Kaškalar‟ın Bölgedeki Faaliyetleri

Kaškalar Hitit imparatorluğunu tarihleri boyunca uğraĢtıran bir kavimdi. VahĢi barbar bir kavim olarak M.Ö. II. binyılda yer alan Kaškalar Orta Karadeniz Bölgesinde yer almaktaydı.161

(Harita 3) Hititler‟in kuzey komĢusu olan bu kavim Karadeniz‟in dağlık kesiminde bugünkü Samsun ve Sinop illeri dolaylarında yaĢamaktaydı. Tarihleri boyunca Hititler‟i uğraĢtıran bu kavim Ege Göçleri ile zayıflayan Hititler‟in baĢkentleri HattušaĢ‟a çoğu zaman saldırarak tahrip etmiĢlerdir.162

Kaškalar‟ın yaĢamıĢ oldukları topraklar, Hitit Devleti‟nin kuzeyindeki topraklardır.163

Ancak, Hitit hâkimiyetinin zayıfladığı dönemlerde bazen Pala- Tummana gibi çevre bölgelerde de egemenlik kurmuĢlardır. Bu bakımdan Kaškalar‟ın Pala, Tummana ve Azzi-HayaĢa ile komĢu olduklarını söyleyebiliriz. Kaškalıların yaĢadığı varsayılan topraklarda164_{, onlara atfedilebilecek hiçbir}

arkeolojik belgenin olmadığı bilinmektedir.165 M.Ö. II. binyılın ilk yarısında Orta Karadeniz Bölgesi‟ne giren bu kabilelerin köylerinin çoğunu dağ yamaçları ve vadilerinde kurduklarını söylemek mantıklı bir yaklaĢım olacaktır. Eğer bu yaklaĢım doğruysa, ahĢap köy evlerinin üzerini kalın bir bitki örtüsü kaplamıĢ ve evler hiçbir iz bırakmadan ortadan kaybolmuĢlardır.166

S. Alp, MaĢat metinlerinde geçen G/Kalzana, Gamamma, KapapahĢuwa gibi kentlerin, MaĢat Höyüğün kuzeyinde ve Yukarı YeĢilırmak Vadisi‟ndeki Kaška bölgesinde yer aldığını öne sürmektedir.167

Meyer-Garstang168 ve Hrozny169 ise Kaškalar‟ın Kızılırmak‟ın yukarı kesimi ile Yukarı Fırat arasında yaĢadıklarını savunmuĢlardır. Forrer ise Kaškalar‟ı YeĢilırmak ve Çekerek

161 _{Garstang-Gurney 1959: Hrt. 1.} 162 Schuler 1965: 30 vd.; MemiĢ 1989: 28-29. 163 Murat 1998: 435.

164 _{Ünal 1989: 17-37; A. Dinçol-J. Yakar, Kaška Ülkesinin, Amasya-Merzifon hatının kuzeyinde} yer aldığını düĢünmektedirler. Bkz. Yakar-Dinçol 1974: 85-99.

165 _{Wilhelm 2002: 404.} 166 Yakar 2007: 260. 167 _{Alp 1991: 15 vd.} 168 _{Mayer-Garstang 1923: 14.} 169 _{Hrozny 1940: 147.}

nehirleri arasına koymuĢtur.170

Tüm bu görüĢlerin aksine Cavaignag ise Kaška ülkesini Kızılırmak‟ın alt kısmından hemen hemen Ege Denizi‟ne kadar uzanan topraklara yerleĢtirmektedir.171

Kaškalar ile ilgili diğer bir görüĢ ise onların Merzifon-Amasya hattının kuzeyindeki Sinop-Ordu arasındaki bölgede yer aldığıdır.172

Kaškalar‟ın yerleĢimi ile ilgili Cornelius‟un görüĢü ise onların kuzeyde Turhal (Tokat), güneyde Gürün (Sivas) ve doğuda Kemah‟ın (Erzincan) bulunduğu topraklardır.173

Kaškalılar‟a karĢı yapılan askeri seferlerle ilgili Hitit belgeleri, saldırıya uğradıklarında bu kabilelerin dağ köylerine çekildiklerinden bahsetmektedir.174

Hititler‟e sürekli sorun yaĢatan Kaškalar hakkında devlet antlaĢmaları ve dini metinlerden de bir takım bilgiler elde etmek mümkündür. Bu metinler; I. Arnuwanda ve Asmunikal‟in duası, I. Suppiluliuma‟nın kahramanlık metni, II. Mursili‟nin yıllıkları175

ve III. Hattusili‟nin otobiyografisidir.

