Kimmer ve Ġskitlerin Bölgedeki Durumu

Kimmer ve Ġskitler gibi bozkır topluluklarının varlıkları ve yaĢayıĢları her zaman üzerinde çok tartıĢılan konular olmuĢtur. Bu toplumların büyük bir kolunun M.Ö. II. binyıldan VIII. Yüzyıla kadar Karadeniz‟in kuzeyinde, Doğu Avrupa bozkırlarında ve Kafkasya‟da yaĢadıkları pek çok kaynakla günümüze gelen bilgilerden anlaĢılmaktadır.293

Ancak Kimmerler ve Ġskitler gibi bozkır medeniyeti olarak tabir edilen toplumların arkeolojik kalıntılarının bir Ģehir medeniyeti gibi fazla olmaması ve gömü malzemeleriyle sınırlı olması sonucu bu toplumlar hakkında günümüzde pek çok tartıĢmaya neden olmuĢtur.294

292 _{UçankuĢ 2002: 17; Akurgal 2007: 265; Sevin 1999:190-191.} 293 _{Sulimirski 1960: 45 vd.; Tarhan 1972: 1.}

M.Ö. II. binyıldan itibaren Güney Rusya topraklarında ortaya çıkan Kimmerler,295 M.Ö. 300 yılına kadar bir bozkır medeniyeti olarak varlıklarını sürdürmüĢleridir. Kimmerler‟in kökeni, ırkı ve yurtları ile ilgili sayısız görüĢ bulunmaktadır. Bunlar içinde Kimmerler‟in bir Kuzey Avrupa ırkı olan „Homo- Europeus‟ grubuna dahil oldukları; Italo-Keltlerle akraba oldukları; Trak kökenli veya onlarla akraba oldukları296

; Ermenilerin ataları oldukları; Ġran kökenli oldukları297_{; Bulgarların ataları oldukları; Ġskitlerle akraba bir kavim oldukları;}

Ural- Altay kökenli bir toplum oldukları298 gibi görüĢler bulunmaktadır.299

Kimmerler‟in kökeni hakkında tüm bu görüĢler hakkındaki ayrıntılı çalıĢmalar yapmıĢ olan T. Tarhan‟a göre ise Kimmerler‟in etnik bakımdan Orta Asya orijinine dayanan Ural-Altay kökenli bir toplum olduğu yani Proto- Türkler olduğudur.300

Karadeniz‟in kuzeyine yerleĢmiĢ oldukları bilinen Kimmerler Ġskitler‟in baskıları sonucu yerlerinden oynayarak batıya ve Önasya dünyasına göç etmek zorunda kalmıĢlardır.301 Bu göç olayı ve Ġskitler‟in Kimmerler‟i takip ediĢi Herodotos‟da Ģöyle anlatılmaktadır:

“Bugün de Skythia da Kimmer kaleleri vardır. Kimmer Boğazı vardır. Besbelli Kimmerler Skythler‟den kaçarlarken Asya‟dan geçmişler ve Khersonessos‟da içinde bugün Sinope‟li Yunan kolonlarının oturdukları kentler kurmuşlardır. Yine, besbelli, peşlerinden gelen Skythler Media‟yı yollarını şaşırdıkları

295 _{Asur kaynaklarında ilk kez Sargon II. (M.Ö. 722- 705) zamanında rastlanan Kimmer adı, „Gi-} mir-ra-i, Gi-mir-ri, Gim-me-ra- i olarak geçmektedir. Tevratta Gog, Gomer olarak görülen Kimmerler Urartu kaynaklarında Is-qi-yu- lu, Is- qi- gu- lu diye yazılmıĢtır. Ayrıca bkz. Tarhan 1972: 36 vd.; Tarhan 1979: 358 vd.; Murzin 1991: 57; Kimmer adı Urartu kaynaklarında ilk kez Argisti I. (M.Ö. 786- 764) zamanı kayıtlarında geçer; bkz. Tarhan 1972: 20 vd.

