BÖLÜM III – KELKĠT VADĠSĠ‟NĠN PREHĠSTORĠK (TARĠH ÖNCESĠ )
3. Kelkit Vadisi‟nde Karaz Kültürü‟nün Etkileri
Karaz Kültürü Geç Kalkolitik Çağ ve Tunç Çağı boyunca Doğu Anadolu, Transkafkasya, Azerbaycan ve kuzeybatı Ġran‟ı içine alan bir bölgede varlığını hissettiren bir kültür olmuĢtur. Bu kültür aynı zamanda çalıĢma sahamızın da bir bölümünün içinde bulunduğu Karadeniz dağlarına kadar etkisini sürdürmektedir.118
Khirbet Kerak119 olarak tanımlanan ve terminolojisi hakkında
birçok teklif yapılan Karaz Kültürü, Kura-Aras Kültürü ve Trans-Kafkasya‟nın
Eneolitik Kültürü120
olarak isimlendirilmiĢ ve Kafkaslardaki buluntu toplulukları
ile yakın ilgisi olabileceği düĢüncesi hâkim olmuĢtur. Suriye-Filistin‟de Ġlk Tunç Çağı‟ndan Orta Tunç Çağı‟na geçiĢ aĢamasında görülen bu bu kültür keramiğinin, bir halk hareketi sonunda veya yabancı bir kültüre bağlı olarak bölgeye yayıldığı düĢünülmektedir.
Kültüre ismini veren Karaz Höyük, yapılan kazı ve araĢtırmalar içinde özgün bir merkez durumundadır. Bu bakımdan, gerek Erzurum çevresinde ve gerekse Doğu Anadolu Bölgesi‟nin diğer kesimlerinde, Karaz‟la çağdaĢ veya onun geç evreleriyle paralel yerleĢim merkezlerindeki buluntu toplulukları için,
Karaz Keramiği/Karaz Türü Keramik ya da Karaz Kültürü adlandırmaları
yapılmıĢtır.
Karaz Höyük‟te121
yapılan ilk araĢtırmalar ile çalıĢma sahamızın bir kısmının da bulunduğu GümüĢhane, Ordu (Mesudiye) ile Bayburt, Erzincan, Kars 117 Özsait 1998: 90. 118 Pehlivan 1984: 45 vd.; Ünsal 2012: 320. 119 Wright 1937: 72.
120 Kura-Aras Kültürü‟nün Kalkolitik değil, ĠTÇ kültürü olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca Bkz; Ünal 2002: 159-160.
121KoĢay-Turfan 1959: 349-413; Karaz Höyük buluntuları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.; KoĢay 1948: 165-169; Lamb 1954: 23-28; Burney 1958: 172; KoĢay 1974: 53; Tarhan 1982: 78; Pehlivan 1984: 12, 33-34; KoĢay 1984: 7, 14-15, 28-30; Pehlivan 1990: 170-171; Kınal 1998: 28-29, 48; Sagona 2000: 331; Yakar 1985: 302; Ceylan 2000: 182; Ceylan 2001: 75-76; Harmankaya 2002b: Karaz; Öztürk 2004: 81-93; Ceylan 2005: 21.
civarında yer alan birçok prehistorik höyükte, sadece form ve teknik açıdan Karaz Keramiği ile mukayese edilebilen keramik parçaları tespit edilmiĢti.
Karaz türü keramik için, koyu yüzlü açkılı keramikler terimi de kullanılmıĢtır. Bu isimle adlandırılan keramiklerde iki önemli yüzey özelliği mevcuttur. Bunlardan birincisi renkleridir. Koyu yüzlü açkılı olanların renkleri koyu veya kirlidir. Ġkinci özellikleri ise açkılı olmalarıdır. Açkı, bu tür keramiklerde rastlanan hem ortak özellik hem de diğer keramiklerden ayırıcı bir özellik olarak karĢımıza çıkmaktadır. Yine bu tür keramiklerin hamuru genellikle kaba bir malzemeden oluĢmaktadır.122
Karaz123 türü keramiklere GKÇ ve ĠTÇ I boyunca tüm Doğu Anadolu‟da ve çalıĢma sahamız olan Kelkit Vadisi‟nin doğusunda GümüĢhane-Kelkit-ġiran ve Köse ilçelerinde yoğun olarak rastlanmaktadır. Bölgede daha önce yapılan124
araĢtımalar sonucunda elde edilen çanak çömlekler GKÇ‟ye tarihlenmiĢtir.125
Kelkit Vadisi‟nin doğu kısmını oluĢturan Kelkit, Köse ve ġiran çevresinden elde edilen çanak çömlek örnekleri, M.Ö. IV. binyılın ikinci yarısından itibaren Doğu Anadolu merkezli olmak üzere Trans Kafkaslar, Kuzeybatı Ġran, Kuzey Suriye ve Filistin‟e kadar yayılan Karaz Kültürü ile iliĢkilendirilebilir.126
Yine GümüĢhane ve çevresinde ĠTÇ‟de önemli yerleĢmeler ile karĢılaĢılmaktadır. Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu bu çağda tamamen Karaz Kültürü etkisi altına girmiĢtir. Daha çok hayvancılık ve tarım ile uğraĢan bu kültür sakinleri, hem hayvanlarını rahatlıkla besleyebilecekleri otlak alanlarının bol olduğu hem de tarıma elveriĢli düzlük alanların olduğu, su kaynakları açısından zengin bölgelerde, savunma endiĢesi taĢımayan köylerde yaĢamayı tercih
122
Arsebük 1979: 83 vd; KoĢay 1984: 29-31; Pehlivan 1984: 50; Pehlivan 1990: 170-171; Kınal 1998: 28-29, 48; Harmankaya 2002b: Karaz.