Arnuwanda ve Asmunikal‟in dua metninde, Nerik‟in Kaškalar‟ın eline geçmesinden sonra HakmiĢ‟de kurulan Fırtına Tanrısı Tapınağı‟na gönderilmek istenen eĢyanın, antlaĢmalara bağlı kalmayan Kaškalılar‟dan korunamadığı anlatılmaktadır.176

III. Hattusili‟nin otobiyografisinde Kaškalar‟ın Kral Muvattali zamanında Hititler‟in Kuzey Suriye‟nin, hâkimiyetine çok fazla önem verdiğini ve bu doğrultuda kralın baĢlattığı seferler sırasında Hattuša‟dan ayrılması durumunda, Kaškalar‟ın isyan ederek saldırılarda bulunmasından bahsetmektedir. Bu isyanlar bastırılmıĢtır fakat metinde, Muvattali‟nin, Hatti ülkesinde olduğu dönemlerde, yine Kaškalar‟la savaĢtığını ve sonrasında da III. Hattušili‟nin Kaškalar‟ın elinden aldığı Nerik Ģehrinin yeniden yapılanmasını için çalıĢtığını yazmaktadır.177

170 Forrer 1921: 21. 171 _{Cavaignac 1931: 101 vd.} 172 _{Garstang-Gurney 1959: Hrt. 1.} 173 _{Cornelius 1958: 225-251.} 174 Garstang-Gurney 1959: 23.

175 _{Güterbock 1956: 41-130; Ceylan 1996: 1-12; Alp 2002: 127.} 176 _{Alp 2002: 72-75; Murat 2008: 182.}

Hititler Kaškalıların da içinde bulunduğu bölgeyi daima kendi toprakları içinde görmüĢlerdir. Bunun sebebi buranın baĢkentlerine olan yakınlığı ve Kaškalıların yöredeki hâkimiyetini bir türlü kabul edememeleridir. Bu nedenle Hititler‟deki hemen her belgede Kaškalılardan ve onların savaĢçı kiĢiliklerinden bahsedilmiĢtir. Hititler‟in diğer belgelerinde ise onlara karĢı yapılan savaĢlarda elde edilen zaferler ile Kaškalıları tanrılara Ģikâyet ettikleri dini belgelerde mevcuttur, fakat bu belgeler bile Kaškalılar‟ın kökenini aydınlatmada yetersiz kalmaktadır. Bu belgelerde az miktarda kiĢi adları verilmiĢ olup Kaška dili hakkında bilgiye rastlanamamıĢtır.178

AĢağı YeĢilırmak ve Kelkit Vadisi‟ne doğru Kaška kabilelerinin yerleĢtiğini ve Kaška topraklarını muhtemelen Hitit Yukarı Ülkesi‟nden ayıran Kelkit Irmağı‟nın da, verimli bir vadi oluĢturduğunu söyleyebiliriz. Bu ırmağın doğu tarafında yer alan yukarı vadisi oldukça geniĢtir, ancak ReĢadiye‟nin altında Niksar Ovası‟na açılmadan önce daralır. Bu nedenle Kelkit Vadisi, doğu Kaška kabileleri ve Yukarı Kelkit ve Çoruh Vadileri arasında yerleĢtikleri varsayılan Azzi ve HayaĢa kabileleri ve Erzincan-Erzurum illeri arasında bir tampon bölge oluĢturmuĢ olabilirdi.179

M.Ö. II. binyıl yerleĢmelerinin çoğunun Kelkit Vadisi‟nin güneyi ve AĢağı YeĢilırmak‟ın batısında yer aldığı AĢağı YeĢilırmak ve Kelkit boyunca uzanan Tunç Çağı yerleĢmelerinin dağılımı, daha çok Kummešmaha bölgesinin varsayıma dayanan tanımına uygunluk göstermektedir. Her iki vadinin de Hititler için önemli savunma hatları oluĢturduğu anlaĢılmaktadır. Bu doğal sınırlar, surla çevrili Ģehirler ve askeri garnizonlar kurmak suretiyle daha da güçlendirilmiĢtir.180

