T.C.
CLE ÜN VERS TES
M B
MLER ENST TÜSÜ
TÜRK D
VE EDEB YATI E
ANAB
M DALI
YÜKSEK L SANS TEZ
ORTAÖ RET M TÜRK EDEB YATI DERS
TAPLARINDA YER ALAN HALK EDEB YATI
MET NLER
N TÜRK EDEB YATI Ö RET M
PROGRAMINDAK KAZANIMLAR AÇISINDAN
DE ERLEND
LMES
Zeynep C N
Dan man
Yrd. Doç. Dr. Abdulbasit SEZER
YARBAKIR
2012
ÖZET
Ara
rman n amac , ortaö retim Türk edebiyat ders kitaplar nda yer alan halk
edebiyat metinlerinin, metinlere ait haz rl k ve metin alt sorular
n, etkinlik
çal malar
n programda belirtilen kazan mlarla uygunlu unun ne düzeyde oldu unu
saptamakt r.
Çal man n giri bölümünde, problemin durumu, ara
rman n amac ,
ara
rman n önemi ve ara
rman n s
rl klar yer alm
r.
Çal man n birinci bölümünü kavramsal çerçeve olu turmaktad r. Bu bölümde,
halk edebiyat
n ö retim program ndaki yeri program n hareket noktas , seçilecek
metinlerin tür ve nitelikleri bak
ndan de erlendirilmi tir.
Çal man n ikinci bölümünde, ara
rmada kullan lan yöntem hakk nda bilgi
verilmi tir. Ara
rman n modeli, evren ve örneklem, veri toplama tekni i ve verilerin
analizine yer verilerek çal man n yöntemi aç klanm
r.
Üçüncü bölümde, örneklem olarak seçilen ders kitaplar nda tespit edilen halk
edebiyat metinlerinin, metinlere ait haz rl k ve metin alt sorular ile etkinlik
çal malar
n programdaki kazan mlarla uygunlu unun ne düzeyde oldu u saptanmaya
çal
lm
r.
Son olarak bulgu ve yorumlardan hareketle çal man n sonucu ve önerilere yer
verilmi , zengin bir kaynakça sunulmu tur.
ABSTRACT
The aim of the research is to detect what levels the activity studies are suitable
with the gains from program, both preparation of text and sub – text questions, and texts
of folk literature in secondary education books.
In the introduction, the state of problem, the aim of study, the importance of
study and restrictions of study are given.
The first part of the study forms the conceptual frame. In this part, the place of
folk literature in education, starting point of study is evaluated in terms of the qualities
and kinds of texts to be selected.
In the second part of study, some information is given about the method used in
research. The method of the study is explained by giving data analysis, data collection
technique, sampling, population and method of research.
In the third part, in the sample books chosen, it is tried to detect what levels the
activity studies are suitable with the gains from program, both preparation of text and
sub – text questions, and texts of folk literature.
In conclusion, the result of the study and suggestions are given with reference to
findings and comments and a rich reference is presented.
itim Bilimleri Enstitüsü Müdürlü üne
Bu çal ma jürimiz taraf ndan ………
……… Anabilim Dal nda YÜKSEK
SANS TEZ olarak kabul edilmi tir.
Ba kan
:……….
Üye
:……….
Üye
:……….
Yukar daki imzalar n, ad geçene ö retim üyelerine ait oldu unu onaylar m.
mza
ÖN SÖZ
Edebiyat, güzel sanatlar n malzemesi dile dayanan bir dal
r. Bireylerde sanat
zevki ve anlay
n olu mas nda edebiyata büyük görevler dü mektedir. Toplumun
kültürel birikiminin gelecek nesillere aktar lmas , bireylerin kendilerini yaz ve sözlü
ifade etme becerisi kazanarak bu kültürel birikime destek olmas ve bireyler aras nda
ortak bilinç olu mas edebiyat e itimi ile sa lanabilir. Bireylerin ortak bilince, ortak
anlay a ve birlik duygusuna sahip olmalar na katk da bulunacak edebiyat e itiminde
hiç ku kusuz halk edebiyat metinlerinin önemi fazlad r.
Halk edebiyat e itimini de kapsayan ortaö retim Türk dili ve edebiyat dersleri,
sadece edebî türlerin tan ld
ve edebiyat tarihinin ö retildi i dersler olmaktan
kar rsa, bu derslerin hedefledi i kazan mlara daha sistemli ula aca dü ünülebilir.
rencilerin edebiyat bir sanat olarak görmesi ve estetik zevk kazanabilmesi için
edebiyat dersleri onlar n ilgisini çekecek hâle getirilebilir. Bu, öncelikle edebiyat
derslerini hayatla ba lant , güncele uyarlanabilen ve geçmi ten gelen eserlerde yer
alan duygu, dü ünce ve görü lerin ya anan günle ilgisinin kuruldu u bir ders olarak
görülmesiyle sa lanabilir.
Halk edebiyat , edebiyat tarihinin bir dönemi olarak de il, geçmi ten günümüze
ula an ve günümüzde de etkisi, varl
devam eden edebî bir gelene i olarak
retildi inde, ö rencilerin geçmi ve gelecek ile ilgili kuracaklar kültürel ba lar n
daha kuvvetli olaca dü ünülebilir. Ö renciler, toplumun ortak duygu ve dü üncesinin
ifadesi olan, toplumdaki bireylerin birlikte ya amas için gerekli milli unsurlar
bünyesinde bar nd ran halk edebiyat metinleri ile 9. s
f Türk edebiyat ders kitab nda
kar la maktad rlar. 9. s
f ders kitaplar ndaki bu metinler, metot bilgisi vermek
amac yla örnek metin parçalar olarak kullan lm
r. 10. s
f Türk edebiyat ders
kitab nda, 9. s
fta edinilen metot bilgisinden hareketle, halk edebiyat metinleri edebi
bir gelenek olarak incelenmi tir.11 ve 12. s
f Türk edebiyat ders kitaplar nda halk
edebiyat metinleri yer almam
r.
