İLKÖĞRETİM 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN ALGILANAN SOSYAL DESTEK VE YALNIZLIK DÜZEYLERİ İLE STRESLE BAŞA ÇIKMA DÜZEYLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ

(1)

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK BİLİM DALI

İLKÖĞRETİM 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN ALGILANAN

SOSYAL DESTEK VE YALNIZLIK DÜZEYLERİ İLE STRESLE

BAŞA ÇIKMA DÜZEYLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan

Ayşe Sibel DEMİRTAŞ

(2)

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK BİLİM DALI

İLKÖĞRETİM 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN ALGILANAN

SOSYAL DESTEK VE YALNIZLIK DÜZEYLERİ İLE STRESLE

BAŞA ÇIKMA DÜZEYLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan

Ayşe Sibel DEMİRTAŞ

Danışman

Yrd. Doç. Dr. Leyla ERCAN

(3)

Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne;

Ayşe Sibel DEMİRTAŞ‘ın İlköğretim 8. Sınıf Öğrencilerinin Algılanan Sosyal Destek ve Yalnızlık Düzeyleri ile Stresle Başaçıkma Düzeyleri Arasındaki İlişki başlıklı tezi 14. 08. 2007 tarihinde, jürimiz tarafından Eğitim Bilimleri Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Doç. Dr. Mehmet GÜVEN

Üye: Yrd. Doç. Dr. Leyla ERCAN (Danışman)

(4)

ÖNSÖZ

Stres toplumsal, ekonomik ve sosyal yönden hızlı değişikliklerin yaşandığı günümüz toplumlarında yoğun olarak varlığını hissettiren ve giderek daha çok gündeme gelen bir kavramdır. Yaşam şartlarının bir sonucu olarak ortaya çıkan stres, gerek ruhsal gerekse fizyolojik olarak bireylerin yaşam kalitesini bozacak oranda insanları etkilemektedir. Stresin bu tür etkilerinin yaygın olması da bireyleri; “stres” kavramının anlaşılması ve bununla nasıl başedilebileceği gibi konulara yöneltmiş ve bu konuda çok sayıda araştırma yapılmıştır.

Ergenlik dönemi, doğduğu andan itibaren sürekli gelişim içinde olan insanın, bu süreçteki en önemli evrelerinden birini oluşturmaktadır. Ergenlerin stresi algılama biçimlerini ve kullandıkları başaçıkma tarzlarını anlayabilmek, ergenleri daha yakından tanımak ve onlara yardımcı olabilmek açısından önemlidir.

“Sosyal destek” ve “yalnızlık” kavramları da stresle ilişkili önemli konulardır. Sosyal bir varlık olan insan iç ve dış dünya ile doyum verici ilişkiler kurduğu sürece varoluşunu sürdürüp zenginleştirebilir.

Bu araştırmanın amacı da kritik bir gelişim dönemi geçiren ergenlerin stresle başaçıkma düzeylerinin, onların yalnızlık ve algılanan sosyal destek düzeyleri açısından farklılaşıp farklılaşmadığını araştırmaktır.

Araştırmanın gerçekleşmesinde; değerli bilgi ve yorumlarından faydalandığım sayın Yrd. Doç. Dr. Leyla ERCAN’a ve Doç. Dr. Ali GÜL’e; istatistiksel analizlerde yardımlarını esirgemeyen araştırma görevlisi Barış ÇAYCI’ya; verilerin toplanmasında kendilerinden bilgi topladığım sevgili öğrencilere, her türlü manevi desteği sağlayan aileme ve hiçbir zaman desteğini esirgemeyen sevgili eşime sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

(5)

ÖZET

İLKÖĞRETİM 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN ALGILANAN SOSYAL DESTEK VE YALNIZLIK DÜZEYLERİ İLE STRESLE BAŞA ÇIKMA DÜZEYLERİ

ARASINDAKİ İLİŞKİ

Demirtaş, Ayşe Sibel

Yüksek Lisans, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Leyla ERCAN

Mayıs-2007

Araştırmada İlköğretim 8. sınıf öğrencilerinin algılanan sosyal destek ve yalnızlık düzeyleri ile stresle başaçıkma düzeyleri arasındaki ilişki incelenmiştir. Ayrıca, öğrencilerin stresle başaçıkma, yalnızlık ve algılanan sosyal destek düzeyleri cinsiyet, anne babanın evli ya da boşanmış olması, anne babanın hayatta olup olmaması, anne babanın öz veya üvey olması, anne ve babanın çalışıp çalışmaması, anne ve babanın öğrenim durumu, ailelerin ekonomik durumu, öğrencilerin kardeş sayısı, öğrencilerin akademik başarı durumu ve algılanan anne baba tutumları gibi değişkenler açısından da incelenmiştir.

Araştırma betimsel olarak hazırlanmıştır. Araştırmanın çalışma grubunu 2005-2006 eğitim-öğretim yılında, Ankara ili Sincan ilçesinde Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olarak görev yapan Altınordu Layıka Akbilek İlköğretim Okulunun 8. sınıf öğrencileri (230 kişi) oluşturmuştur.

Araştırmada verileri toplamak için, araştırmacı tarafından geliştirilen “Kişisel Bilgi Formu”; Özbay, Ercan ve Tertemiz (2005) tarafından geliştirilen “Ergenlerde Stresle Başaçıkma Envanteri”; Russell, Peplau ve Fergusan (1978) tarafından geliştirilen ve daha sonra Russell, Peplau ve Cutrona (1980) tarafından tekrar

(6)

düzenlenen “UCLA Yalnızlık Ölçeği” ve Yıldırım (1997) tarafından geliştirilmiş olan “Algılanan Sosyal Destek Ölçeği” olmak üzere dört ayrı ölçme aracından yararlanılmıştır. Elde edilen verilerin çözümlenmesinde, araştırmanın amaçlarına ve değişkenlerine uygun olarak, “Bağımsız Grup t Testi”, “Tek Yönlü Varyans Analizi (F Testi), “Pearson Korelasyon Testi” ve F testi sonucu, grup ortalamaları farkın hangi gruplardan kaynaklandığını belirlemek amacıyla da “Scheffe Testi” kullanılmış; istatistiksel anlamlılık düzeyi .05 olarak kabul edilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen bulgular aşağıda özetlenmiştir:

Cinsiyete göre öğrencilerin yalnızlık, aileden, arkadaştan ve öğretmenden algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

Annenin çalışıp çalışmamasına göre stresle başaçıkma düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmıştır. Buna göre; annesi çalışan öğrencilerin çalışmayanlara göre stresle başaçıkma ölçeğinden daha yüksek puan aldıkları görülmektedir. Ancak annenin çalışıp çalışmaması ile yalnızlık, aileden, arkadaştan ve öğretmenden algılanan sosyal destek düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır. Babanın çalışıp çalışmaması ile yalnızlık, aileden, arkadaştan ve öğretmenden algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

Ailelerin ekonomik durumuna göre yalnızlık, aileden algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmıştır. Buna göre; ekonomik durumu düşük olanların yalnızlık ölçeğinden daha yüksek puan aldıkları, algılanan sosyal destek aile alt ölçeği ile stresle başaçıkma ölçeklerinden daha düşük puan aldıkları görülmektedir. Ancak ailelerin ekonomik durumu ile arkadaştan ve öğretmenden algılanan sosyal destek arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

Kardeş sayısına göre yalnızlık düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmıştır. Buna göre; kardeş sayısı üç, dört ve beş gibi çok olanların yalnızlık ölçeğinden aldıkları puanların daha yüksek olduğu görülmüştür. Ancak kardeş sayısı ile aileden,

(7)

arkadaştan ve öğretmenden algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