Kaynaklardan, Kaškaların, dağınık gruplar halinde yaĢadıklarını öğrenmekteyiz. Bu gruplar, prens, Ģef veya aile büyükleri isimleri verilen kimseler tarafından yönetilmekteydi. Hitit metinlerinde Kaška grupları için kavim-kabile sözcüğü (Akadca Sutu) kullanılır. Schuler, kurumsal bir otorite ve sosyal

178 _{Schuler 1965: 89-94.} 179 _{Yakar 2007: 257.} 180 _{Yakar 2007: 257.}

farklılıkların olmadığı Kaška toplumunda, bazı yöneticilere rastlanmasını dıĢ etkilerle ilgili görmektedir. Ayrıca, sosyal birim muhtemelen ataerkil aile idi.181

Schuler, Kaškalar‟ı 3 coğrafi gruba ayırarak incelemektedir:

1. Batı Kaška Grubu: Kızılırmak‟ın batısında, Devres Yukarı havzası kuzeyinde ve Gökırmak Bölgesi‟nde. Buradan Pala Eyaleti‟ni tehdit ederler.

2. Merkezi Kaška Grubu: Halys (Kızılırmak) ve AĢağı Çekerek, dolayısıyla Ġris (YeĢilırmak) arasında klasik Phazimonitis, güney sınırı değiĢken.

3. Doğu Kaška Grubu: Kelkit Irmağı kuzeyini kapsar, Çekerek‟e uzanır, doğu sınırı HayaĢa‟dır.182

1.3.1 Hitit-Kaška ĠliĢkileri

Çivi yazılı metinlere göre Hattusa‟nın kuzeyindeki topraklar sürekli Hitit- Kaška mücadelesine sahne olmuĢtur. Zaman zaman krallığın yıkılmasına kadar varabilecek tehditler oluĢturan Kaška kabilelerine karĢı Hitit merkezi bölgesini korumak için Orta Karadeniz Bölgesi‟ne çok önem verildiği anlaĢılmaktadır.

Kuzeydeki toprakların yağmalanması karĢısında Hititler‟in çaresiz kaldıkları ve dinsel görevlerini yerine getiremedikleri anlaĢılmaktadır. Bu durumda tanrıları yardıma çağırmaktan baĢka çareleri kalmayan Hititler için onların desteği her Ģeyden önemliydi. Öyle ki savaĢtan önce yapılan ayin adlı belgede Kaška tanrılarından bile yardım istendiğini görmekteyiz.183

III. Hattušili‟nin bir metninde, Kaškaların ilk ortaya çıkıĢlarının Labarna (M.Ö. yak. 1650) ve I. Hattušili (M.Ö. yak. 1650-1620) dönemlerinde olduğu belirtilmektedir. Bu krallar zamanında, Kummešmaha Irmağı (Kelkit Irmağı) sınır

181

Schuler 1965: 20 vd. Schuler‟in, Kaška toplumunda bazı yöneticilere rastlamasını dıĢ etkilerle iliĢkili göstermesi tartıĢmalıdır. Ayrıca bkz. Yakar 1992: 510.

182 _{Schuler 1965: 62; Yakar 1980: 76; Murat 1998: 436.} 183 _{Schuler 1965: 168-173; Dinçol 1982: 64-65.}

teĢkil etmektedir ve bu dönemde, Kaškaların, bu ırmağı geçmeleri önlenebilmiĢtir.184

Ġlk Kaška saldırıları, Eski Krallık‟da Hantili dönemine (M.Ö.1590-1560) rastlamaktadır. Hantili, bu saldırılara karĢı mücadele edebilmek için çekirdek ülkedeki Ģehirlerin daha iyi savunma hattına sahip olması için Ģehirlerin surlarını güçlendirmiĢtir.185

Aynı zamanda, kesin olarak kanıtlanmasa bile, Hattuša‟daki bir kısım surların Hantili döneminde yapıldığı ve kuzeydeki kutsal Nerik186

kentiyle187, Tiliura188 kentinin de bu dönemde Kaška egemenliği altına girdiği söylenmektedir.