Giri bölümünde; ara
rman n problem durumu, amac , önemi ve s
rl klar
yer almaktad r.
1.bölümde; halk edebiyat metinlerinin ortaö retim Türk edebiyat
program ndaki yeri üzerinde durulmu tur. 2.bölümde; ara
rman n yöntemi
belirtilmi tir. 3.bölümde; ders kitaplar nda yer alan halk edebiyat metinlerinin,
metinlere ait haz rl k sorular
n, metin alt sorular n ve etkinlik çal malar
n
programda ifade edilen kazan mlarla uygunlu una yönelik belirleme ve yorumlara yer
verilmi tir. Sonuç ve öneriler bölümünde ise belirlenen metin ve kazan m uygunlu una
dair sonuç ve önerilerle birlikte kaynakça bulunmaktad r.
Tez çal mam süresince beni destekleyen ve yard mlar
esirgemeyen de erli
hocam ve dan man m Yrd. Doç. Dr. Abdulbasit Sezer’e, bu ara
rmay yapmam için
beni cesaretlendiren, deste ini her zaman hissetti im, bana daima yol gösteren ve
çal ma ortam haz rlayan k ymetli hocam Yrd. Doç. Dr. Bayram Ba ’a, yorum, öneri ve
ele tirileriyle bana destek veren hocam Yrd. Doç. Dr. Özay Karada ’a ve Prof. Dr.
Sadettin Özçelik’e, benden eme ini esirgemeyen, bütün imkânlar yla yan mda olan
aileme bana verdikleri destek için te ekkürü bir borç bilirim.
NDEK LER
ÖZET...
ABSTRACT ...
ÖN SÖZ ... V
NDEK LER ... V
ÇALI MADA KULLANILAN DERS K TAPLARI ... X
KISALTMALAR ... X
0. G
... 1
0.1. Problem Durumu ... 1
0.2. Ara
rman n Amac ... 3
0.3. Ara
rman n Önemi ... 3
0.4. Ara
rman n S
rl klar ... 7
I. BÖLÜM ... 8
KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 8
1.1. Türk Halk Edebiyat
n Türk Edebiyat Ö retim Program ndaki Yeri ... 8
1.1.1. Program n Hareket Noktas ve Amac Bak
ndan ... 8
1.1.2. Seçilecek Metinlerin Tür ve Nitelikleri Bak
ndan ... 10
II. BÖLÜM ... 14
2.1. Ara
rman n Modeli... 14
2.2. Evren ve Örneklem ... 14
2.3. Veri Toplama Tekni i ... 15
2.4. Verilerin Analizi ... 15
III. BÖLÜM ... 16
BULGULAR VE YORUM ... 16
3.1. Dokuzuncu S
f Türk Edebiyat Ders Kitab nda Yer Alan Halk Edebiyat
Metinlerinin Türk Edebiyat Ö retimi Program ndaki Kazan mlarla li kilerine
Dair Genel Durum ... 16
3.1.1. Co ku ve Heyecan Dile Getiren Metinler ( iir)... 16
3.1.1.1. iir nceleme Yöntemi ... 16
3.1.1.1.1. iir ve Zihniyet ... 16
3.1.1.1.2. iirde Ahenk (Ses ve Ritim) ... 21
3.1.1.1.3. iirde Yap ... 25
3.1.1.1.4. iir ve Gelenek ... 29
3.1.1.2. Manzume ve iir Örneklerini nceleme ... 33
3.1.2. Olay Çevresinde Olu an Edebî Metinler ... 36
3.1.2.1. Anlatmaya Ba
Edebî Metinleri nceleme Yöntemi ... 36
3.1.2.1.1. Tema... 36
3.1.2.2. Anlatmaya Ba
Edebî Metin Örneklerini nceleme (Masal ve Destandan
Hikâye ve Romana) ... 42
3.1.2.3. Göstermeye Ba
Edebi Metinler (Karagöz ve Seyirlik Oyunlardan
Modern Tiyatroya) ... 66
3.1.2.3.1. Göstermeye Ba
Edebî Metinleri Tan ma (Tiyatro) ... 66
3.1.2.3.2. Göstermeye Ba
Edebî Metinleri nceleme ... 69
3.2. Onuncu S
f Türk Edebiyat Ders Kitab nda Yer Alan Halk Edebiyat
Metinlerinin Türk Edebiyat Ö retimi Program ndaki Kazan mlarla li kilerine
Dair Genel Durum ... 75
3.2.1. Tarih çinde Türk Edebiyat ... 75
3.2.1.1. Türk Edebiyat
n Dönemlere Ayr lmas ndaki Ölçütler ... 75
3.2.2.1. Destan Dönemi ... 80
3.2.2.2. Sözlü Edebiyat ... 84
3.2.2.2.1. Co ku ve Heyecan Dile Getiren Metinler ( iir) ... 89
3.2.2.2.2. Olay Çevresinde Olu an Metinler... 97
3.2.3. slam Uygarl
Çevresinde Geli en Türk Edebiyat ... 112
3.2.3.1. O uz Türkçesinin Anadolu’daki lk Ürünleri (XIII – XVI. yy.) ... 113
3.2.3.1.1. Co ku ve Heyecan Dile Getiren Metinler ( iir) ... 113
3.2.3.1.2. Olay Çevresinde Olu an Edebî Metinler ... 122
3.2.3.1.3. Ö retici Metinler... 144
3.2.4. XV. Yüzy ldan XIX. Yüzy l Ortalar na Kadar Osmanl Edebiyat ... 146
3.2.4.1. Co ku ve Heyecan Dile Getiren Metinler ( iir) ... 146