Akademik başarı durumuna göre yalnızlık, aileden ve arkadaştan algılanan sosyal destek düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmıştır. Buna göre; akademik başarı durumu düşük olan öğrencilerin orta ve yüksek olanlara göre yalnızlık ölçeğinden yüksek, algılanan sosyal destek aile ve arkadaş alt ölçeklerinden düşük puan aldıkları görülmektedir. Ancak akademik başarı durumu ile öğretmenden algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

Algılanan anne baba tutumlarına göre yalnızlık, aileden, arkadaştan ve öğretmenden algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

Stresle başaçıkma düzeyleri ile yalnızlık, aileden algılanan sosyal destek ve genel sosyal destek düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmıştır. Buna göre; öğrencilerin yalnızlık düzeyi arttıkça stresle başaçıkma düzeyleri azalmakta, aileden algılanan sosyal destek düzeyleri ile genel sosyal destek düzeyleri arttıkça stresle başaçıkma düzeyleri de artmaktadır. Ancak stresle başaçıkma düzeyleri ile arkadaştan ve öğretmenden algılanan sosyal destek düzeyleri arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

(8)

ABSTRACT

In this research the relationship between perceived social support, loneliness and the coping stress levels of the students attending the 8th class in elementary schools were identified. In addition, the students’ coping stress, loneliness and perceived social support levels were identified depending on the variables such as gender, the parent’s being together or divorced, the parent’s being alive or not, the parent’s being step or not, the parent’s working or not, education level of parents, economic level of the family, number of brothers and sisters, academic success of the students and perceived parent behaviour.

Survey method was used in this research. The group of the research was consisted of 230 students at the 8 grade of Altınordu Layıka Akbilek Primary School that depend on Ministry of Education in Ankara, during 2005-2006 academic year.

Four instruments were used to collect data. These are (1) “Personal Information Form” developed by the researcher, (2) “Ergenlerde Stresle Başa Çıkma Envanteri” developed by Özbay, Ercan ve Tertemiz (2005) (3) “UCLA Loneliness Scale” developed by Russell, Peplau and Fergusan (1978) and later adapted by Russell, Peplau and Cutrona (1980) (4) “Perceived Social Support Scale” developed by the Yıldırım (1997). Independent Sample of t Test, One Way Anova (F Test), Pearson Corelation Test of statistical techniques were used in the research according to the type of the variables and the purpose of the research. Scheffe Test was also used after F test, when significant differences were found. Significance level was accepted as 0.05.

The findings of the research are as follows;

It was found out that the level of loneliness, the level of perceived social support and the level of coping stress of the students is insignificant depending on the gender.

(9)

Depending on the mother’s working or not, the level of coping stress of the students is significant. It was found out that the level of coping stress of the students whose mother works is higher than that of students whose mother doesn’t work. Nevertheless depending on the mother’s working or not, the level of loneliness and the level of social support of the students is insignificant. Depending on the father’s working or not, the level of loneliness, the level of social support and the level of coping stress of the students is insignificant.

Depending on the economic level of the family, the level of loneliness, the level of social support from the family and the level of coping stress of the students is significant. It was found out that the level of loneliness of the students whose family has low economic level is higher and the level of social support from the family and the level of coping stress is lower than that of the students whose family has high economic level. Nevertheless depending on the economic level of the family, the social support from the friends and the teachers is insignificant.

Depending on the numbers of brothers and sisters, the level of loneliness is significant. It was found that the loneliness level of the students who has got three, four and five is higher than that of the students who has got one or no brother and sister. Nevertheless depending on the numbers of brothers and sisters, the level of social support and the level of coping stress is insignificant.

Depending on the level of academic success of students; the level of loneliness, the level of social support from family and friend is significant. It was found out that the level of loneliness of the students whose academic success is low is higher and the level of social support from family and teacher is lower than that of the students whose academic success is high. Nevertheless depending on the level of academic success of students, the level of social support from teacher and the level of coping stress is insignificant.

(10)

Depending on the perceived parent behaviour , the level of loneliness, the level of social support and the level of coping stress is insignificant.

The relationship between the level of coping stress and the level of loneliness, the level of social support from family and the level of general social support is significant. It was found out that if the level of loneliness increases the level of coping stress decreases, if the level of social support from family and the level of general social support increases the level of coping stress increases. Nevertheless the relationship between the level of coping stress and the level of social support from friend and teacher is insignificant.

(11)

İÇİNDEKİLER

Sayfa

JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI……….. i

ÖNSÖZ……….. ii ÖZET………..iii ABSTRACT……….. vii İÇİNDEKİLER……….. xi TABLOLAR LİSTESİ………..….xiv BÖLÜM 1: GİRİŞ………...1 1.1. Problem………...1 1.2. Amaç……….. 9 1.3. Önem………..…...11 1.4. Varsayımlar………...13 1.5. Sınırlılıklar………14 1.6. Tanımlar………14 BÖLÜM 2: KAVRAMSAL ÇERÇEVE………16

2.1. Stres ve Stresle Başaçıkma………...16

2.1.1. Stres Kavramı………..16

2.1.1.1. Stres Sırasında Organizmada Meydana Gelen Değişiklikler…21 2.1.1.2. Stres Belirtileri………..22

2.1.1.3. Stres Modelleri………..24

2.1.1.4. Stres Kaynakları………...29

2.1.2. Stresle Başaçıkma………...34

2.1.3. Stresle Başaçıkmada Bireysel Özellikler ve Başaçıkma Kaynakları..37

2.1.4. Stresle Başaçıkma Stratejileri ve Sınıflandırma……….40

2.1.5. Stresle Başaçıkmada Bireysel Stratejiler………46

(12)

2.1.7. Stresle Başaçıkma ve Cinsiyet………55

2.2. Yalnızlık………57

2.2.1. Yalnızlık Kavramı………...58

2.2.2. Yalnızlıkla İlgili Kuramsal Bilgiler………59

2.2.3. Ergenlerde Yalnızlık………...62

2.2.4. Yalnızlık ve Stres………64

2.3. Sosyal Destek………65

2.3.1. Sosyal Destek Kavramı………...65

2.3.2. Algılanan Sosyal Destek Kavramı………..66

2.3.3. Sosyal Destekle İlgili Kuramsal Bilgiler………67

2.3.4. Ergenlik Döneminde Sosyal Destek………...68

2.3.5. Sosyal Destek ve Stres………70

2.4. İlgili Araştırma ve Yayınlar………..72

2.4.1. Stresle Başaçıkma İle İlgili Türkiye’de Yapılmış Araştırmalar…….72

2.4.2. Stresle Başaçıkma İle İlgili Yurtdışında Yapılmış Araştırmalar……76

2.4.3. Sosyal Destekle İlgili Türkiye’de Yapılmış Araştırmalar…………..79

2.4.4. Sosyal Destekle İlgili Yırtdışında Yapılmış Araştırmalar…………..82

2.4.5. Yalnızlıkla İlgili Türkiye’de Yapılmış Araştırmalar………..84

2.4.6. Yalnızlıkla İlgili Yurtdışında Yapılmış Araştırmalar……….85

BÖLÜM 3: YÖNTEM………88

3.1. Çalışma Grubu…...………...88

3.2. Veri Toplama Araçları………..94

3.2.1. Ergenlerde Stresle Başa Çıkma Envanteri………..94

3.2.2. UCLA Yalnızlık Ölçeği………..94

3.2.2.1. UCLA Yalnızlık Ölçeğinin Türkiye’deki Geçerlik Çalışması..95

3.2.2.2.UCLA Yalnızlık Ölçeğinin Türkiye’deki Güvenirlik Çalışması……….96

3.2.2.3. UCLA Yalnızlık Ölçeğinin Puanlanması………..96

3.2.3. Algılanan Sosyal Destek Ölçeği……….96

3.2.3.1. Algılanan Sosyal Destek Ölçeğinin Geçerlik Çalışması……...97

(13)