296

Minns 1925: 195 297 _{Bury 1906: 79 vd.} 298 _{Kothe 1963: 5 vd.}

299 _{Reche 1926: 346; Lexicon der Alten Welt, „Kimmerier 1965: 1524; Grimal 1997: 387; Tarhan} 1979: 355-356.

300 _{Kimmerler ile ilgili farklı görüĢler ve ayrıntılı bilgi için bkz. Tarhan 1979: 357-358.}

301 _{Herodotos, IV.12. Ayrıca Bkz. Sulimirski 1960: 45 vd.; Tarhan 1972: 20 vd.; Tarhan 1984:} 109-120.

için istila etmemişlerdir. Zira Kimmerler kaçarlarken kıyı boyunu bırakmamışlar, oysa Skythler onları içeriye sapıp Media‟ya girdikleri güne kadar, Kafkasları sağlarına alarak izlemişlerdir. Bu da üçüncü bir anlatıdır. Yunanlılar da barbarlar da böyle anlatırlar”302

Kimmerler‟in Batı Göç Kolu Orta Avrupa‟ya ve Boğazlar üzerinden Anadolu‟ya doğru hareket etmiĢtir. Doğu Göç Kolu ise, Güney Rusya‟dan hareketle Merkezi Kafkasya yöresi geçitlerini kullanarak Önasya dünyasına yönelmiĢtir.303

Kimmerler‟in Doğu Göç Kolu‟nun Anadolu‟da son derece etkili olduğunu görmekteyiz. Urartu Kralı I. Rusa (M.Ö. 735-714) döneminde Anadolu‟da etkili bir politika izlemeye baĢlayan Kimmerler304

II. ArgiĢti (M.Ö. 714/3-685) döneminde de Urartu üzerindeki baskı politikalarını sürdürmüĢlerdir.305

II. Rusa (M.Ö. 685-645) döneminde ise Urartular, Kimmerlere karĢı dostça bir politika izleme yoluna gitmiĢlerdir. Onlara yeni yerleĢme sahaları göstermiĢ ve bu konuda onlarla anlaĢmıĢtır. Ancak, II. Rusa bütün Kimmer boylarına iskân politikası uygulamamıĢtır. Kimmer ana göç grubunun Anadolu‟dan geçip Batı ve Güneybatı Anadolu‟ya yönelmelerini sağlamıĢtır. Bu, Urartu Kralının iskân politikası ile ilgili bir durumdur. Ayrıca, güçlü Kimmer kollarını batıya yöneltip tehlikeyi hafifletmeye çalıĢmıĢtır. 306

Yine bu dönemde en parlak devrini yaĢayan Phryg devleti üzerine yapılan Kimmer istilası ile Phryg Kralı Midas intihar etmiĢ ve bu intihardan sonra Kimmerler‟in Phryg topraklarında yağma seferleri baĢlamıĢtır. Bu akınlar

302 _{Herodotos, IV.12. Ayrıca Bkz. Sulimirski 1954: 282.}

303 _{Herodotos, IV.12. Ayrıntılı bilgi çin bkz. Sulimirski 1954: 283; Sulimirski 1960: 47;Tarhan} 1972: 85 vd.; Tarhan 1979: 364 vd.

304 _{Tarhan 1972: 100; Tarhan 1984: 111; Rostovtzeff 1922: 35 vd.; Sulimirski 1954: 282.} 305 _{Tarhan 1972: 102; Tarhan 1979: 367; Tarhan 1984: 111; Rostovtzeff 1922: 35 vd.} 306 _{Tarhan 1972: 103 vd.; Tarhan 1984: 111.}

sonucunda bağımsızlığını kaybeden Phryg Devleti‟nin307 bu durumu siyasi dengeyi büyük ölçüde etkilemiĢtir.