3.2.4.1.1. Halk iiri ... 146
3.2.4.1.1.1. Anonim Halk iiri ... 146
3.2.4.1.1.2. Â k Tarz Halk iiri ... 155
3.2.4.1.1.3. Tasavvufî Türk iiri ... 163
3.2.4.2. Olay Çevresinde Olu an Edebî Metinler ... 167
3.2.4.2.1. Anlatmaya Ba
Edebî Metinler ... 168
3.2.4.2.2. Göstermeye Ba
Edebî Metinler (Tema a) ... 188
SONUÇ VE ÖNER LER ... 207
ÇALI MADA DE ERLEND
LEN DERS K TAPLARI
Komisyon (2011) Türk Edebiyat 9. S
f Ders Kitab , Milli E itim Bakanl
Yay nlar , Ankara
Komisyon (2011) Türk Edebiyat 10. S
f Ders Kitab , Milli E itim Bakanl
KISALTMALAR
drl.: Derleyen
hzl.: Haz rlayan
MEB: Millî E itim Bakanl
s.: Sayfa
S.: Say
vb.: Ve benzeri
vd.: Ve di erleri
0. G
Bu bölümde “Problem Durumu”, “Ara
rman n Amac ”, “Ara
rman n Önemi”
ve “S
rl klar” yer almaktad r.
0.1.
Problem Durumu
Bu ara
rmaya duyulan ihtiyac ve ara
rma ile ula lmak istenen hedefi
netle tirmek için edebiyat ve e itim aras ndaki ili kiden bahsetmekte yarar vard r.
Edebiyat temelde insan n güzele, iyiye, do ruya ula ma arzusunun ürünüdür. E itim de
bir anlamda insan n toplum içerisindeki di er bireylerle aras nda bir uyumun
olu mas
, ya ad
toplumun de erlerini bilerek bu de erleri ya atmaya çal mas
sa lar. Bu uyum, “Geçmi teki sosyal ve ulusal de erleri benimsetme, bugünün
gerçeklerini gösterme ve gelece e dönük de erler, hünerler kazand rma yoluyla olur.”
(Kavcar, 1999: 1). Edebiyat bireylerin toplumsal de erleri kazanmas nda önemli rol
üstlenmektedir. Karaalio lu (1980: 32), edebiyat e itiminin toplum üzerindeki etkisini
öyle ifade etmi tir; “Hiçbir e itim alan , insan n ruhunu, insan n kafas
edebiyat
kadar geli tirmek kudretini gösterememi , toplumun dününü bugününü anlatmakta,
yar
yaratmakta edebiyat kadar etkileyici olamam
r.”.
Edebiyat e itimi, bireylere edebî eserlerden hareketle tarihi bilgiler vermek ve
edebî eserlerin yap sal özelliklerini ö retmekten ibaret de ildir. Cemilo lu (2003: 4)
edebiyat e itiminin amaçlar
ve bireye sa lamas gereken yararlar
u ekilde ifade
etmi tir; “Birincisi, toplumun kültürel yap
edinme ve edebiyat eserlerine yans
olan davran kal plar
benimseyip içinde bulundu umuz topluma aidiyet duygusunu
geli tirmedir. kinci olarak da Türkçe’nin tarih içerisindeki seyrini izleyerek dille ilgili
art zamanl bir anlay edinme ve dilin dura an bir yap ta mayaca
kavramad r.
Elbette üçüncü derecede dü ünülmesi gereken de edebiyat eserlerine yans
olan
insanl k de erlerinin zaman içerisindeki seyrini takip etme anlay
r.”.
Geçmi te toplumun sahip oldu u ve günümüze kadar devam eden kültürel,
sosyal ve milli de erleri yeni nesillere aktarmak topluma ait de erlerin devaml
aç
ndan önemlidir. Bu aktar m ise genelde edebiyat, özelde ise halk edebiyat e itimi
ile mümkündür.
Toplumun ortak bilincini, kültürünü yans tan halk edebiyat ürünleri, toplumun
belli ihtiyaçlar
kar laman n yan nda e itici görevler de üstlenir. Bu nedenle
toplumun geleneklerini, kültürünü ve de erlerini halk edebiyat ürünleri arac
yla
rencilere kazand rmak, halk edebiyat ürünlerinin devaml
ve toplumun ortak
de erler etraf nda birle mesini sa lamak bak
ndan önemlidir. “Kökleri neredeyse
mitoloji ça na dayanan destan anlatma gelene imizin, yine onun gibi çok eski
ça lardan bugüne ta nm masal anlat
n temelinde yatan ama, ço unlukla da
fark edilemeyen gerçeklerden birisi de, bu eserler arac
yla gerçekle tirilen e itim ve
retim faaliyetidir. Çünkü hem destan anlat
olan ozan, hem de masal aktar
yapan masal anas , ön plandaym gibi görünen e lence anlay
ndan yola ç km
de ildir. O, dili ba ar ve etkili biçimde kullanarak dinleyenlerine belirli bir estetik dil
anlay
n da aktar
ve kazand
r.”(Cemilo lu, 2003: 2).