3.2.3.3. Algılanan Sosyal Destek Ölçeğinin Puanlanması……….98

3.2.4. Kişisel Bilgi Formu……….98

3.3. Verilerin Toplanması………99

3.4. Verilerin Çözümlenmesi………...99

BÖLÜM 4: BULGULAR……….101

4.1. Araştırmada Cevap Aranan Sorulara İlişkin Bulgular………101

BÖLÜM 5: TARTIŞMA VE YORUM………135 BÖLÜM 6: SONUÇ VE ÖNERİLER………..144 6.1. Sonuç………..……….144 6.2. Öneriler………...146 KAYNAKÇA………148 EKLER………..159

EK-1: Kişisel Bilgi Formu...………...160

EK-2: UCLA Yalnızlık Ölçeği………..…162

EK-3: Algılanan Sosyal Destek Ölçeği……….163

(14)

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı……….89 Tablo 2: Öğrencilerin Anne Babalarının Birliktelik Durumlarına Göre Dağılımı….89 Tablo 3: Öğrencilerin Anne Babalarının Sağ Olup Olmamalarına Göre Dağılımı…90 Tablo 4: Öğrencilerin Anne Babalarının Öz veya Üvey Olmalarına Göre Dağılımı.90 Tablo 5: Öğrencilerin Anne Babalarının Öğrenim Durumlarına Göre Dağılımı…..91 Tablo 6: Öğrencilerin Anne Babalarının Çalışma Durumlarına Göre Dağılımı……91 Tablo 7: Öğrencilerin Ailelerinin Ekonomik Durumlarına Göre Dağılımı………...92 Tablo 8: Öğrencilerin Kardeş Sayısına Göre Dağılımı………..92 Tablo 9: Öğrencilerin Akademik Başarı Durumlarına Göre Dağılımı………..93 Tablo 10: Öğrencilerin Anne Baba Tutumlarına Göre Dağılımı………...93 Tablo 11: Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Yalnızlık Ölçeğinden Aldığı Puanların

T-Testi Sonuçları………..101

Tablo 12: Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Algılanan Sosyal Destek Aile Alt

Ölçeğinden Aldığı Puanların T-Testi Sonuçları………...102

Tablo 13: Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Algılanan Sosyal Destek Arkadaş Alt

Tablo 14: Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Algılanan Sosyal Destek Öğretmen Alt

Tablo 15: Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Stresle Başa Çıkma Ölçeğinden Aldığı

Puanların T-Testi Sonuçları………..103

Tablo 16: Öğrencilerin Anne Babalarının Evli ya da Boşanmış Olma Durumlarına

Göre Yalnızlık Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………...103

Göre Algılanan Sosyal Destek Aile Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……….………...103

(15)

Göre Algılanan Sosyal Destek Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………...………..………...104

Göre Algılanan Sosyal Destek Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları…….………...104

Göre Stresle Başaçıkma Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………...………104

Tablo 21: Annenin Hayatta Olup Olmamasına Göre Yalnızlık Ölçeğinden Aldığı

Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……...………..105

Tablo 22: Annenin Hayatta Olup Olmamasına Göre Algılanan Sosyal Destek Aile

Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……….…………...105

Tablo 23: Annenin Hayatta Olup Olmamasına Göre Algılanan Sosyal Destek

Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………...105

Tablo 24: Annenin Hayatta Olup Olmamasına Göre Algılanan Sosyal Destek

Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………...105

Tablo 25: Annenin Hayatta Olup Olmamasına Göre Stresle Başaçıkma Ölçeğinden

Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……….106

Tablo 26: Babanın Hayatta Olup Olmamasına Göre Yalnızlık Ölçeğinden Aldığı

Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……….106

Tablo 27: Babanın Hayatta Olup Olmamasına Göre Algılanan Sosyal Destek Aile

Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……….……….106

Tablo 28: Babanın Hayatta Olup Olmamasına Göre Algılanan Sosyal Destek

Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………...107

Tablo 29: Babanın Hayatta Olup Olmamasına Göre Algılanan Sosyal Destek

Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..……107

(16)

Tablo 30: Babanın Hayatta Olup Olmamasına Göre Stresle Başaçıkma Ölçeğinden

Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..………....107

Tablo 31: Annenin Öz veya Üvey Olma Durumuna Göre Yalnızlık Ölçeğinden

Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..108

Tablo 32: Annenin Öz veya Üvey Olma Durumuna Göre Algılanan Sosyal Destek

Aile Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..……….108

Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………...108

Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..…108

Tablo 35: Annenin Öz veya Üvey Olma Durumuna Göre Stresle Başaçıkma

Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları…………..…………...109

Tablo 36: Babanın Öz veya Üvey Olma Durumuna Göre Yalnızlık Ölçeğinden

Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..………..109

Tablo 37: Babanın Öz veya Üvey Olma Durumuna Göre Algılanan Sosyal Destek

Aile Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………109

Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları…………..110

Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……...…110

Tablo 40: Babanın Öz veya Üvey Olma Durumuna Göre Stresle Başaçıkma

Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..………...110

Tablo 41: Annelerin Çalışma Durumlarına Göre Öğrencilerin Yalnızlık Ölçeğinden

Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları………..111

Tablo 42: Annelerin Çalışma Durumlarına Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal

Destek Aile Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları………...111

(17)

Destek Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları…………112

Tablo 45: Annelerin Çalışma Durumlarına Göre Öğrencilerin Algılanan Stresle

Başaçıkma Ölçeğinden Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları………112

Tablo 46: Babalarının Çalışma Durumlarına Göre Öğrencilerin Yalnızlık

Ölçeğinden Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları………...113

Tablo 47: Babalarının Çalışma Durumlarına Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal

Destek Aile Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları……….113

Destek Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları…………...113

Destek Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları…………114

Tablo 50: Babalarının Çalışma Durumlarına Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

Ölçeğinden Aldıkları Puanların T-Testi Sonuçları………...114

Tablo 51: Annenin Öğrenim Durumuna Göre Öğrencilerin Yalnızlık Ölçeğinden

Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..…………..……….115

Tablo 52: Annenin Öğrenim Durumuna Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal Destek

Aile Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..…115

Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..115

Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……...116

Tablo 55: Annenin Öğrenim Durumuna Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

Ölçeğinden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..116

Tablo 56: Babanın Öğrenim Durumuna Göre Öğrencilerin Yalnızlık Ölçeğinden

Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……….118

Tablo 57: Babanın Öğrenim Durumuna Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal Destek

Aile Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………118

(18)

Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……...118

Tablo 60: Babanın Öğrenim Durumuna Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

Ölçeğinden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……….118

Tablo 61: Ailelerin Ekonomik Durumuna Göre Öğrencilerin Yalnızlık Ölçeğinden

Tablo 62: Ailelerin Ekonomik Durumuna Göre Öğrencilerin Ölçeğinden Aldığı

Puanların Anova Sonuçları………...119

Tablo 63: Ailelerin Ekonomik Durumuna Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal

Destek Aile Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………119

Destek Aile Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları………..120

Destek Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları…..120

Tablo 66: Ailelerin Ekonomik Durumuna Göre Öğrencilerin Ölçeğinden Aldığı

Puanların Anova Sonuçları………...120

Destek Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları...121

Destek Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları……….121

Tablo 69: Ailelerin Ekonomik Durumuna Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..121

Tablo 70: Ailelerin Ekonomik Durumuna Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları……….122

Tablo 71: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Yalnızlık Ölçeğinden Aldığı Puanların

Betimsel İstatistik Sonuçları……….122

Tablo 72: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Yalnızlık Ölçeğinden Aldığı Puanların

