ bu merkezler ve bunlara bağlı küçük yerleĢmeler il merkezlerinden, bazıları da kendi ilçe merkezlerinden kopuk durumdadır. Bu kopukluğun en önemli nedeni fiziki coğrafya faktörlerinin oluĢturduğu doğal engellerdir.15 (Harita 2)
Orta Kelkit Vadisi, yapı bakımından Doğu Karadeniz Dağları‟nın güneyinde yer alan doğu batı doğrultulu dağlar ve faylarla parçalanmıĢ çöküntü alanları üzerinde yer almaktadır.16
AĢağı Kelkit Vadisi ise Gölova‟dan Erbaa ilçesine kadar uzanan bölgeyi içine almaktadır. AĢağı Kelkit Vadisi, kıyı kesimlere göre daha az yağıĢ almaktadır. En yağıĢlı mevsim ilkbahardır.17
2. Kelkit Irmağı ve Vadisi
Kelkit Irmağı kaynak kollarını topladığı Kelkit ilçesi dağlarından YeĢilırmak‟a dökülünceye kadar doğu – batı uzanımlı vadisi boyunca akmaktadır. Irmak, bu uzun yolu boyunca birçok boğazlardan geçip, ovalarda yayılmaktadır. Bunlar Tönü Boğazı, Koyulhisar Boğazı, Fatlı Boğazı ve Seyricek Boğazı‟dır. Kelkit Irmağı bu boğazların bazılarında, neredeyse iki kaya arasında akacak duruma gelmektedir. Buralarda yer yer hızlı akıĢlı yerler ve çağlayanlar vardır. Kelkit Irmağı bol sulu kollar ile beslendiğinden yazın da suyunun debisinde bir
14 Arınç 2006: 266. 15 Yürüdür-BaĢıbüyük 2002: 87. 16 Erinç 1945: 135. 17 Arınç 2006: 267.
değiĢiklik olmaz. KabarmıĢ olduğu zamanlarda ise taĢkınlar yapar, bu taĢkınlar Niksar ve Erbaa ovalarında taĢkınlara sebep olmaktadır.18
Kelkit Irmağı, Köse Dağı‟nın kuzeydoğu yamaçları, Bayburt eĢiği doğusu ve Giresun Dağları‟ndan kaynaklarını alarak batıya doğru akmakta ve Erbaa Ovası‟nın kuzey kenarında batıdan gelen asıl YeĢilırmak ile birleĢmektedir. Bu birleĢmeden sonra debisi artan ve güçlenen YeĢilırmak, Canik Dağları‟nı yararak ÇarĢamba Deltası‟nı oluĢturur ve Karadeniz‟e dökülür.19
Kelkit Irmağı, SuĢehri sınırlarıyla Sivas topraklarına girdikten sonra dar ve derin bir vadiden akarak Koyulhisar-ReĢadiye sınırlarında il topraklarından ayrılır. Kızıldağ‟dan çıkan AkĢar ve Gemin dereleri Kelkit Irmağı‟nın önemli kollarındandır.
2.1 Konumu
Anadolu‟nun sayılı vadileri içerisinde olan Kelkit Vadisi, Kelkit Irmağı‟nın doğduğu GümüĢhane‟nin Kelkit Ġlçesi‟nden baĢlayarak sırasıyla; Erzincan, Giresun, Sivas ve Tokat olmak üzere beĢ il ile Köse, ġiran, Refahiye, Çamoluk, Gölova, Alucra, Akıncılar, ġebinkarahisar, SuĢehri, Koyulhisar, ReĢadiye, Almus, Niksar, Erbaa olmak üzere de on beĢ ilçe sınırlarını içine alan vadidir.20
(Harita 1)
Yukarı Kelkit Vadisi; Kelkit ve Köse‟den, ġebinkarahisar‟a kadar olan
sahayı içine almaktadır.
Orta Kelkit Vadisi; ġebinkarahisar‟dan Gölova Ġlçesi‟ne kadar olan bölgeyi
kapsamaktadır.