Kültür aktar
sa lama, e itme, e lendirme, dü ündürme, toplumun aksak
yönlerini halk n diliyle ifade etme gibi görevlerinin yan nda toplumun her türlü duygu
ve dü üncesini ifade eden halk edebiyat ürünleri ile ilkö retim y llar nda kar la an
rencilerin, halk edebiyat
Türk edebiyat
n bir gelene i olarak görmelerini
sa layacak edebiyat e itimine ortaö retimde geçilir. 9. s
fta edebî eser incelemesi için
gerekli olan metot bilgileri verilirken halk edebiyat na ait metin parçalar , 10. s
fta
edebî eserleri inceleme metotlar
n uygulanmas
sa layacak halk edebiyat metinleri
bulunmaktad r.
Türk edebiyat ders kitaplar ndaki edebî metinler üzerine farkl çal malar
yap lm
r. tilli (2006), “Genel Liselerin Üçüncü S
flar nda Okutulan Türk Dili ve
Edebiyat Ders Kitaplar Üzerine Bir nceleme” adl çal mas nda ders kitaplar
n fiziki
de erlendirilmesi, kitaplar n bölümlendirme tarz , metin alt sorular n taksonomik
de erlendirilmesi ve kitaplar n içindekiler bölümleri üzerinde durmu tur. Çal ma
kitaplar n içeri inden ziyade fiziki ve ekil özellikleri ile ilgilidir.
ahingöz (2011) “Lise Onuncu S
flardaki Türk Dili ve Edebiyat E itimi
çinde Destan Ö retiminin Yeri” adl çal mas nda, 2011-2012 ö retim y nda Ankara
ili Büyük ehir Belediyesi s
rlar içerisinde 8 merkez ilçede bulunan ortaö retim
okulunda görevli Türk Dili ve Edebiyat ö retmenlerinin lise ders kitaplar nda destan
retimine nas l yer verildi ine dair görü lerini ele tirel bir bak la tespit etmeye
çal
r.
rmac (2006) “Ortaö retim Lise Üçüncü S
flarda Okutulan Türk Dili ve
Edebiyat Ders Kitaplar
n Ö renci Seviyesine Uygunlu u” adl çal mas nda, ders
kitaplar
n cümle uzunlu u, sat r uzunlu u ve paragraf uzunlu u bak
ndan
rencilerin geli im seviyelerine uygunlu unu incelemi tir.
Co ar (2005) “Ortaö retim Birinci S
fta Türk Dili ve Edebiyat Dersinde
Edebî Sanatlar ve Ö retimi” adl çal mas nda edebî sanatlar n ö retimi üzerinde
durmu tur. Co ar, ara
rman n amac
, edebî sanatlar ö retiminde kullan labilecek
yöntem ve teknikleri ortaya koymak ve bu yöntem ve tekniklerden karikatür kullan
tekni inin uzun süreli belle i çal
rma yoluyla edebî sanatlar ö retimini etkileyip
etkilemedi ini gözlemlemek ve de erlendirmektir.
Yukar da bir k sm k saca tan lan çal malar aras nda, ders kitaplar ndaki halk
edebiyat metinlerinin, Türk edebiyat program nda belirtilen kazan mlarla uygunlu unu
tespit etmeye yönelik bir çal maya rastlanmam
r. Halk edebiyat
n e itim
içerisindeki i levi göz önünde tutuldu unda, ortaö retim Türk edebiyat program ndan
hareketle halk edebiyat
n ders kitaplar nda ele al
üzerine bir inceleme yapma
ihtiyac do mu tur.
Problem cümlesi: Ortaö retim Türk edebiyat ders kitaplar ndaki halk edebiyat
metinlerinin, metinlere ait haz rl k ve metin alt sorular
n, etkinlik çal malar
n Türk
edebiyat ö retim program nda yer alan kazan mlarla uygunlu u ne düzeydedir?
0.2. Ara
rman n Amac
Bu ara
rman n amac , Milli E itim Bakanl
taraf ndan yay nlanan
ortaö retim Türk edebiyat ders kitaplar nda yer alan halk edebiyat metinlerinin, bu
metinlere ait haz rl k ve metin alt sorular
n, etkinlik çal malar
n ortaö retim Türk
edebiyat dersi ö retim program nda belirtilen kazan mlarla uygunlu unu saptamakt r.
0.3. Ara
rman n Önemi
Edebiyat e itimi, ö rencilere estetik zevk ve anlay kazand rmay ve edebiyat n
güzel sanatlar n bir dal oldu unu hissettirmeyi amaçlamaktad r. Sanat n bir dal olarak
görülmesi ve bireylere bu ekilde benimsetilmesi gereken edebiyat , hayat n içerisine
alabilmek onu anlamland rabilmek için bireylerdeki estetik anlay
n geli tirilmesi
gerekir. Bu ise edebiyat e itiminin, edebi eserleri olu turan yazarlar n hayatlar ve
edebiyat tarihi e itimi anlay
ndan uzakla mas ile gerçekle ebilir. “Her eyde oldu u
gibi edebi eser denilen olu umu da anlayabilmek, hakk nda hüküm verebilmek için baz
önbilgilere ihtiyaç vard r ki ço u zaman fark nda olunmasa ve ad konmasa bile bu
genel bilgiler asl nda estetik denilen bilgi alan ndan gelir.” (Y ld z, 2010: 1453).
rencilerin bireysel geli imlerine, estetik zevk ve anlay lar na katk da bulunan
edebiyat e itimi, kültürel de erlerin kazand
lmas na katk sa layacak önemli bir
unsurdur.