Phrygler‟i yıkan (M.Ö. 696-676) Lydialı‟lar, önce Batı Anadolu‟ya sonra da Alyattes (M.Ö. 610-560) zamanında Kızılırmak‟a kadar tüm Anadolu topraklarına egemen olmuĢlardır.308

Lydia kralı Alyattes zayıflamaya baĢlayan Kimmerler‟i M.Ö. 585 yılında Küçük Asya‟dan çıkarmayı baĢarmıĢtır.309

Yazılı belgeler ve arkeolojik kalıntılar ıĢığında Kimmerler‟in Batı ve Orta Anadolu ile çalıĢma sahamızın da bir bölümünün içinde yer aldığı Doğu Karadeniz Bölgesi kıyılarına kadar ilerlemiĢ oldukları, hatta batıda Karadeniz Ereğlisi/Heraklia Pontika‟dan doğuda Trabzon/Trapezus‟a kadar olan kıyı kesiminde egemenlik kurmuĢ oldukları bilinmektedir. Buna karĢılık Ġskitler‟in Anadolu‟da büyük ölçüde Urartu Krallığı ile uğraĢtıkları ve bu nedenle daha çok Doğu Anadolu‟da görüldükleri yine yazılı kaynaklardan anlaĢılmaktadır.310

Yunan kaynaklarında Ġliada destanının yazarı Homeros‟un eserinde görülen „Kimmer‟ adı Kymmerioi, Kymmerios Ģeklindedir.311

Eskiçağda “Bosporus Cimmerius” olarak geçen Kerç Boğazı‟nın Kimmer ismiyle olan bağlantısı da kaynaklarda geçmektedir.312

Kaynaklarda Kimmerler hakkında söylenenlerden anlaĢılan Ģudur ki M.Ö. 670 yıllarında Ionia‟nın Karadeniz‟de giriĢtiği kolonizasyon hareketinden önce ve sonra çeĢitli keĢif gezileri yapılmıĢ ve buralarda yaĢayan halklarla ile ilgili bilgi sahibi olunmuĢtur. Bu kaynaklardan Kimmerler‟in Karadeniz‟in kuzey sahillerini daha sonra terk edip, Önasya dünyasına girdiklerini de öğrenmekteyiz.

Bu konuyla ilgili Strabon‟un sözleri de dikkat çekicidir:

307

Akurgal 1955: 58 vd.; Baydur 1970: 74; Tarhan 1972: 114-120; Tarhan 1984: 111 vd. 308 _{Herodotos, I, 28.}

309 _{Tarhan 1984: 116.}

310 _{Munro 1901: 52 vd; Jettmar 1967: 13; Tarhan 1979: 356; Tarhan 1984: 112-113; Dönmez} 2002: 33-44.

311 _{Homeros, XI, 14.}

312 _{Herodotos, IV, 12; Strabon, VII, 4, 3; XI, 2,5; Ayrıca bkz. Sulimirski 1954: 282; Tarhan 1972:} 75; Koçak 2000: 121

“Kimmerler bir zamanlar Bosporus‟a hâkimdiler ve

buralarda çok kuvvetli oldukları için bu boğaza – Kimmer boğazı- denmiştir…”313

“…İskitler onları kovalarken, yollarını şaşırarak Media‟ya

geldiler. Çünkü Kimmerler hep kıyıdan gitmişler, İskitler ise Kafkasya‟yı sağ taraflarında bırakarak memleket içlerine düşmüşler ve Media topraklarına varmışlardı. Şimdi Yunanlılar ve yabanclar tarafından söylenen öteki hikayeyi de anlatmış oldum.”

314

Yine Strabon‟da geçen bir kayıtta, Kimmerler‟in önce Paphlagonia‟yı, daha sonra Phrygia‟yı istila ettikleri anlatılmaktadır.315 Özellikle son yirmi yılda, Güney Karadeniz kıyılarında Ünye316_{, Ġmirler}317_{, MaĢathöyük}318

gibi bazı merkezlerde tespit edilen malzeme bizim için ilginç bilgiler vermektedir. Bunlar, Güney Pontos Bölgesi‟nde Avrasya step halklarının yaĢadıklarını arkeolojik açıdan kanıtlamaktadır.