Aşağı Kelkit Vadisi; Gölova‟dan Erbaa‟ya kadar uzanan bir sahayı içine
almaktadır.
18 Ġzbırak 2001: 162.
19 Arınç 2006: 232. 20 Karaer 1999: 319.
2.2 Jeomorfolojik Özellikler ve Yerzüyü ġekilleri
Kelkit Vadisi‟nin kuzeyini, batıdan doğuya Canik Dağları ile Giresun Dağları kaplamaktadır. Vadinin güneyinde ise Köse Dağları vardır. Kuzey Anadolu kenar dağlarının iç bölgeye bakan yamaçlarını, güneyden doğu-batı doğrultusunda çukur alanlar sınırlar. Doğuda Çoruh Irmağı‟nın yerleĢtiği çukur bölge dar ve dik yamaçlı genç bir vadiye benzemektedir. Daha batıda ise Kelkit Irmağı‟nın aktığı çukur bölgeler yer yer geniĢlemiĢ ve buralara, SuĢehri, Koyulhisar, ReĢadiye, Niksar, Erbaa ve TaĢova ovaları yerleĢmiĢtir.21
(Harita 1)
2.3 Ġklim ve Bitki Örtüsü
Coğrafi konum itibariyle Karadeniz, Ġç Anadolu ve Doğu Anadolu sınırları içerisinde bulunan Kelkit Vadisi, Karadeniz ve Ġç Anadolu iklimi etkisindedir. Kelkit Vadisi‟nin iklimi daha çok Karadeniz art bölgesinin iklim özelliklerini taĢımaktadır. Karadeniz kıyı kesiminin güneyinde olan bu sahanın iklim özellikleri Ġç Anadolu iklim özelliklerine geçiĢin baĢladığı bölgededir.22
Bu alan Tokat‟ın Erbaa ilçesinden baĢlayarak Giresun‟un ġebinkarahisar-Alucra ilçelerine; GümüĢhane‟nin Kelkit ilçesine kadar uzanan bir sahayı içine almaktadır. Batıdan doğuya doğru gidildikçe ve Karadeniz‟in etkilerinden uzaklaĢtıkça farklı iklim bölgeleri ortaya çıkmaktadır. Kelkit Vadisi‟nin iklimi Karadeniz kıyı bölgeleri ile iç bölgeler arasında bir geçiĢ iklim özelliği oluĢturur. (Tablo 3) YağıĢın en yoğun olduğu zaman ilkbahar sonlarıdır. Yazları da kurak geçmektedir.23
(Tablo 1)
AraĢtırma alanı coğrafi olarak Ġç Anadolu ile Orta ve Doğu Karadeniz, bitki coğrafyası bakımından ise Avrupa-Sibirya ve Iran-Turan floristik bölgeleri arasında bir geçit alanında bulunmaktadır.24
Doğal coğrafi sınırların kültürlerin oluĢmasındaki etkisini göz önüne alarak vadiyi Yukarı ve AĢağı Kelkit olarak sınıflandırıp iklim özelliklerini bu ayırıma göre değerlendirmeyi uygun gördük.
21 Güngördü 2006: 19
22 Kelkit Vadisi‟nin doğu bölümünde bulunan ilçelere bağlı köylerde (Kelkit, ġiran, Köse) Doğu Anadolu bölgesinde görülen Ģiddetli karasal iklim ile Karadeniz Bölümü‟nün nemli iklimi arasında, bir geçiĢ iklimi görülmektedir.
23 Ġzbırak 2001:326. 24 Karaer 1999: 319.