M.Ö. 1500‟lü yılların sonlarına doğru, II. Tuthaliya ve II. Hattušili dönemlerinde Kaška etkinliği belirgin olarak gözlenmektedir. Bu dönemde, Hititler, HayaĢa ve Kaška ile189 iki cephede, yoğun savaĢmıĢlardır.190

II. Muršili dönemine ait olan bir metinde, Muršili, büyükbabası II. Tuthaliya‟nın Kaškalı Piyapili‟ye karĢı, oğlu I. Šuppiluliuma‟yı yolladığı anlatılmaktadır.191

Hattuša, bu dönemde Kaškalılar tarafından yağmalanarak ateĢe verilmiĢ ve Nenašša192 ele geçirilmiĢtir. Bütün askeri operasyonlar, Šamuha‟ya193 taĢınan Hitit

184 _{Schuler 1965: 19.}

185 _{Schuler 1965: 19 vd.}

186 _{Samsun ili sınırları içerisindeki Vezirköprü Ovası‟nın kuzey kenarında yer alan Oymaağaç} Höyüğü, Kuzey Anadolu‟da yaĢayan Hattiler‟in en önemli merkezlerinden biri olan “Nerik” ile eĢleĢtirilmektedir. Bu eĢleĢtirme, 2005 yılından bu yana Oymaağaç Höyüğü‟nde bulunan 11 adet Hitit çivi yazılı belge ile Orta Karadeniz‟de gerçekleĢtirilen yüzey araĢtırmalarının sonuçlarına göre hiçbir yerde bulunmayan Hitit Ġmparatorluk Çağı keramiğinin burada ele geçirilmesi ile yapılmaktadır.

187

Goetze 1951: 20 vd.; Güterbock 1961: 86 vd.; Goetze 1957: 92; Goetze 1960: 44; Schuler 1965: 22 vd.; Dinçol 1982: 30, 35, 66: Bryce 1986: 86; Pehlivan 1991a: 9; Goetze 1994: 864; Singer 1996: 175; Macqueen 2001: 179; Czichon-Klinger 2010: 64.

188

Bryce 1986: 88. 189

Houwink Ten Cate 1970: 62, 67; Maxwell-Hyslop 1983: 1226 190 _{Kempinski 1993: 84; Ünal 1999: 173.}

191 _{“Büyük babam KaškalıPiyapili‟nin yaklaĢtığını duyunca kendisi hasta olduğu için sordu: „Kim} gidecek?‟. Babam dedi ki: „Ben gideceğim‟. Böylece büyük babam babamı gönderdi…”. Bkz. Dinçol 1982: 37; Pehlivan 1991a: 20.

192 _{Schuler 1965: 34.; Asur Ticaret kolonileri Çağı‟ndan, Hitit Büyük Krallık Çağı‟na kadar} uzanan bir dönemde ismi sıkça anılan bir kent. Bu yerleĢim, çoğunlukla Garsauritis bölgesindeki (batı Kapadokya) antik Nenassos kentiyle özdeĢleĢtirilmektedir.

sarayından yönetilmiĢtir.194

Bu dönem, Hitit tarihindeki en önemli düĢüĢlerden biri durumundadır.195

Kültürel farklılığa rağmen, özellikle siyasal anlamda Hititler ve Kaškalar arasında sürekli bir iliĢkinin olduğu görülmektedir. Nitekim Hititler‟in, savaĢçılıklarıyla tanınan bu topluluğu, M.Ö. 1400 yılına doğru barıĢa zorlamak için antlaĢmalar yapmaya çalıĢtığı söyleyebiliriz.196

Hitit Ġmparatorluk Dönemi‟nde de bu saldırıların devam etmiĢ olması,197 bölgedeki Kaška etkisinin sürekliliğinin bir göstergesidir. Arnuwanda-AĢmunikal çiftinin (M.Ö. 1400-1370) ve I. Šuppiluliuma‟nın (M.Ö. 1370-1340) idareleri dönemine ait olan ve bu dönemden öncesini anlatan bir metin Ģöyledir;

“Eskiden Hatti Ülkeleri düşman ülkeleri tarafından yağmalanmıştı. Öte yandan Kaška düşmanı geldi. Hatti Ülkelerini mahvetti. Nenašša Kenti‟ni sınır yaptı…” 198

Bu metinden yola çıkarak, Kaškaların, Eski Hitit Devleti‟nin çöküĢü ve Orta Hitit Devleti‟nin baĢlangıcında tarih sahnesine çıktıkları kabul edilmektedir.199