Anova Sonuçları………123

Tablo 73: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal Destek Aile Alt

Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………..123

Tablo 74: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal Destek Aile Alt

(19)

Tablo 75: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Ölçeğinden Algılanan Sosyal Destek

Arkadaş Alt Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları……….124

Tablo 76: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Ölçeğinden Algılanan Sosyal Destek

Arkadaş Alt Aldığı Puanların Anova Sonuçları………124

Tablo 77: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal Destek Öğretmen

Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………124

Tablo 78: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal Destek Öğretmen

Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları………..125

Tablo 79: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma Ölçeğinden Aldığı

Puanların Betimsel İstatistik Sonuçları………125

Tablo 80: Kardeş Sayısına Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma Ölçeğinden Aldığı

Puanların Anova Sonuçları………..125

Tablo 81: Akademik Başarı Durumlarına Göre Öğrencilerin Yalnızlık Ölçeğinden

Tablo 82: Akademik Başarı Durumlarına Göre Öğrencilerin Yalnızlık Ölçeğinden

Aldığı Puanların Anova Sonuçları………126

Tablo 83: Akademik Başarı Durumlarına Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal

Destek Aile Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları………..127

Destek Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları………128

Destek Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları……….128

Tablo 89: Akademik Başarı Durumlarına Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

Tablo 90: Akademik Başarı Durumlarına Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

(20)

Tablo 91: Algılanan Anne Baba Tutumlarına Göre Öğrencilerin Yalnızlık

Tablo 92: Algılanan Anne Baba Tutumlarına Göre Öğrencilerin Yalnızlık

Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları……….130

Tablo 93: Algılanan Anne Baba Tutumlarına Göre Öğrencilerin Algılanan Sosyal

Destek Aile Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları………..130

Destek Arkadaş Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları………131

Destek Öğretmen Alt Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları……….131

Tablo 99: Algılanan Anne Baba Tutumlarına Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

Tablo 100: Algılanan Anne Baba Tutumlarına Göre Öğrencilerin Stresle Başaçıkma

Ölçeğinden Aldığı Puanların Anova Sonuçları……….132

Tablo 101: Öğrencilerin Stresle Başaçıkma Düzeyleri ile Yalnızlık ve Algılanan

(21)

BÖLÜM I GİRİŞ

Bu bölümde araştırmanın problemi, amacı, önemi, varsayımları, sınırlılıkları ve tanımları açıklanmaktadır.

1.1. Problem

Yirmi birinci yüzyıla girdiğimiz bu günlerde, ülkemizde ve dünyada toplumsal yapılar büyük bir değişim göstermekte; yaşanan doğal afetler, işsizlik, ekonomik sorunlar, kültürel çatışmalar ve gündelik yaşamın getirdiği diğer sorunlar, bazı zorlukları da beraberinde getirmektedir. Bir yandan sanayileşmenin getirdiği uyum sorunları, bir yandan dünyadaki toplumsal ve siyasal gelişmeler ve bir yandan da gündelik yaşamın getirdiği problemler, insanı bir karmaşaya sürüklemekte ve gerginlik yaşamasına yol açmaktadır. İnsan, yaşama mücadelesinde, “uyum sağlama”, “karmaşaları çözümleme”, gerginlikleri azaltma”, ve “problemlerle baş edebilme” gibi yeni kavramlarla tanışmakta ve uğraşmakta, hayatını daha kaliteli, daha anlamlı, daha hoş ve yaşanır hale getirebilmek için sürekli bir mücadele içinde varlığını sürdürmeye çalışmaktadır.

Böyle bir toplumsal durumdan en çok etkilenen kesim de kuşkusuz genç kuşaktır. Çünkü henüz ergenlik döneminde olan gencin yaşamı, bir yetişkine göre daha fazla belirsizlik ve karmaşayla doludur. Genç bir yandan değişen bedenine ve psikolojik olgunluğuna uyum sağlamaya çalışmakta; bir yandan değişen toplumsal yapıya uyum sağlamaya çalışmakta; bir yandan da geleceğini inşa etmek sorumluluğuyla baş başa kalmaktadır. Bir insanın yaşam evrelerini genel olarak gözden geçirecek olursak, ergenlik çağı, hayatın fırtınalı ve karışık dönemlerinin, en yüksek noktasına eriştiği çağ olarak görülmektedir. Yeni hayat tecrübeleri edinmek,

(22)

yeni ilişkiler keşfetmek, içinde saklı olan yeteneklerin, yeni imkan kaynakları olduğunu anlamak bakımından, ergenlik çağı gencinin hayatı, biraz daha zorlaşmaktadır.

Toplumumuzda da yaşadığı problem ve çatışmalarla baş başa kalan, anlaşılmadığını düşünen, seslerini duyuramayan, ilgi ve ihtiyaçları çoğunlukla fark edilmeyen ve söz hakkı verilmeyen gençlerin, bu durumlarla kendi başlarına baş etmeye çalışmaları, onların bu dönemi daha stresli yaşamalarına ve hatta bazen önemli yanlışlar yapmalarına ve kendilerine zarar getirebilecek yöntemler seçmelerine neden olmaktadır.

Doğduğu andan itibaren sürekli bir gelişim içinde olan insanın, bu süreçte en önemli evrelerinden birini ergenlik dönemi oluşturmaktadır. Ergenlik döneminin tanımına yönelik farklı görüşler bulunmaktadır. Yörükoğlu’ na göre ergenlik, çocuklukla erişkinlik arasında yer alan gelişme, ruhsal olgunlaşma ve yaşama hazırlık dönemidir ( Yörükoğlu, 2000). Sieg ise ergenliği, “insanda bireyin yetişkine özgü ayrıcalıkların kendisine verilmediğini hissettiği zaman başlayan ve yetişkinin tüm gücü ve toplumsal konumu, toplum tarafından bireye verildiği zaman sona eren gelişim dönemi” olarak tanımlamıştır (Gander ve Gardiner, 1995).

Ergenlikle ilgili ilk bilimsel çalışmayı yapan Hall, ergenliği fırtınalı ve stresli bir dönem olarak düşünmekte ve bu dönemin başlama yaşını 22, bitme yaşını da 25 olarak belirtmektedir (Demir, 2001). Ancak ergenliğin başlama ve bitiş yaşı konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bu konu farklı kültürlere göre değişmektedir. Örneğin UNESCO’nun yaş sınırlaması, her iki cins için de 15-25 yaşlarıdır (Yücedağ, 1994). Aydın (1997), ergenliği 12 ile 23 yaşları içerisinde, gencin erişkin bir kişi olmasına kadar geçen süreyi kapsadığını belirtmiştir. Parman (2000) buluğ çağının kızlarda 10,5-11 yaş, erkeklerde ise 12,5-13 yaş sınırında başladığını, genel olarak da 16-18 yaş arasında bittiğini belirtmiştir. Yaş sınırları zamana, ırklara, bölgelere ve hatta ailelere göre değişiklik göstermektedir.

(23)

Bu ifadelerden yola çıkarak ergenlik, çocuklukla yetişkinlik arasında yer alıp, kendine özgü sorunları ve özellikleri olan, bireyin üreme kabiliyetini kazanarak, yetişkin yönetiminden kurtulup, kendini yönetme ve kararlarını verme yeteneğinin kazanıldığı bir geçiş dönemi olarak tanımlanabilir.