Yukarı Kelkit Vadisi‟nin iklim özellikleri, Kelkit ve Köse ilçelerinden batıda Koyulhisar Ġlçesi‟ne kadar uzanan bir sahada hissedilmektedir. Karadeniz iklim ve bitki örtüsü özelliklerinden farklı bir yapıya sahip olan bölgede kıĢ iç bölgeleri aratmayacak kadar soğuk geçmektedir. Bölgede yılın en yağıĢlı mevsimi kıyı bölgelerdeki gibi sonbahar değil ilkbahardır. Bunun temel sebebi kıyı dağlarının aĢılıp vadi oluklarına geçildiğinde yağıĢ miktarının yarıya yakın azalmasıdır. Sözgelimi; kıyıda Giresun 1324 mm. yağıĢ alırken vadide ki ġebinkarahisar‟ın yıllık yağıĢ miktarı 563 mm‟dir.25
(Tablo 2)
Yukarı Kelkit Bölümü‟nde, kıyı kesiminde görülen sık nemli ormanlar görülmemektedir. Burada ormanlar seyrek ve kuru görünüm kazanmaktadır. Kızılçam, ardıç ve maki topluluklarından oluĢan bozuk koruluklar dıĢında step görünümü belirginleĢmektedir.26
AĢağı Kelkit Vadisi‟nin iklim özellikleri de Yukarı Kelkit‟in iklim özellikleri ile benzerlikler göstermektedir. Kıyı kesimlere oranla yağıĢ az, kıĢlar soğuk ve yağıĢı en fazla aldığı mevsim ilkbahardır. Kızılçam ve maki topluluklarının oluĢturduğu ormanlar seyrek bir yapıya sahiptir.
2.4 Toprak Özellikleri
Toprak oluĢumunda etkili olan iklim faktörleri yağıĢ ve sıcaklığa bağlıdır. Bunlardan yağıĢ toprakların yıkanması ve bitki örtüsünün yetiĢmesinde etkilidir. Sıcaklık ise toprak üzerindeki organik maddenin ayrıĢmasını ve toprak nemli olduğu zaman kimyasal ayrıĢma olaylarını tayin etmektedir. Bu iki iklim özelliği ortak etki yaparak toprak oluĢumunu doğrudan etkilemektedir.27
Topraklar, belli iklim altında oluĢma ve horizonlaĢma (katman oluĢumu) özellikleri ile fiziksel, kimyasal ve besin maddelerine göre sınıflandırılmaktadır. Toprakların oluĢum Ģartları ve toprak profilinin gösterdiği özelliklere göre sınıflandırma coğrafi açıdan önem kazanmaktadır. Yapılan bu sınıflandırma, toprakların iklim, topografya, ana materyal ve zamanla olan oluĢum Ģartlarını ve oluĢmada etkili olan faktörleri ortaya koymaktadır.28
25 Arınç 2006: 267. 26 Atalay 2004: 158. 27 Atalay 2004: 176. 28 Atalay 2004: 188.
Ġklim Ģartlarına uygun olarak bölgede, karbonatların genellikle topraktan uzaklaĢtığı asit reaksiyonlu kahverengi orman, podzolümsü ve podzol29
toprakları yaygındır.
2.5 Yollar
Karadeniz Bölgesi, dağ sıralarının kıyıya paralel uzanması nedeniyle ulaĢım faaliyetlerinin en güç gerçekleĢtirilebildiği bölgemizdir. Dağ sıraları; sayısı az olan vadiler, boyun noktaları ve alçalma alanlarında geçit vermektedir. Bununla birlikte iĢlek yollar büyük akarsuların açtığı yarma vadilerden oluĢmaktadır. ÇalıĢma sahamız da doğu-batı uzantılı vadiler arasında olup Kelkit Irmağı boyunca uzanan doğal bir yol ağına sahiptir.