123 Karaz Kültürü‟nün Doğu Anadolu‟daki yayılımı için bkz; Pehlivan 1984: 45 vd.; IĢıklı 2005: 55-73, 217 vd.
124
Sagona-Sagona 2004: 147, 150-151, 154-155.
125 A. Sagona bölgede yaptığı çalıĢmalarda Han Deresi Mevkii 3/Kelkit, Kilise Tepe 1 /Köse ve Ġvcikler Tepesi / Köse yerleĢmelerinde GKÇ çanak çömlekleri tespit etmiĢ ve bu yerleĢmelerde Bayburt‟ta ki çalıĢmalar sonucunda tespit edilen çanak çömlek örneklerine benzer, hem koyu gri hem de siyah parlak kapların varlığına iĢaret etmiĢtir. AraĢtırmacı çanak çömlekteki bu çeĢitliliği, Trans-Kafkasya ile Merkezi-Doğu Anadolu arasındaki iliĢkilerin ortaya koulması açısından çok önemli görmektedir.
etmiĢlerdir. Bu özellikleri barındıran Karasu, Çoruh Havzaları ile Kelkit Vadisi127
oldukça sık yerleĢim alanlarının kurulduğu bölgeler olmuĢlardır.128
Kelkit Vadisi‟nin doğu bölümünün ĠTÇ‟si ile ilgili bilgiler Bayburt ve çevresinde yapılan araĢtırmaların sonuçları ile değerlendirilebilmektedir. Ġ. Kökten‟in Pulur Höyük‟te (Bayburt) yaptığı kazı çalıĢmaları sonucunda ĠTÇ ile ilgili keramik mühürler tanımlamıĢtır.129
Ġ.Kökten‟in araĢtırmaları sonrasında bölgede araĢtırma yapan A. Sagona, ĠTÇ kültürünün yoğun bir Ģekilde yaĢandığını ortaya koymuĢtur.130
S. Çiğdem tarafından Kelkit, ġiran ve Köse‟de yapılan yüzey araĢtımaları sonucunda ĠTÇ‟ye tarihlenen yerleĢmeler tespit edilmiĢ fakat bu yerleĢmelerde bugüne kadar kazı yapılmamıĢtır. Yapılan araĢtırmaların sonucuna göre; Karaz Kültürü‟nün kuzey yayılım alanının GümüĢhane‟nin güneyine kadar ilerlediği,131
kuzeybatıda Giresun ve hatta Ordu‟nun Mesudiye ilçesi sınırına kadar ulaĢtığını söyleyebiliriz.
Karaz Kültürü‟nün yayılım sınırı S. Çiğdem tarafından Karaz Kültürü‟nü oluĢturan Hurriler‟in hayvancılık ve tarım ile uğraĢtıkları göz önüne alınarak çizilmiĢtir. Bu sınırın Mesudiye‟yi (Ordu) de içine alacak biçimde olması bölge genelinde yapılan yüzey araĢtırmalarından elde edilen keramik örneklerinin Karaz Kültürü ile benzerlik göstermesi ile açıklanabilir.
Yine GümüĢhane il merkezi ve kuzeyi dağlık ve ormanlık bir alanı kapsadığından hayvan sürülerinin beslenmesini sağlayacak otlaklardan ve tarımsal havzalardan yoksundur. Bunun için kuzeye doğru geniĢleyen kültür Karadeniz sahiline ilerlememiĢ, GümüĢhane‟nin güneyinden ve Bayburt‟un batısından itibaren verimli tarım havzalarının aldığı batı bölgesine doğru yönelmiĢ olmalıdır.132 127 Sagona vd 1993: 69 -83; Yakar 2000: 147 vd. 128 Çiğdem 2012: 30. 129 Kökten 1944a: 479 vd. 130 Sagona-Sagona 2004: 147 vd. 131 Çiğdem 2012: 30. 132 Çiğdem 2012: 30.
BÖLÜM IV- KELKĠT VADĠSĠ’NĠN TARĠHĠ ÇAĞLARI