Orta Karadeniz‟in güneybatı kesiminde yer alan Amasya il sınırları içerisinde GümüĢhacıköy‟e bağlı Ġmirler köyünün kuzeyinde bulunan vadideki Yedipelitler Mevkii‟nde yapılan define kazısı sonucu ortaya çıkarılan, tahrip edilmiĢ bir savaĢçı mezarı bu açıdan çok önemlidir. H. Hauptmann buluntu yerindeki tümseğin tümülüs olabileceğine iĢaret etmektedir. Burada, köylülerin dediğine göre çok sayıda mızrak ucu ve hayvan kabartmasıyla süslenmiĢ altın bir kolluk bulunmuĢtur.319 313 _{Herodotos, IV, 12, 45.} 314 _{Herodotos, IV, 12.} 315 _{Akurgal 1959: 117-121; Tarhan 1984: 112.} 316 Akurgal 1966: 218; Tarhan 1984: 117 vd.

317 _{Hauptman 1983: 268; Tarhan 1984: 217; Akurgal 1966: 268; Yüce 1993: 10; Ökse 1994: 24 vd.} 318 _{Özgüç 1982: 65.}

Kimmerler‟den sonra çalıĢma sahamızda kısmen de olsa etkisinin görüldüğü Ġskitler‟i görmekteyiz.320

Kimmerler‟i yerinden oynatarak Kuzey Karadeniz kıyılarında büyük bir değiĢime neden olan Ġskitler321

Transkafkasya‟dan hareketle Kura ve Arakses arasındaki ülkeyi zaptedmiĢlerdi. Kısa zamanda, Ģimdiki Azerbaycan‟ın güney kısımlarını egemenlikleri altına alan Ġskitler, Urartu Devleti‟nin doğu sınırlarında egemenliklerini kurmuĢ oluyorlardı.322

M.Ö. 612 yılında da, Medler‟le beraber Asur Devleti‟ni tarih sahnesinden silen323 Ġskitler‟in bölgedeki egemenliklerini Herodotos Ģu Ģekilde anlatmaktadır;

“Asya, 28 yıl İskitler‟in boyunduruğu altında kaldı, ağır vergilerle, ilgisizlikle, bütün ülke harabe halini aldı. Halktan haraç olarak topladıkları az geliyor, akınlar yapıyor, herkesin elinde ne varsa zorla alıp götürüyorlardı...”324

Herodotos‟un anlatımından ve diğer kaynaklardan aldığımız bilgiler, Ġskitler‟in de Kimmerler gibi oldukça büyük bir askeri güce sahip oldukları yönündedir. Kimmerler ve onları takip eden dönemde de Ġskitler‟in bu güçleri oldukça dikkat çekicidir. Ġskitler, M.Ö. 590 yılından kısa bir süre önce Medler tarafından Anadolu‟dan atılmıĢlardır.325

M.Ö. 645-M.Ö. 617 yılları arasında Suriye ve Filistin‟e de giren Ġskitler, M.Ö. 7. yüzyılda Avrupa ile Asya‟nın batı kesiminde, Tanrı Dağları ve Fergana Vadisi arasındaki bölgede yaĢamıĢlardır. Ġlerleyen zamanlarda ise Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu‟yu kendilerine yurt edindiklerini görmekteyiz.

320

Grakov 2006: 47 vd. 321

Minns 1913: 4 vd.; Rostovtzeff 1922: 37 vd.

322 _{Sulimirski 1954: 282; Tarhan 1969: 146; Tarhan 1970: 26. Ġskitler‟in tek bir halktan meydana} gelmediği üzerinde durulmaktadır. Avrasya steplerinin göçebe topluluklarının bir türünün bu isim altında, benzer yaĢantı, genel kültür ve bazen genel orijinleriyle burayı kapladığından söz edilmektedir.