Halk n dil ile olu turdu u ürünler, kültürel de erlerin ö retilmesinde ve
aktar lmas nda büyük rol üstlenirler. Edebiyat n ve dolay
yla halk edebiyat
n,
insanl
n ilk dönemlerinden bu yana sürekli devam eden bir sanat oldu u dü ünülürse,
dil ve dille olu turulan ürünlerin önemi daha da artar. “Türk kültürünün büyük bir
bölümünü, halk
z aras ndaki folklor ve halk edebiyat mahsulleri meydana
getirmektedir.” (Alptekin, 1986: 143). Bu nedenle kültür aktar
ve ö retiminde halk
edebiyat
n önemi göz ard edilemez.
Bir toplumun, kendi yap
koruyan ve devam ettiren insan tipini yeti tirmesini
sa layacak en önemli unsurlardan biri, kültürel varl
yeni ku aklara aktarmas
r.
Cemilo lu (2003: 1) bu durumu “Her toplum, her devlet, her rejim kendi yap
emanet edece i insan tipini yeti tirmek ve böylece de gelece ini garanti alt na almak
zorundad r.” eklinde ifade etmi tir. Bir toplumun veya devletin gelece ini garantiye
alabilmesi için kültürel geçmi ini yeni nesillere her yönüyle aktarmas gerekir. Bir
milletin kültür hazinelerini ifade eden ve yans tan ürünler ise o millete ait edebiyat
eserleridir. “Kendi milletinin nerelerden geldi ini, neler okudu unu, neler dü ündü ünü
bilen yeni nesiller, bugünü ve yar
daha iyi anlayacaklard r.” (Kaplan, 2005: 156).
Türk kültürünün temeli olan halk edebiyat , geçmi ten gelen unsurlarla gelecek
aras nda ba lant kurmaktad r. “Halk edebiyat ürünleri, ta
etno-kültürel de erler
vas tas yla toplum bireylerine milli kimlik ve ba ms zl k bilinci kazand rarak, ulusal
birli in devam
n sa lanmas na yard mc olan önemli bir kültür olgusudur.” (Aslan,
Kültürel zenginli e sahip halk edebiyat ürünleri bu özelliklerinin yan nda, ortak
duygunun, dü üncenin ve de er yarg lar
n da göstergesidir. Bir milletin bir arada
kalabilmesi için halk n ortak duygu, dü ünce ve anlay a sahip olmas gerekir. Halk
edebiyat bu ortakl
sa layacak en önemli güçtür. “Halk edebiyat ürünleri, sahip
olduklar gelenek ta
, e itme, sosyal motivasyon, yararl k, bütünle tiricilik,
dengeleme, bir dü ünceyi destekleme, sosyal ele tiri ve denetim mekanizmas , dikkat
çekme, az sözle çok ey anlatma, son sözü söyleme, k ssadan hisse kapma, gerilimleri
yumu atma, e lendirme, güldürme ve rahatlatma fonksiyonlar yla sosyal yap
n güçlü
tutulmas nda çok önemli görevler üstlenmektedir.” (Eker, 2011: 394). Halk n sosyal,
kültürel ve duygusal yönünü yans tmas ve bir milletin edebiyat tarihi içerisindeki ilk
ürünleri olmas nedeniyle halk edebiyat ürünleri lise seviyesindeki ö rencilere ders
kitaplar vas tas yla ö retilmeli, ö rencilerin halk edebiyat
n i levlerini fark etmeleri
ve onda var olan ortak bilinci sezmeleri sa lanmal
r.
2005 y nda kabul edilen Türk edebiyat ö retim program ile edebiyat e itimi
ve ö retimi, edebiyat tarihi ve airlerin hayat ile s
rl kalmaktan k smen kurtulmu tur.
Programda, edebiyat e itimine farkl bir bak aç
getirilmi ve dolay
yla ders
kitaplar da bu bak aç
na uygun olarak haz rlanm
r. Bu ba lamda halk edebiyat
ürünleri edebiyat tarihinin bir parças olarak de il edebî gelene i olarak ele al nm
r.
retim program haz rlan rken dikkate al nan kuramlar ders kitab na da
yans
r. Ö retmeni rehber, yönetici, yönlendirici, planlay
olarak gören ve
renciyi daha etkin konuma getiren yap land rmac yakla
n etkileri programda ve
ders kitaplar nda görülmektedir. Bilginin ezberci bir anlay la edinilmesine kar ç kan
yap land rmac yakla m, ö rencinin dü ünerek ve analiz yetene ini kullanarak bilgiye
ula mas
sa lar. Yap land rmac yakla mda, kazan lan her yeni bilgi bir sonraki
bilgiye temel olu turmaktad r. 9. s
f ders kitaplar nda ele al nan edebî metinleri
inceleme metotlar
n üst s
flarda kullan lacak olmas yap land rmac yakla
n ders
kitaplar na yans
göstermektedir. Metin alt sorularda ve etkinlik çal malar nda,
rencilere ara
rma konular verilmi ve onlar n kendi birikimleri, yetenekleri
do rultusunda bilgiye ula malar sa lanmaya çal
lm
r. Yap land rmac yakla m
do rultusunda, programda ve ders kitaplar nda okul d
etkinliklere yer verilmi ve d
çevrenin ö renmeye katk
sa lanm
r.