Freud (1946, 1958) ve Blos (1961), ergenlik döneminden çoğu zaman “duygusal karışıklık” olarak söz etmişlerdir. Bir çok disiplin bu dönemde ergenlik karmaşasının yaşandığını kabul etmektedir. Bu dönemde duygu durumunda değişmeler yaşandığı gibi, düşüncelerde karmaşa, ebeveynlerden birine isyan, önceden kestirilemeyen kararsız davranışlar da gözlenebilmektedir. Ergenler bir takım duygusal karışıklıklar, okul başarısızlıkları, anti-sosyal davranışlar gibi stresle ilişkili problemlerde riskli girişimlerde bulunabilirler. Ergenlik dönemiyle birlikte, ergenlik risk altında olabilir (Akt. Aydın, 2003).

Ergenlik döneminin psikolojik ve cinsel gelişim özellikleri: Ergenlik döneminde çocuğun fizyolojik olgunluğa erişmesi ve bazı hormonların etkinliklerinin artmasıyla cinsel nitelikli olanlar başta olmak üzere, çeşitli dürtülerin gücü artmaktadır. Bu yoğunlaşma önceki gelişim dönemlerindeki çatışmaların yeniden canlanmasına neden olmaktadır. Dönemin amacı, ergeni ebeveynine olan bağımlılığından kopararak, aile dışındaki karşı cinsten kişilerle, olgun ilişkiler kurabilmeyi öğrenmesine yöneliktir. Karşı cinse ilginin yanı sıra toplumsallaşma, grup etkinliklerine katılma, meslek seçimine ilişkin tasarılar ve yuva kurma isteği belirir (Geçtan, 2000). Ergenin psikolojik ve cinsel gelişim özellikleri konusunda bize kapsamlı bilgi veren kuramcı, Freud’dur.

Ergenlik döneminin bilişsel gelişim özellikleri: Bedensel ve cinsel değişimlerle birlikte ergenler, zihinsel yeteneklerinde de değişimler yapmaktadırlar. Bilişsel gelişim olarak bilinen olgu, ergenlerin yalnız kendilerini, ailelerini, yaşıtlarını, arkadaşlarını ve öğretmenlerini değil, dünyalarını görme biçiminde uzun süreli etkileri taşır. Ergenlerin tüm düşünce süreçleri değişir, gittikçe artan biçimde geleceğe yönelik ve soyut düşüncelerle ilgili olurlar. İdealizm kazanır ve cinsellik, ahlak, din gibi konularla ilgili ait bir değerler takımı edinirler (Gander ve Gardiner,

(24)

1995). Ergenin bilişsel gelişim özellikleri konusunda bize kapsamlı bilgi veren kuramcı, Jean Piaget’tir.

Ergenlik döneminin psikososyal gelişim özellikleri: Ergeni bekleyen temel görevlerden biri de, bireysel bir kimlik duygusu geliştirmek, yani, “Ben Kimim? Ve “Nereye Gidiyorum?” sorularına yanıt bulmaktır. Kişisel kimlik arayışı, neyin önemli ya da yapmaya değer olduğuna karar vermeyi ve kendisinin olduğu kadar başkalarının davranışlarını da değerlendirmek için tutum ve davranış standartları geliştirmeyi içerir ( Atkinson, Atkinson, Hilgard, 1995, Akt. Aydın, 2003). Kimlik krizi her gencin yaşadığı doğal bir süreçtir. Bu süreç sayesinde ergen kimliğini bulur. Yeni değerler geliştirir. Yeni bağlantılar kurar ve yeni kararlar alır. Bu sürecin tamamlanmadığı durumlarda, ergen rol karışıklığı içine girer. Ergen için asıl önemli olan konu, rol karışıklığıdır. Rol karışıklığı içinde olan ergenler, psikososyal gelişimin doğal yaşantısı olan çatışmaları, arayışları çözümleyememiştir (Aydın, 1997). Ergenin psikososyal gelişim özellikleri konusunda bize kapsamlı bilgi veren kuramcı, Erikson’dur.

Ergen benmerkezciliği: Ergenler yanlış bir biçimde çevrelerindeki insanların “onların davranışlarıyla ve görünümüyle, onlar kadar saplantısıyla ilgilendiklerini ve her zaman ilginin odağı olduklarını” kabul etmeye başlarlar. Ergenler gittikçe kendi yarattıkları bir seyirci kitlesiyle çevrilirler. Elkind buna “düşsel seyirciler” adını vermektedir (Akt. Gander ve Gandiner, 1995).

Ergenlikte gelişim görevleri: Havighurst gelişim görevlerini şu şekilde

tanımlar:

• Bedensel özelliklerini kabul etmek ve bedenini etkili biçimde kullanmak. • Eril ya da dişil bir toplumsal rolü gerçekleştirmek.

• Her iki cinsten yaşıtlarıyla yeni ve daha olgun ilişkiler kurmak.

• Ana-babadan ve diğer yetişkinlerden duygusal bağımsızlığı gerçekleştirmek. • Ekonomik bir mesleğe hazırlanmak.

(25)

• Toplumsal bakımdan sorumlu bir davranışı istemek ve gerçekleştirmek. • Davranışın rehberi olarak bir dizi ve ahlak sistemi kazanmak, bir ideoloji

geliştirmek (Akt. Gander, Gardiner, 1995).

Ergenlik döneminde sosyal ilişkiler: Ergenlik döneminde genç aileden kopar, dış çevreye yönelir. Ergenle anne baba ilişkileri ve tutumları konusunda yapılan bir çok araştırmanın ortak noktası, ergenle ebeveynin evdeki disiplin anlayışı ve olumsuz ana baba tutumları konusunda sorunlar yaşanmasıdır. Bu dönemde ergenler daha asi bir yapı sergileyebilmekte ve bu nedenle ebeveynleriyle çatışmalar yaşayabilmektedirler. Buna karşın bu dönemde arkadaş ilişkileri oldukça önem kazanır. Çocukluktan farklı olarak, arkadaşlık ilişkileri ve içinde bulunduğu arkadaş grubunun onayı ve kabulü çok önemlidir.

Ergenlikte yaşanan psikolojik, zihinsel, cinsel ve sosyal değişimler, ergenin yaşamında bazı gerginlikler yaşamasına, bu dönemi “fırtınalı ve stresli” geçirmesine neden olmaktadır. Stres hepimizin yaşamının kaçınılmaz bir parçası ve günümüz toplumlarının en büyük rahatsızlıklarından biridir. Ancak, ergenlikte yaşanan değişimler ve bunun yarattığı stres, ergen için yaşamı biraz daha fazla zorlaştırmakta ve yetişkin yaşamından farkını ortaya koymaktadır.

Psikolojide stres kavramının çeşitli açılardan ele alındığı görülmektedir. Bir bakış açısına göre stres, bazı duygusal, davranışsal sonuçların ortaya çıkmasına neden olan veya aracılık eden bir etken, bir uyarıcı olarak görülmekte iken, bir başka bakış açısına göre, bir durum içinde olan bireyin tepkisi olarak ele alınmaktadır. Farklı başlıklar altında yerleştirilebilmelerine karşın stres çalışmalarında ortak olan bir öğeden söz edilebilir ki; o da tüm çalışmaların çıkış noktasının, insanın doğasını daha iyi anlama ve insanın bedensel, psikolojik ve toplumsal sağlığına ilişkin anahtarları bulma çabası olduğudur ( Türküm, 1999).

Stres, günümüzde çok iyi tanınmasına karşın, sadece modern toplum insanına özgü değildir. Tarih öncesindeki insanların bile stresin etkilerinin farkına varmış olduklarını düşündüren kanıtlar vardır. Eski çağlardaki çeşitli kurban törenleri ya da

(26)

işkence türleri incelendiğinde, bu dönemlerde de insanları aşırı stres altında bırakmanın etkilerinin bilindiğini görüyoruz. Ayrıca, ruhsal ve zihinsel hastalıkların tedavisinde kullanılan stres oluşturucu törenler, ilaçlar ve maddeler, stresin olumlu etkilerinin de farkında olunduğuna bir işarettir. Bununla beraber, günümüzdekilere benzer stres araştırmaları 20. yy.ın ilk dönemlerine kadar başlamamıştır. İlk çalışmalar, stresin içerdiği tehlikeleri göstermek ve olumlu yönde kullanımını sağlamak için gerekli olan temeli hazırlamıştır (Şahin, 1999).