Anadolu‟da karayolu ağı Hititler zamanına kadar uzanmaktadır. Bu dönemde Anadolu‟nun iç kısımlarını kıyılara bağlayan yolların da varlığı bilinmektedir.30 Anadolu‟da Antik ve Roma döneminden beri Ģehirlerarasında ve doğu-batı güzergâhlarında çeĢitli yollar da bulunmaktadır. Bu dönemde Anadolu‟da üç ana ticaret yolu doğu ve batı arasında köprü vazifesi görmüĢtür. Ġlki Suriye üzerinden gelip Tuz Gölü‟nün güneyinden geçip Efes ve Milet‟e ayrılan Kral yolu, ikincisi Mezopotamya‟dan gelip, Alacahöyük, AliĢar ve Çatalhöyük hattı üzerinden Troia‟ya, üçüncüsü ise çalıĢma sahamızın da içinde bulunduğu Doğu Anadolu hattı üzerinden Altıntepe (Erzincan) ve Ġzmit arasındaki yoldur.31
UlaĢım Ģebekesinin oluĢmasında topografik özellikler en önemli rolü oynamaktadır. Doğu Karadeniz bölgesi jeolojik ve coğrafi özellikleri bölge yollarında belirleyici olmuĢtur. Sıra dağların, Karadeniz kıyılarına paralel uzanıĢı iç kesimlerle olan bağlantıyı pek çok kez güçleĢtirmektedir ve ulaĢım genellikle bu dağ sıraları arasındaki doğal geçitlerden sağlanmaktadır.
ÇalıĢma alanımız Anadolu‟da Doğu-Batı anayolları arasındaki önemli geçiĢ noktaları arasında yer almaktadır. Kelkit Vadisi, Kelkit Irmağı doğrultusunda olup
29
Ġğne yapraklı ormanlarla kaplı, soğuk ve nemli bölgelerin karakteristik toprağıdır. Ayrıca bkz, Güngördü 2006: 469
30 Atalay 2004: 357. 31 Durbin 1971: 100-101.
uzunluğu 323 km‟dir.32
Doğu Karadeniz kıyılarının önemli liman Ģehri olan Trabzon‟u Ġran Azerbaycan‟ına bağlayan tarihi yol, HarĢit Vadisini (GümüĢhane) takip etmekte ve Kelkit Irmağı‟nın oluĢturduğu vadiden elveriĢli bir yola bağlanarak, Kelkit ve Köse‟den Erbaa-Niksar‟a kadar uzanmaktadır. Yine aynı zamanda vadi içerisinde bulunan ġebinkarahisar ilçesi de Giresun, Kümbet ve Sivas üzerinden Doğu Anadolu‟ya giden yol ile Kelkit‟ten Çoruh Vadisi‟ne uzanan yolun kavĢak noktansında bulunmaktadır. ġebinkarahisar‟ın dağlık ve engebeli arazisi çevresi ile ulaĢıma engel olmaktadır. Ġlçe bu coğrafi özelliği sonucu sadece batıdan ulaĢıma elveriĢli olup SuĢehri-Koyulhisar-Erbaa yoluyla batıya bağlanmaktadır. ġebinkarahisar‟ın kuzeyindeki Giresun dağları ilçenin kuzey ile olan bağlantısını bir duvar gibi keserek sadece belirli noktalardan ulaĢıma izin vermektedir.33
Bu yolların Eskiçağ‟da da kullanılması muhtemeldir.34 Kelkit Irmağı yalnızca doğduğu coğrafyada değil, geçtiği bütün topraklarda, sunduğu olanaklarla yaĢama kültürünü etkileyen ırmaklardan biridir. Kelkit Vadisi bir ucu Karadeniz‟e, bir ucu Kafkaslara ve bir ucu Ortadoğu‟ya bağlı olan coğrafyanın önemli bir kesitidir. Kervanlarla anılan ticaret tarihinin, ana yollarından biridir.35 Vadinin yol güzergâhı, bugünkü modern karayollarının üzerine kurulmuĢtur. Bununla birlikte doğal bir yol güzergâhı da Kuzey Anadolu Fay Zonu boyunca doğu-batı yönünde uzanmaktadır.
AraĢtırma sahamız içinde yer alan ġebinkarahisar ve Alucra, tarihin en eski dönemlerinden bu yana Giresun, Kümbet, Sivas üzerinden Doğu Anadolu‟ya giden yol ile Kelkit‟ten Çoruh Vadisi‟ne uzanan yolun kavsak noktasında bulunmaları, bu yerleĢim yerlerinin önemini arttırmıĢtır.