retim program nda ve der kitaplar nda esas al nan bir di er kuram, çoklu zekâ
kuram
r. Çoklu zekâ kuram , her bireyin tek yönlü bir zekâya de il çe itli zekâ
alanlar na sahip oldu unu savunmaktad r. “
retim program nda ve ders kitaplar nda
her ö rencinin ilgi ve yetene inin farkl olmas ndan dolay hepsine hitap edebilecek
kazan mlara, etkinliklere, ölçme ve de erlendirme sorular na yer verilmi tir. Burada da
Gardner’in çoklu zekâ teorisinin izleri görülmektedir.”(Uzun, 2009: 170).
retim program nda ve ders kitaplar nda, etkinlikler arac
yla ö renciler
grup çal mas na yönlendirilmi tir. Grup çal mas , Vygotsky’in i birlikli ö renme
kuram
n ö retim program na ve ders kitaplar na yans
göstermektedir. Farkl rk,
cinsiyet ve yetenek sahibi ö rencilerin ortak amaçlar do rultusunda çal ma yapmas
sa layacakt r. birlikli ö renme, grup içerisindeki bir ö rencinin belirlenen amaçlara
ula
ktan sonra grup arkada lar na yard mc olmas
ve onlar n da amaca
ula
klar ndan emin olmas
gerektirir.
Program n amac , ö rencilere edebî metinlerin kültürel ve tarihî olandan
hareketle, dille gerçekle tirilen bir güzel sanat etkinli i oldu unu kavratmak; edebi eser
ve metinlerin ortaya ç kt klar dönemi güzel sanatlara özgü duyarl kla, yap , tema, dil
ve anlat m bak mlar ndan temsil ettiklerini sezdirmek; edebî metinleri yap , tema, dil ve
anlat m bak
ndan yaz ld klar dönemin zihniyetiyle ili kilendirmelerini sa lamak;
toplumsal hayat n ve her türlü bireysel de erin edebî metinlerde nas l yans
fark
ettirmek; mahallî ve yerli olandan evrensel olana aç labilecek bilgi ve becerileri
kazand rmak; ö rencilerin kendi kimliklerinin fark na varmalar
ve tarihî ak içinde
Türk kültürünü, dü üncesini, zevkini metinler üzerinde belirlemelerini sa lamak olarak
özetlenebilir.
Toplumdaki i levini ve toplumun devaml
bak
ndan önemini belirtmeye
çal
z halk edebiyat
n, ortaö retim Türk edebiyat ders kitaplar nda yer al rken,
programda belirtilen kazan mlarla ne derece uygunluk gösterdi i de önemli bir husustur.
Bu nedenle ortaö retim Türk edebiyat ders kitaplar ile s
rl tutulan ara
rmada, ders
kitaplar ndaki halk edebiyat metinlerinin, metinlere ait haz rl k çal malar
n ve metin
alt sorular n, programda yer alan kazan mlarla uygunlu u belirlenmeye çal
lacakt r.
0.4. Ara
rman n S
rl klar
Ara
rma, 2011-2012 e itim-ö retim y nda okutulmak üzere Milli E itim
Bakanl
, Talim ve Terbiye Kurulu taraf ndan ders kitab olarak kabul edilen
ortaö retim Türk edebiyat ders kitaplar ile s
rl
r. Ancak ortaö retimin 11 ve 12.
f ders kitaplar nda halk edebiyat metinleri yer almad
için bu çal ma sadece 9 ve
10. s
f ders kitaplar
kapsamaktad r.
Ara
rman n kapsam , MEB ortaö retim Türk edebiyat 9 ve 10. s
f ders
kitaplar nda yer alan halk edebiyat metinlerinin, metinlere ait haz rl k ve metin alt
sorular
n, etkinlik çal malar
n ortaö retim Türk edebiyat 9-10. s
f ö retim
programlar nda belirtilen ilgili kazan mlarla uygunlu unun belirlenmesi ile s
rl
r.
Halk edebiyat metinleri, ders kitaplar
n nceleme bölümünde yer alan
metinlerle s
rl tutulmu tur.
I. BÖLÜM
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Bu bölümde, “Türk halk edebiyat
n Türk edebiyat ö retim program ndaki
yeri” üzerinde durulacakt r.
1.1. Türk Halk Edebiyat
n Türk Edebiyat Ö retim Program ndaki Yeri
Bu bölümde, “Program n hareket noktas ve amac ” ve “Seçilecek metinlerin tür
ve nitelikleri” bak
ndan halk edebiyat metinlerinin programdaki yeri aç klanm
r.
1.1.1. Program n Hareket Noktas ve Amac Bak
ndan
Türk edebiyat dersi ile ö rencilerin, “Tarihî ak içinde Türk kültürünü,
dü üncesini ve zevkini metinlerde belirlemeleri; bunlar n edebî metinlerle nas l ifade
edildiklerini sezmeleri; mahallî ve yerli olandan evrensel olana aç labilecek bilgi ve
becerileri kazanmalar amaçlanm
r.” (MEB, 2005). Türk edebiyat
n tarih
içerisindeki seyrini ö rencilerin fark etmesini sa lamak için edebiyat e itimi verilirken
halk edebiyat ürünlerinden faydalanmak gerekir. Türk toplumunun ilk ürünlerini de
bünyesinde bar nd ran halk edebiyat , sürekli devam eden ve toplumun her türlü
özelli ini ta yan edebî gelenektir.