Stres kavramı, Latince’de “Estrica”, eski Fransızca’da “Estrece” sözcüklerinden gelmektedir. Kavram 17. yüzyılda felaket, bela, müsibet, dert, keder,

elem anlamlarında kullanılmıştır. 18. ve 19. yüzyıllarda ise kavramın anlamı değişmiş ve güç, baskı, zor gibi anlamlarda objelere, kişiye, organa veya ruhsal

yapıya yönelik olarak kullanılmıştır. Buna bağlı olarak da stres nesne ve kişinin bu

tür güçlerin etkisi ile biçiminin bozulmasına, çarpıtılmasına karşı bir direnç anlamında kullanılmaya başlanmıştır (Baltaş ve Baltaş, 2000).

Stresle başa çıkma ya da stres yönetimi, ruh ve beden sağlığını korumak, üretici ve verimli bir yaşam biçimi sağlamaktır (Akt. Aydın, 2003). Cüceloğlu (1993)’na göre, aynı fiziksel ve sosyal ortam içinde bazı kimseler son derce gergin ve stresli, bazı kimseler ise, daha rahat ve mutlu olabilir. Stres, esas olarak insanın olayları değerlendirme ve çözümleme biçiminden kaynaklanmaktadır. Bireylerin olayları anlamlandırışı, değerlendirişi ve yönlendirişi, stresi azaltmada ya da çoğaltmada temel faktördür.

Sosyal ilişkiler stresle ilişkili önemli bir konudur. Bütün insanlar yaşam içerisinde çevrelerinde bulunan insanlarla ilişki kurarak yaşarlar. İnsanların diğer insanlarla birlikte olma ve onlarla ilişki kurma ihtiyacı doğumları ile başlayıp yaşamları boyunca sürmektedir. Greenbalt ve arkadaşları (1982), son yıllarda ruh sağlığı üzerinde yapılan çalışmaların sosyal ilişkileri sağlığı koruyan destek sistemleri olarak gördüğünü, ayrıca stres durumlarında bedensel ya da ruhsal çöküntüyü engellediğini ortaya koyduğunu belirtmişlerdir. Bu durumda toplumsal

(27)

ruh sağlığının en önemli hedefi sosyal ilişkileri güçlendirmek olmalıdır (Akt. Erdeğer, 2001).

Caplan (1974) sosyal desteğin insan yaşamında psikolojik ve fiziksel bütünlüğünü sürdürmedeki önemine değinmiştir (Akt. Çakır, 1993). Sosyal destek, sosyal, ruhsal ve fiziksel sağlığın sürdürülmesinde kişinin psikososyal ihtiyacı karşıladığını belirtmesinden sonra sosyal destek çok araştırılan bir konu olmuştur (Sarason, Levine 1983, Schulz, Tompkin, 1990, Atkinson 1980, Akt. Çakır, 1993).

Bireylerin sosyal destek kaynaklarını aileleri, arkadaşları, komşuları, öğretmenleri ve çevrelerinde yer alan ideolojik, dinsel ve etnik gruplar ile içinde yaşadıkları toplum oluşturmaktadır (Yıldırım, 1997).

Aile bireyin yaşamının bir çok boyutunda önemli bir yere sahiptir. Sosyal destek kuramı, aile desteğinin bireyin yaşamında stres önleyici etkisine ve dolayısıyla akıl sağlığının ve fiziksel sağlığın sürdürülmesindeki önemine dikkat çekmektedir ( Kenny, 1990, Akt. Erdeğer, 2001).

Wallerstein (1983), aileden alınan sosyal desteğin miktarının ergenlerin psikolojik sağlıkları üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu belirtmiştir. Aile desteği konusundaki doyum ergenlerin daha az depresyon ve davranış problemi yaşamasına yol açmaktadır. Aile desteği düşük olan kızların olumsuz yaşam olayları karşısında daha çok alkol tükettikleri ve daha çok davranış problemi yaşadıkları gözlenmiştir ( Akt. Erdeğer, 2001).

Ergen için bir diğer önemli sosyal destek kaynağı ise arkadaşlarıdır. Arkadaşlığın önem kazanması ile birlikte yaşıt gruplarının baskısı, yaşamın ilk yıllarından itibaren çocuk için önemli bir sosyal destek kaynağı olan ailenin etkisine denk, kimi zaman da ondan daha üstün duruma geçer. Günümüzde ergenlerin en belirgin özelliği akranlarına büyük önem vererek onlardan büyük ölçüde etkilenmeleridir. Ergenler zamanlarının büyük bir bölümünü ailelerinin dışında yaşıtlarıyla birlikte geçirirler ve yaşıt grubu ergenlerin ilgi, tutum ve değerlerini

(28)

ailelerinden daha fazla etkiler. Yapılan çalışmaların sonuçları göstermiştir ki; arkadaşlık psikolojik iyileştirmede ve hayat stresini azaltmada önemli bir etkendir (Cüceloğlu, 1993).

Ergenin içerisinde yer aldığı diğer bir sosyal çevre de okuldur. Okul ortamındaki en önemli sosyal destek kaynaklarından biri ise öğretmenlerdir. Çocuğun öğretmenleriyle iyi ilişkiler kurması onun ruh sağlığı, akademik başarısı ve geliştireceği akademik tutum ve davranışları açısından büyük önem taşımaktadır.

Algılanan sosyal destek düzeyi arttıkça ruh sağlığı düzeyi daha iyi olmakta, algılanan sosyal destek düzeyi azaldıkça, ruh sağlığı bozulmaktadır ( Bayram, 1999, Akt. Erdeğer, 2001).

Yalnızlık bütün yaşlardaki insanları etkileyen genel ve hoş olmayan tecrübelerden biridir. Herkes zaman zaman yalnızlık çeker; çünkü yalnızlık insan olmanın bir sonucudur. Ancak, bazı insanlar için kişilerarası ilişkilerden yoksun olmak çok acı vericidir. İnsanoğlu sosyal bir varlıktır. Yalnızlığın psikolojik varoluş üzerindeki etkisinden dolayı, bir çok insan yalnızlığın doğasını araştırmışlardır (Moore ve Schults 1983; Quellet ve Joshi, 1986; ve Wilbert ve Rupert, 1986, Akt. Löker, 1999).

Yapılan çalışmalardan elde edilen bulgular doğrultusunda ortaya konan “yalnızlık” tanımları, içerik itibariyle büyük bir varyasyon göstermemektedir. Genelde literatürde karşılaşılan tanım şöyledir: Yalnızlık, kişinin sosyal ilişkiler ağının, kişinin arzu ettiğinden daha küçük ya da daha az doyumlu olarak algılanmasına bağlı olarak yaşanan bir duygudur ( Peplau ve Perlman, 1979, akt. Buluş, 1996). Diğer bir deyişle, yalnızlık; kişinin sahip olduğu sosyal ilişki düzeyi ile sahip olmak istediği sosyal ilişki düzeyi arasında meydana gelen farklılıktan dolayı yaşanan duygular bütünüdür. Bu nedenle yalnızlık, basit olarak, fiziksel bir yalın olma durumundan doğan bir duygu değildir. Kişi diğerleri ile beraber olduğu zaman da yalnızlığı yaşayabilir (Rubenstein, Shaver ve Peplau, 1979, Akt. Buluş, 1996).