XVI. yüzyılın sonu ve XVII. yüzyılın baĢlarında, Kelkit Vadisi‟nin çevre bölgeler ile ilgili yol bağlantılarına ıĢık tutacak bir güzergâhtan da bahsedebiliriz; bu güzergâh Ġstanbul‟dan Amasya‟ya, oradan Niksar, Koyulhisar, ġebinkarahisar üzerinden Kelkit Irmağı boyunu takip ederek Kelkit ve Köse‟ye ulaĢan yol idi.
32 Ġzbırak 2001: 162.
33
Bayhan 2003: 8.
34 Vadi üzerindeki bu yolu Hititler‟in Doğu Anadolu ile bağlantı kurmak ve doğu sınırını kontrol altında tutma amaçlı kullanmıĢ olması kuvvetle muhtemeldir.
Antikçağ yazarlarından Ksenophon, Anabasis‟inde36 Kunaksa SavaĢı‟nda (M.Ö. 401) Kyros‟un ölümünden sonra Hellen ordusunu ülkelerine geri götürürken, Doğu Anadolu dağlarını aĢarak Karadeniz kıyısına, Trapezus‟a (Trabzon) kadar ulaĢır. Karadeniz‟e ulaĢılan bu güzergâhın çalıĢma sahamızı ilgilendiren kısmı Ģüphesiz GümüĢhane‟dir. Kelkit Vadisi‟nin batıdan doğuya uzanan doğal hattı, GümüĢhane‟den sonra Karadeniz sahil Ģeridine bağlanmaktadır.
Peutinger Tablosu‟na göre ise, Karadeniz sahil Ģeridi boyunca doğudan gelen yol, Trapezus (Trabzon), Polemonia (Ordu yakınında), Amisos (Samsun) ve Sinope‟den (Sinop) geçerek, kıyı Ģeridi boyunca devam ederek Khrysopolis‟e (Üsküdar) ulaĢmaktaydı.37
AnlaĢıldığı üzere Kelkit Vadisi doğal bir yol güzergahı olmasına rağmen Eskiçağda Karadeniz sahil yolunun daha fazla kullanıldığını söylememiz yerinde olacaktır.
Antik kaynaklardan edindiğimiz bu bilgiler, Eskiçağda doğuda Trapezus‟tan batıda Khrysopolis‟e kadar uzanan bir yolun varlığını göstermektedir.38
Bu yol bağlantıları o dönemde önemli olmakla birlikte Eskiçağ‟da Karadeniz sahil Ģeridi boyunca doğu batı ulaĢımının ağırlık noktasını deniz yolunun oluĢturduğu Ģüphesizdir.39
2.6 Madenler
Anadolu, metalürjinin beĢiği olarak nitelendirilmiĢtir. Bu nitelendirme, Anadolu‟da M.Ö. 9 ile 7. binyıllara uzanan, insanlık tarihinin ilk metalürjik kanıtlarından kaynaklanmaktadır. Bu kalıntılar Anadolu‟nun çeĢitli yerlerinde bulunmuĢ olan ve bakırdan yapılmıĢ eĢyalardır. M.Ö. 6. binyılın ikinci yarısından itibaren Anadolu‟daki bakır buluntularında çoğalma olmuĢtur. Katkı maddeli ilk bakır alaĢımları özellikle de arsen katkılı arsen bronzları M.Ö. 4. binyıldan itibaren özellikle Yukarı Fırat ve Kilikya yörelerinden bilinmektedir. Kalay bronzları ise M.Ö. 3. binyıldan itibaren görülmeye baĢlamıĢtır. Erken metalürjinin