2005 Türk edebiyat ö retim program
n genel amaçlar ndan 1, 15, 16 ve 22.
maddeler, ders kitaplar nda halk edebiyat metinlerine yer verilmesinin gerekti ini ifade
eder niteliktedir. Türklere ait ya ama tarz
n, dü üncesinin ve dil zevkinin ö rencilere
kavrat lmas
sa layacak en iyi örnekler hiç ku kusuz halk edebiyat ürünleridir.
Destanlarda kahramanl klar , yeniden do
u anlatan olaylar, halk hikâyelerinde
ya anan e siz sevdalar, sevdi inden ayr dü me ve sevdi ine kavu malar, efsanelerde
anlat lan gizemli olaylar, f kralarda halk n zekâs
ortaya ç karan durumlar, halk
iirinde her türlü insani duyguya hitap eden ifadeler, halk edebiyat
n Türk halk
n
kültür hayat na özgü izler ta
n göstergesidir. Tarihte meydana gelen herhangi bir
olay edebiyatta mutlaka yans mas
bulur. Halk edebiyat ürünlerinin birço unda da
tarihi olaylar n yans mas görülmektedir. Program n a
daki maddelerde ifade edilen
amaçlara ula abilmesi için programdan hareketle haz rlanan Türk edebiyat ders
kitaplar nda halk edebiyat metinlerine yer verilmelidir.
1. Edebiyat n kültürel ve tarihî olandan hareketle dille gerçekle en bir güzel
sanat etkinli i oldu unu kavratmak
15. Zaman n ak
na paralel olarak –en eski dönemden bugüne- Türk ya ama
tarz
, dü üncesini, dil zevkini ve kültür hayat na özgü geli meleri edebî
metinler çerçevesinde de erlendirmeleri,
16. Edebî metinlerden hareketle Türk kültür hayat
n, tarihinin ve edebiyat
n
birbirinden ayr lmaz bir bütün olu turdu unu kavramalar ,
22. Ö rencilerin Türk ulusunun ya ad
medeniyet daireleri ile Türk edebiyat
n
dönemlerini bugünden geçmi e yönelen bir dikkatle de erlendirip
yorumlayacak düzeye ula malar amaçlanmaktad r. (MEB, 2005: 4-5)
“Genel Amaçlar” bölümünde yer alan 2, 3, 4, 5, 6, 17 ve 18. maddeler ise,
dolayl olarak, edebiyat e itiminde halk edebiyat metinlerine yer verilmesinin
gereklili ini ortaya koymaktad r.
2. Edebî eser ve metinlerin, ortaya ç kt klar dönemi, güzel sanatlara özgü
duyarl kla zihniyet, yap , tema, dil ve anlat m bak mlar ndan temsil ettiklerini
sezdirmek,
3. Edebî metinleri yap , tema, dil, anlat m ve anlam bak
ndan yaz ld klar
dönemin zihniyetiyle ili kilendirmek,
4. Ulusal ve evrensel de erlerin, sanat eser olan edebî metinlerde zenginle erek
varl klar
nas l sürdürdüklerini kavratmak
5. Türkçenin, tarihî ak içinde ya an lan medeniyet daireleri çevresinde nas l
zenginle ti ini ve edebiyat dili hâline geldi ini kavratmak,
6. Toplumsal hayat n ve her türlü bireysel de erin edebî metinlere nas l
yans
belirlemek,
17. Edebî metinlerin zaman n getirdi i de
melerle zenginle ti i ve geli ti ini
kavratmak
18. Edebî eserler çevresinde Türk insan
n kültür, anlay ve zevk bak
ndan
geli im sürecini kavratmak. (MEB,2005: 4-5)
Yukar da belirtilen amaçlar sadece halk edebiyat na yönelik amaçlar de ildir.
Ancak Türk dilinin tarihî geli imini, Türk halk
n ulusal de erlerini ö rencilere
kavratabilmek amac yla edebiyat kitaplar nda halk edebiyat metinlerine yer
verilmelidir.
4. maddede “ulusal de erler” olarak ifade edilen de erler, halk edebiyat
metinlerinin ana unsurudur. Herhangi bir halk edebiyat metni sadece ait oldu u
toplumun de erlerini yans r. 6. ve 18. maddenin e itim içerisinde anlam bulmas
sa layacak en önemli metinler, halk edebiyat metinleridir. Bunlar; halk n ya am nda
yer alan hemen hemen bütün konulara dair izler bulaca
z metinlerdir.
2., 3., 5. ve 17. maddelerde ise dilin geli iminin ve bu geli imin edebi metinler
üzerinden ö rencilere kavrat lmas gerekti inin üzerinde durulmu tur. Türk edebiyat
n
ilk ve sonras nda da devam eden öz edebiyat olan halk edebiyat metinleri de dil
geli iminin ve dil geli imi ile birlikte edebi metinlerde görülen geli imin en iyi ekilde
izlenece i metinlerdir.
Türk kültürünü, dilini, tarihini, dü üncesini, toplumsal de erlerini en iyi ekilde
yans tma amac na hizmet verecek metinler, üphesiz halk edebiyat çerçevesinde ele
al nan metinlerdir.