(29)

Medora ve Woodward yalnızlığın çeşitli popülasyonlarda var olduğunu ancak; genellikle ergenlerin yüksek riskte olduğunu belirtmişlerdir (Akt. Löker, 1999). Woodward ve Frank (1988) yalnızlığın yaygın olduğunu ve özellikle ergenlik boyunca yoğun olduğunu bildirmişlerdir (Akt. Löker, 1999).

Buradan hareketle bu araştırmada İlköğretim 8. Sınıfa devam eden ergenlerin, algılanan sosyal destek ve yalnızlık düzeyleri ile stresle başa çıkma düzeyleri arasındaki ilişki araştırmak istenmiştir.

1.2. Amaç

Bu araştırmanın amacı, İlköğretim 8. sınıfa devam eden ergenlerin, algılanan sosyal destek ve yalnızlık düzeyleri ile stresle başa çıkma düzeyleri arasındaki ilişkiyi incelemek ve ayrıca öğrencilerin stresle başaçıkma, yalnızlık ve algılanan sosyal destek düzeylerini cinsiyet, anne babanın evli ya da boşanmış olması, anne babanın hayatta olup olmaması, anne babanın öz veya üvey olması, anne ve babanın çalışıp çalışmaması, anne ve babanın öğrenim durumu, ailelerin ekonomik durumu, öğrencilerin kardeş sayısı, öğrencilerin akademik başarı durumu ve algılanan anne baba tutumları gibi değişkenler açısından da incelemektir.

Aile bireyin yaşamının bir çok boyutunda önemli bir yere sahiptir. Aile desteğinin ergenin yaşamında stres önleyici etkisi vardır. Buradan hareketle bu tezde öğrencilerin stresle başaçıkma, yalnızlık ve algılanan sosyal destek düzeyleri çoğunlukla aile ile ilgili değişkenler açısından incelemek amaçlanmıştır.

Araştırmanın amacına dönük olarak, aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır:

1. Cinsiyetlerine göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

2. Anne babanın birlikte ya da ayrı olma durumlarına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

(30)

3. a. Annenin hayatta olup olmamasına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan

sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

b. Babanın hayatta olup olmamasına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan

4. a. Annenin öz veya üvey olma durumuna göre öğrencilerin yalnızlık,

algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

b. Babanın öz veya üvey olma durumuna göre öğrencilerin yalnızlık,

algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

5. a. Annelerinin çalışma durumlarına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan

b. Babalarının çalışma durumlarına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

6. a. Annenin öğrenim durumuna göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal

destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

(31)

b. Babanın öğrenim durumuna göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal

destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

7. Ailelerinin ekonomik durumlarına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

8. Kardeş sayısına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

9. Akademik başarı durumlarına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

10. Algılanan anne baba tutumlarına göre öğrencilerin yalnızlık, algılanan sosyal destek ve stresle başaçıkma ölçeklerinden aldıkları puanlar arasında anlamlı bir fark var mıdır?

11.Öğrencilerin stresle başaçıkma düzeyleri ile yalnızlık ve algılanan sosyal destek düzeyleri arasında ilişki var mıdır?

1.3. Önem

Stresin insan yaşamı üzerinde olumsuz etkilerinin olduğu bir gerçektir. Bu etki bireyin üretkenliğini, yaratıcılığını, kişilerarası ilişkilerini, uyumunu, fiziksel ve psikolojik sağlığını etkilemektedir ( Tuğrul ve Sayılgan, 1994). Bu nedenle yaşamın daha erken dönemlerinde bireyin stres durumlarında sağlıklı başaçıkma becerilerini yaşama geçirmesinin önemi daha da artmaktadır ( Geçtan, 2000). Bu davranışların aile içinde profesyonel bir davranış biçimi olarak bilinçli şekilde yaşama geçirilme

(32)

olasılığı düşüktür. Eğer aile içindeki bireyler bu tür davranışlara yaşamlarında yer veriyorlarsa bireyin etkilenmesi söz konusudur. Bu da daha çok “öğrenme” ile açıklanabilir. Bununla birlikte bu oranın oldukça az olduğu bir gerçektir. Bu nedenle bireyin sınırlılıklarını görebilmesi, kendini tanıması ve kendini gerçekleştirebilmesi için bu başaçıkma becerilerini, yaşamına birer davranış olarak yerleştirmesi gerekmektedir.

Günümüzde eğitimin amacı, bireylerin kendilerini gerçekleştirmelerine fırsat verip, onların gizilgüçlerini ve yeteneklerini fark ederek, gelişmelerini sağlamak ve bu yolla topluma psikolojik ve fiziksel yönden sağlıklı, topluma faydalı bireyler yetiştirmektir. Bu amaçtan hareketle son yıllarda, okullarda rehberlik ve psikolojik danışma servislerine verilen önem artmış ve daha fazla yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. Ancak bu servislerin yaygınlaştırılmasının ve önemsenmesinin bir başka nedeni de, günümüzde teknolojik, kültürel, sosyal alanlarda oluşan hızlı değişimlerin, bireyleri çok fazla stres uyaranına maruz bırakmasıdır. Stres artık günlük yaşantımızın bir parçası haline gelmiştir. Yaşam şartlarının bir sonucu olarak ortaya çıkan stres, pek çok bireyin yaşam kalitesini bozacak oranda insanları etkilemektedir.

Çok fazla stres uyaranına maruz kalmak, baş etme konusunda zorluklar yaşanmasına ve daha sonraki aşamada da bir takım psikolojik ve fiziksel rahatsızlıklara yol açmaktadır. Bundan dolayı son yıllarda “stres” kavramının anlaşılması ve bununla nasıl baş edileceği konusuna çok önem verilmiş; bu konuda yüzlerce araştırma yapılmıştır.

Ergenlikle ilgili literatür tarandığında, “fırtına ve stres dönemi” , “karmaşa” , “kimlik bunalımı” , “rol karmaşası” gibi kavramlara sık rastlanmaktadır. Ergenlik dönemi, sürekli gelişen insan için, kritik bir gelişim dönemidir. Bu yüzden ergenin, stresi algılayış biçiminin ve başaçıkma tarzının, bir yetişkinden farklı olacağı düşünülmektedir. Psikolojik ve fiziksel yönden sağlıklı bir yetişkinlik dönemi için, ergenin bu dönemi, stresin yol açtığı olumsuz etkilere karşı daha dayanıklı atlatması önemlidir. Böylece birey yaşam mücadelesine donanımlı atılmış olacak ve olumlu yönde bireysel gelişimini sürdürecek ve daha yaratıcı ve üretici olacaktır. Bu noktada

(33)

bireyin ihtiyaçlarına hitap eden bir eğitim-öğretim sürecinin aktif, katılımcı, objektif değerlendirebilen ve olumlu etkileşimde bulunabilen bir birey olmada, etkinliğinin artacağı düşünülmektedir.

Stresle başaçıkmada bireyin olayları algılayış biçimi ve kişilik özelliklerinin de etkili olduğu sık sık vurgulanan bir konudur. Ergenlerin stresi algılama biçimlerini ve kullandıkları başaçıkma tarzlarını anlayabilmek, ergenleri daha yakından tanımak ve onlara yardımcı olabilmek açısından önemlidir. Ergenlere bu konuda kendilerini tanıma ve anlamalarına olanak vermek; onlara yaşadıkları bu süreçlerle ilgili içgörü kazandırmak önemlidir.