36 Anabasis, o dönem Anadolu halkları, coğrafyası, gelenek ve görenekleri hakkında önemli bilgiler içermektedir.
37 Miller 1929: Die Peutingersche Tafel, Lev. IX-X, Yol No: 91. 38 Calder-Bean 1958: A classical map of Asia Minor.
geliĢmesi sadece bakır alaĢımlarını içermemiĢtir. M.Ö. 4. binyılda altın, gümüĢ ve kurĢun da biliniyordu. Bunun yanında Anadolu‟da ilk demir buluntuları M.Ö. 3. binyılı katmanlarından ortaya çıkmaktadır. Fakat gerçek anlamda demir üretimi ise M.Ö 2. binyıl sonlarına doğru ortaya çıkmaktadır.40
Karadeniz Bölgesi‟nin Orta Karadeniz bölümünde yer alan Tokat ili ve çevresi (Almus), Anadolu‟daki eski yerleĢim merkezlerinin dıĢında kalan ve ĠTÇ‟ye ait bakır cevherlerinin ergitilmiĢ olduğu önemli bir yerdir. Yine ayrıca Erbaa ilçesinde ki Horoztepe, M.Ö. 2100 yıllarını içeren genellikle tunç ve elektrondan (altın+gümüĢ) yapılmıĢ eski metalürjinin kanıtı sayılan dökümcülükte ileri bir tekniğe ulaĢmıĢ, buluntular vermiĢ örnek bir yerdir.41
Tokat ve Erbaa yöresi için M.Ö. III. binyıl ve sonrasında tunç üretimine gereksinim duyulan kalayın Anadolu‟da üretildiği ya da dıĢarıdan ithal edildiği konuları tartıĢmalıdır. Bu dönem yerleĢmelerinden, Horoztepe mezarlığına ait iĢlenmiĢ metalik madenden yapılmıĢ buluntular ile, Mahmatlar ve Kayapınar‟daki metal eserlerde bakırı sertleĢtirmek için arseniğin yanında, kalay da arsenikle birlikte kullanılmıĢtır.42
Yine çalıĢma sahamızın batısını oluĢturan coğrafya içinde bulunan Ġkiztepe‟de (Samsun) GKÇ‟den ĠTÇ sonuna kadar olan dönemde, kültür katları ve mezarlık kesiminde bulunan zengin madeni eserlerin varlığı bilinmektedir.43
Doğu Karadeniz dağlık kesiminde ve Kelkit Vadisi‟nde (Sivas‟ın kuzeyi) bakır, gümüĢ, kurĢun, çinko yataklarının bulunduğunu ve buralardaki bazı maden yataklarının M.Ö. 3. binyıldan itibaren kullanılmıĢ olduğu bilinmektedir.44
Kelkit Vadisi‟nin güneydoğusunda bulunan KuĢaklı‟da (Sivas) ele geçen bir tablette; Sarissa Ģehrinde geçtiği anlaĢılan, yeni yıl bayram töreni esnasında
40 SavaĢ 2006: 18. 41
Özgüç-Akok 1957: 201-219.