323 _{Herodotos, I, 103-106. Ayrıca bkz. Tarhan 1984: 116.} 324 _{Herodotos, I, 106. Ayrıca bkz. Sulimirski 1954: 317 vd.} 325 _{Tarhan 1969: 145 vd.}

Antikçağ yazarlarından Ksenophon, Onbinlerin DönüĢü‟nde M.Ö. 4. yüzyılda onların dört yüz ayak eninde olan Harpasos (Çoruh) ırmağının kıyısına vardıklarını, sonra Ġskitler‟in ülkesine girdiklerini ifade etmektedir.326

Böylece batıya doğru devam eden Onbinler, Kelkit Vadisi‟ne girmiĢ olmalıdırlar.327 Bunun içinde bu dönemde, en azından vadinin doğu bölümünü oluĢturan Köse-Kelkit ve ġiran‟ın Ġskit toprakları içerisinde olduğunu söyleyebiliriz. Bu konuda Sagona‟nın görüĢü; Ksenophon‟un bahsettiği Harpasos nehrinin HarĢit çayı olduğudur. HarĢit çayının yüksek dağları takip ettiğini ve bu yolu izleyen Ksenophon‟un Gymnias‟a geldiğini ifade ederek, Gymnias‟ın GümüĢhane olabileceği üzerinde durmuĢtur.328

Ġskitler‟in en önemli gelir kaynağı Karadeniz‟in kuzeyindeki Yunan kolonilerinin ihtiyacını karĢılayan tahıl ticaretiydi. M.Ö. 4. yüzyılda Peleponnessos SavaĢları nedeniyle de, Kerç Boğazı Yunanistan‟ın en önemli tahıl kaynağı olmuĢ ve Ġskitler‟le Yunanistan arasındaki tahıl ticareti oldukça geliĢmiĢtir.329

Yapılan bu ticaretin Kelkit Vadisi‟nin doğu bölümünü de kısmen etkilediğini söyleyebiliriz.

Arkeolojik araĢtırmaların verdiği bilgiler doğrultusunda Anadolu‟da Ġskitler‟e ait herhangi bir yerleĢme saptanamamıĢtır. Ayrıca, bugünkü arkeolojik veriler330 ıĢığında Ġskitler‟in Anadolu‟da hangi bölgelerde, nerelere kadar ilerlemiĢ oldukları da tartıĢmalı bir konudur. Karadeniz‟deki Ġskit varlığı, M.S. 200‟lü yıllarda tamamen kalkıncaya kadar devam ettiği de Tekçe331

tarafından ifade edilmektedir.

Demir Çağı‟nda Anadolu‟ya hem Kimmerler‟in hem de Ġskitler‟in hemen hemen aynı güzergâhları kullanarak girmiĢ olmaları, bu iki ulusunda Avrasya göçebe atlı ulusları grubunda yer almaları ve benzer uygarlık ve kültürel öğeleri

326 _{Herodotos I, 106; Burney 1956: 171-172; Tarhan 1984: 113-114; DurmuĢ 1993: 65 vd.;} Çilingiroğlu 1994: 109. 327 _{Çiğdem 2012: 35.} 328 Sagona-Sagona 2004: 68. 329 _{Melyukova 2000: 152.} 330 _{Ökse 1994: 24 vd.} 331 _{Tekçe 1993: 82 vd.}

taĢımalarının nedenleri ile Anadolu‟da Avrasya atlı savaĢçılarına ait ele geçen arkeolojik kalıntıların kimliklendirilmesi oldukça zorlaĢtırmıĢtır.

AnlaĢıldığı üzere Kimmer ve Ġskitler M.Ö. II. binyıldan itibaren çalıĢma sahamızın doğu bölümü içinde bulunduğu bir coğrafyada hüküm sürmüĢlerdir. Onlardan günümüze kalan kültür varlıkları neredeyse yok denecek kadar azdır.