Stresle başaçıkmada sosyal ilişkilerin etkili olduğu göz önüne alınırsa, bireyin algıladığı sosyal destek ve yalnızlık düzeyinin başaçıkma sürecine etkisini incelemek önemlidir. Araştırma sonucunda elde edilen bulgulara göre, ergenlere kullandıkları olumsuz başaçıkma stratejilerini, olumluya dönüştürme konusunda yardımcı olunabilir. Problem çözme ve aktif başaçıkma tarzları konusunda onlara destek sağlanabilir.

Algılanan sosyal destek ve yalnızlık düzeyi ile stresle başa çıkma düzeyi arasındaki ilişkiyi incelemeyi hedefleyen bu araştırmanın rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri alanında yapılacak çalışmalara yön gösterici bir katkısı olabileceği düşünülmekte ve okullarda çalışan rehber öğretmenlere (psikolojik danışmanlara) ve alanla ilgili diğer çalışanlara kaynak olabilmesi ve çalışmalarını yönlendirmesine fikir vermesi açısından önem taşımaktadır.

1.4. Varsayımlar

1. Çalışma grubu, başaçıkma davranışlarına temel oluşturacak stres yaşantılarına sahiptir.

2. Çalışma grubunu oluşturan öğrenciler, ölçme araçlarını içtenlikle ve samimi olarak cevaplandırmışlardır.

(34)

1.5. Sınırlılıklar

1. Araştırmanın çalışma grubunu, 2005-2006 eğitim öğretim yılında öğrenimine devam eden 8. sınıf öğrencileri ile,

2. Araştırmada, öğrencilerin sosyal destek düzeyine ilişkin veriler “Algılanan Sosyal Destek Ölçeği” nin ölçtüğü niteliklerle,

3. Araştırmada öğrencilerin yalnızlık düzeylerine ilişkin veriler “UCLA Yalnızlık Ölçeği” nin ölçtüğü niteliklerle, ve

4. Araştırmada öğrencilerin stresle başaçıkma düzeylerine ilişkin veriler “Ergenlerde Stresle Başaçıkma Envanteri” nin ölçtüğü niteliklerle sınırlıdır.

1.6. Tanımlar

Stres: Stres, birey ve çevresinin karşılıklı olarak birbirini etkilediği bir süreç

içerisinde, bireyin çevrel uyarıcıları tehdit edici olarak algıladığı ve sahip olduğu kaynakların üzerinde istemlerle karşı karşıya geldiği hoş olmayan bir durum olarak tanımlanmaktadır (Lazarus ve Coyne, 1981, Akt. Aysan, 1988).

Başaçıkma: Başaçıkma (coping) terimi, insanların yaşamlarını devam ettirirken

karşılaştıkları güçlüklerle mücadele etmesi olarak tanımlanabilir (Türküm, 1999).

Stresle Başaçıkma Düzeyi: Stres veren durum karşısında, kişinin kaynaklarını

aşan, spesifik, içsel ve dışsal taleplerin üstesinden gelmek için sürekli değişen bilişsel ve davranışsal çabalar düzeyidir (Lazarus ve Folkman, 1984).

Sosyal Destek: Cobb, sosyal desteği, kişiye sevildiğini, değer verildiğini ve

karşılıklı işbirliğine dayanan bir iletişim içinde bulunduğunu gösteren özel bir bilgi olarak tanımlamıştır (Akt. Çakır, 1993).

(35)

Yalnızlık: Kişinin sosyal ilişkiler ağının, kişinin arzu ettiğinden daha küçük ya

da daha az doyumlu olarak algılanmasına bağlı olarak yaşanan bir duygudur ( Peplau ve Perlman, 1979, Akt. Buluş, 1996).

(36)

BÖLÜM II

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Bu bölümde stres ve stresle başaçıkma üzerinde durulmakta ve bu araştırmada stresle başaçıkma düzeylerinin, algılanan sosyal destek ve yalnızlık düzeyleri açısından incelenmesi söz konusu olduğu için, yalnızlık ve sosyal destek ile ilgili gerekli kuramsal bilgiler verildikten sonra, bu konularla ilgili ulaşılan araştırmalar özetlenmektedir.

2.1. Stres ve Stresle Başaçıkma

Aşağıda stres kavramı incelenmekte; ardından sırasıyla, stresle başaçıkma, başaçıkma sürecini etkileyen bireysel özellikler ve başaçıkma kaynakları, stresle başaçıkma stratejileri ve bu stratejilerin sınıflandırılması, bireysel başaçıkma stratejileri, ergenlerin yaşadıkları stres ve başaçıkma süreçleri ve son olarak da stresle başaçıkma ile cinsiyet arasındaki ilişki üzerinde durulmaktadır.

2.1.1. Stres Kavramı

Psikoloji araştırmaları içerisinde popüler bir yere sahip olan stres yaşantılarını, anlamaya ilişkin araştırmaların sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Aşağıda stres kavramı ile ilgili yapılan tanımlar, stres tepkileri, belirtileri, uyaranları, kaynakları ile stresin yaşantımızdaki etkileri, sonuçları ve stres kişilik ilişkisi, yapılan literatür taraması ışığında özetlenmektedir.

Bilim dünyasına bakıldığında, “stres” sözcüğünün ilk kez 17. yüzyılda, “elastiki nesne ve ona uygulanan dış güç arasındaki ilişki”yi açıklamak üzere fizikçi

(37)

Robert Hooke tarafından kullanıldığı görülmektedir. Thomas Young isimli bir başka fizikçi bunu, yüzyıl kadar sonra bir formül üzerinde göstermiştir. Young’a göre stres “maddenin kendi içinde olan bir güç ya da dirençtir.” Madde, kendi üzerine uygulanan dış güce kendi direnci oranında bir tepki gösterir (Şahin, 1995).

Stres sözcüğünün ilk kez fizik biliminde tanımlanmasından sonra, sözcük farklı disiplinlerde farklı anlamlarda kullanılmıştır. Burada bizim açımızdan önemli olan stresin psikolojideki tanımıdır. Psikolojideki tanımıyla stres terimi “sıkıntı” ya da “zorluk” anlamına gelen eski Fransızcadaki ve Ortaçağ İngilizcesindeki “stres” ya da “straisse” sözcüklerinden gelmektedir. Ancak daha güçlü bir ihtimalle sözcük Latincedeki “çekip germek” anlamına gelen “stringere” sözcüğünden gelmektedir (Graham, 1999).

Bir başka varsayıma göre, stres kavramı Latince’de “Estrica”, eski Fransızca’da “Estrece” sözcüklerinden gelmektedir. Kavram 17. yüzyılda felaket,

bela, müsibet, dert, keder, elem anlamlarında kullanılmıştır. 18. ve 19. yüzyıllarda ise kavramın anlamı değişmiş ve güç, baskı, zor gibi anlamlarda objelere, kişiye, organa

veya ruhsal yapıya yönelik olarak kullanılmıştır. Buna bağlı olarak da stres nesne ve

kişinin bu tür güçlerin etkisi ile biçiminin bozulmasına, çarpıtılmasına karşı bir direnç anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca kelime “bütünlüğünü bozma” ve “esas durumuna dönmek için çaba harcama” halini de ifade eder (Baltaş ve Baltaş, 2000).

Türk Dil Kurumunun yayınladığı Ruhbilimleri Sözlüğünde stres kavramının karşılığı olarak “zorlanma” kullanılmıştır. Yine aynı sözlükte stres “herhangi bir varlığa uygulandığı zaman gerginlik ve düzen bozukluğu yaratan, çok güçlü olunca da yapı ve görevlerde köklü değişme, çöküntülere yol açan güç” olarak tanımlanmıştır (Enç, 1980).

Cüceloğlu’na (1993) göre stres, bireyin fizik ve sosyal çevreden gelen uyumsuz koşullar nedeniyle, bedensel ve psikolojik sınırlarının ötesinde harcadığı gayrettir.