42 KoĢay-Akok 1950: 481-485; Tezcan 1960: 13-28; Jesus 1978: 101; Kaptan 1982: 151; Kaptan 1983: 164 vd.
43 SavaĢ 2006: 19. 44
(kralın da içinde bulunduğu bir heyetin Ģehre giriĢinde) kuyumcuların/gümüĢçülerin görev aldıkları görülmektedir.45
ÇalıĢma alanımız içinde yer alan GümüĢhane‟nin de maden bakımından zengin olduğu ve Urartular‟ın Kelkit Vadisi‟nin doğusu ile iliĢkilerinin büyük olasılıkla GümüĢhane‟deki maden kaynakları ile ilgili olduğu açıktır. Urartular‟ın GümüĢhane‟deki madenleri değerlendirmiĢ olduğunu söyleyebiliriz.46
Kelkit Vadisi sınırları içerisinde olan ġebinkarahisar (Giresun), GümüĢhane Osmanlı zamanında da madencilik kentleri olarak geliĢmiĢlerdi.47
Bu bölgelerde madencilik çalıĢmaları Bizans ve Osmanlı döneminde yoğun bir Ģekilde olmuĢ, Osmanlılar bölge madenlerinden yeteri kadar yararlanmıĢlardır.48
Yine Giresun sahil kesiminin ve Kelkit Vadisi‟nin de içinde bulunduğu güney bölgesi dağlarının demir, gümüĢ gibi madenlerle dolu olduğu ve bölge halklarının da bu madenleri baĢarı ile iĢlediklerini görmekteyiz.49
Eskiçağda Karadeniz‟de yaĢayan ve sınırları Kelkit Vadisi‟nin doğusuna kadar uzanan Khalybler (demir iĢleyenler), çoğunlukla demir madenlerinde çalıĢarak geçimlerini sağlamakta ve Mossynoikoslar‟a bağımlı bir yaĢam sürmekteydiler.50
Görüldüğü gibi maden bakımından zengin bir bölge olan Kelkit Vadisi, Tarih Öncesi dönemlerden itibaren günümüze kadar olan kesintisiz bir süreçte önemini kaybetmemiĢtir. Madencilik ile ilgili bilgileri çalıĢmanın ilerleyen bölümlerinde konu bütünlüğünü sağlamak adına ilgili kısımlarda tekrar vermeye çalıĢacağız. 45 SavaĢ 2006: 87. 46 Burney-Lang 1971: 8; Çiğdem 2012: 33. 47 Faroqhi 2004: 211. 48 Bryer 1988: 141-146.
49 Ksenophon, V, 5, 1; Strabon, XII, 3, 19; Plinius, VI, 3, 11. 50 Ksenophon, V, V, 1.
BÖLÜM II – KELKĠT VADĠSĠ’NĠN TARĠHĠ COĞRAFYASI
Tarihi coğrafya, tarih ile coğrafya arasında arakesit, bir çeĢit köprü bilim kolu olması nedeniyle ister kaynaklar açısından isterse ilke ve yöntemler açısından her ikisinden de faydalanmaktadır.51
Tarihi coğrafya kavramının çok çeĢitli tanımları yapılmaktadır. Modern bölgesel coğrafya metotları ile tarihi eleĢtirileri birleĢtirmenin yanı sıra geçmiĢin bölgesel coğrafyasını yeniden inĢa etmek olarak da tanımı yapılan Tarihi Coğrafya, arkeoloji ve tarihten topladığı geniĢ çapta bilgiden, eski ve yeni haritalardan, planlar, grafikler ve günümüz coğrafya çalıĢmalarından hareketle, insan aktivitelerini ve dağılıĢlarını fiziki özelliklere bağlı olarak adilce yeniden kuran bir disiplindir.52
Tarihi olayların meydana geldiği ve her medeniyetin üzerinde kurulduğu bir coğrafi mekân bulunmaktadır. Bir medeniyetin yayılıp geniĢlemesinde veya dağılıp yok olmasında en önemli rol zamanın doğal Ģartlarıdır. ElveriĢli iklim Ģartları, verimli topraklar ve su kaynakları açısından son derece zengin bir coğrafi sahada kurulan bir siyasi oluĢumun geliĢeceği kesindir.
Belirtilen bu coğrafi faktörler, insan topluluklarını ve bu toplulukların siyasi, ekonomik, dini ve kültürel hayatlarını olumlu ya da olumsuz olarak etkilemektedir.
Tarihin hiç değiĢmeyen üç ana unsuru olan mekân, zaman ve insan kavramlarından biri olmazsa tarihi olaylar ilmi olarak açıklanamaz. Her insan topluluğu dünya üzerinde bir yer iĢgal eder, baĢka bir ifade ile insan topluluklarının hepsi coğrafi bir mekâna sahiptir. Coğrafi mekân, üzerinde yaĢayan toplulukların maddi hayatlarına değiĢik biçimlerde etkili olmaktadır. Örneğin, deniz kenarında oturan insanlarla yaylalarda oturanların, nehir kenarında oturanlarla bozkırlarda oturan toplumların yaĢantıları birbirinden farklıdır. Bu
51 GümüĢçü 2006: 154.
durumda tarihi olaylar toplumların üzerinde yaĢadıkları coğrafi mekânların toplumlara etkileri çerçevesinde değerlendirilmelidir.53
XIII. yüzyıldan itibaren seyyahlar tarafından gezilip araĢtırılmaya baĢlanan Karadeniz Bölgesinde bilimsel anlamda ilk çalıĢmalar XIX. yüzyılda baĢlamıĢtır. Ġlk ayrıntılı incelemeler ve değerlendirmeler, J.G.C. Anderson54
, E. Cumont55, gibi araĢtırmacılar tarafından yapılmıĢtır. Örnek teĢkil eden bu çalıĢmalardan hemen sonra ise, bölgede birçok araĢtırmacı çalıĢmalar yapmıĢ ve halen bu çalıĢmalar devam etmektedir.
Antik dönemde Greklerin “güneĢin doğduğu taraf” anlamında kullandıkları “Anatolia” adı daha sonra coğrafi olarak bu yarım adaya verilmiĢtir.56
Anadolu‟da ve özellikle de çalıĢma sahamızın da içinde bulunduğu bölgede 1802 ve 1871 yılları arasında iki gezi yapan arkeolog ve gezgin Charles (Felix-Marie) Texier57
bundan yaklaĢık yüz yetmiĢ yıl önce Anadolu hakkında son derece önemli bilgilere değinmiĢtir. Yine ayrıca Kâtip Çelebi,58
seyahatnamesinde çalıĢma sahamızın da içinde olduğu vilayetler hakkında bilgiler vermektedir.
Karadeniz Bölgesi‟nin tarihi M.Ö. 1.000.000-100.000 yılları arasındaki Alt Paleolitik dönemde baĢladığı, araĢtırmalar sonucunda anlaĢılmıĢtır. Bu devre tanıklık eden aletler 1960 yılında Ünye‟nin Yüceler köyü Ceviz Deresi sekilerinde (Achelleen tipte el baltası), yapılan araĢtırmalar sonucu tespit edilmiĢtir.59
1979/1980 yıllarında, Trabzon‟un kuzeyinde, Bayburt‟un 13 km güneydoğusunda,
53
MemiĢ 1990: 7.
54 Anderson 1903: Studia Pontica I. 55 Anderson vd. 1906: Studia Pontica II. 56 Texier 2002: 13.
57
Charles (Felix-Marie) TEXIER. Ġlki 1833 ve ikincisi 1843 yılında olmak üzere Anadolu‟da yıllarca süren seyahat ve incelemeleri sırasında yurdumuzun çok büyük bir kısmını gezip dolaĢmıĢ, kazılar yapmıĢ, araĢtırmalarda bulunmuĢ ve bütün bu çalıĢmalarının sonuçlarını yayınlamıĢtır. Texier, Hititler‟in baĢĢehri HattuĢaĢ (Boğazköy) ile buranın açık hava tapınağı olan Yazılıkaya‟yı bulmuĢ ve dünyaya tanıtmıĢtır.. Gezip dolaĢtığı yerlerde sadece antik devirlere ait değil, daha sonraki devirlere ait (Selçuklu, Beylikler, Osmanlı vb.) de önemli Ģehirlerin, yapı ve anıtların çizimlerini yapmıĢ, uzmanlar tarafından gravürlerle durumlarını tespit etmiĢtir. Bunlarla da yetinmemiĢ, Anadolu‟nun jeolojik yapısı, coğrafî özellikleri, yer altı ve yer üstü kaynakları ve kültür merkezlerinin tarihi ile o günkü halkın etnik, demografik, kültürel ve ekonomik durumu hakkında bilgi vermiĢ, gözlemlerini aktarmıĢtır.
58 Kâtip Çelebi Sehayatnamesi. 59 Kökten vd. 1962: 275 vd. Lev. I-II.