1.1.2. Seçilecek Metinlerin Tür ve Nitelikleri Bak
ndan
Halk edebiyat metinlerinin programda ele al
na dair üzerinde duraca
z
bir di er husus, kitaba al nan halk edebiyat metinlerinin programda belirtilen ölçütlerle
nitelik bak
ndan uygunlu udur. Programda halk edebiyat metinlerinin seçimine
yönelik net ifadeler kullan lmam
r. Kitaba al nacak türler hakk nda programda
belirlemeler yap lmam
r. Metin seçimi için belirlenen ölçütlerin bir k sm ve
programda belirtilen temalar metin seçiminde etkili olmu tur.
Programda (2005) edebiyat derslerinde en önemli arac n ders kitab oldu u
belirtilmi tir. Çeti li (2006: 79) de edebiyat e itiminde edebî metnin önemini u ekilde
ifade etmi tir: “Edebiyat e itimcisinin her seviyedeki faaliyetinde temel hareket noktas
ve hemen hemen biricik objesi edebî eser, yani edebî metindir. Edebî eserden
soyutlanm bir edebiyat e itimi dü ünülemez. Bir ba ka söyleyi le, edebî eserin ihmal
edildi i ve sadece edebiyat tarihi, edebiyat teorisi, edebiyat tenkidi, edebiyat sosyolojisi
veya sanatkârlar n biyografilerinin esas al nd
bir faaliyete, edebiyat e itimi
denilemez. Böyle bir gayret, son derece soyut birtak m bilgilerin genç beyinlere
yüklenilmesinden ba ka bir i e yaramayacakt r.”. Dolay
yla ders kitab nda yer alacak
edebî metinler de edebiyat e itiminin gerçekle mesini sa layacak en önemli
unsurlardan biridir.
Programda 9. ve 10. s
f ders kitaplar na seçilecek metinlerin hangi amaca
hizmet etmesi gerekti i “Ders Kitaplar
n Haz rlanmas ve Metin Seçimi” ba
alt nda belirtilmi tir. Edebî metinleri inceleme yöntemlerini kazand rmay amaçlayan
dokuzuncu s
f ders kitab na al nacak metinlerin, bu amaca uygun olmas
gerekmektedir. Örnek olarak seçilen metinler, türünün en iyi örne i olmal
r.
rencilerin edebî eserleri inceleme tekniklerini kavramlar
sa layacak olan
dokuzuncu s
fta, halk edebiyat , divan edebiyat ve yeni edebiyat metinleri ayn
ünitede bir arada verilmi tir. Bu durum ö rencilerin, farkl dönemlere ve özelliklere ait
metinleri kar la
rmal olarak incelemelerine imkân sa layacakt r.
Edebî dönemlerin ele al nd
onuncu s
fta üniteler, edebî dönemlerin olu umu
ve zihniyetiyle ilgilidir. Halk edebiyat metinleri, onuncu s
fta metot bilgisi vermek
amac yla de il dönemin özelliklerini ve edebî metinlerin zihniyetini hissettirmek
amac yla ele al nm
r. Programda edebiyat e itimi, edebiyat tarihi ya da airlerin hayat
hikâyesi olarak görülmemi , edebiyat n bir sanat oldu unu ve ö rencinin bu sanattan
kendine has zevk ve anlay olu turmas istenmi tir. Bu nedenle edebiyat n dönemlere
ayr larak kavrat lmaya çal
ld
onuncu s
f ders kitab na seçilecek metinler, bu zevk
ve anlay
olu turacak nitelikte olmal
r. Halk edebiyat
n hemen hemen bütün
türlerine yer verilen onuncu s
f ders kitab nda, bu ölçüt mümkün oldu unca göz
önünde bulundurulmu tur.
Metinleri hareket noktas olarak kabul eden bir anlay la düzenlenen programda,
metinlerden nas l faydalan lmas gerekti i de ifade edilmi tir. Programda kitaplara
al nacak edebî metinlerle ilgili ölçütler net bir ekilde ifade edilmi tir. Bu ölçütler u
ekildedir:
olmal
r.
2. Atatürk lke ve nk lâplar na ayk
ifadelere yer verilmemelidir.
3. Seçilecek edebî metnin özellikleri, anlat m biçimi ve yap
gözden uzak
tutulmadan millî kültürümüze, ahlâk anlay
za, yasalar
za,
geleneklerimize, örf ve âdetlerimize, milletimizin bölünmez bütünlü üne uygun
olmas na özen gösterilmelidir.
4. Siyasî kutupla malara yol açacak bölücü ve ideolojik ifadelere yer
verilmemelidir.
5. Metinler, dersin genel ve özel amaçlar
gerçekle tirecek nitelikte olmal
r.
6. Seçilecek metinler s
f ve ya seviyesine uygun olmal
r.
7. Seçilen metinler ö rencileri iyiye, güzele, do ruya yöneltmeli; iyi al kanl klar
kazand rmal
r.
8. Metinler dil, anlat m ve içerik aç
ndan örnek özelliklere sahip olmal
r.
9. Metinler, yaz ld
dönem ve ak mlar n belirgin özelliklerini yans tmal
r.
10. Seçilen metinler ünitelerde belirtilen amaç ve kazan mlar gerçekle tirmeye
uygun olmal
r.
11. Türk dilinin tarihî geli iminin daha iyi anla lmas için Destan Dönemi
slâmiyet Öncesi Türk Edebiyat ndan), slâm Uygarl
Çevresinde Geli en
Türk Edebiyat ndan seçilen metinlerin bir bölümü as llar na uygun dil ve
söyleyi le verilmelidir. Ancak i leni günümüz Türkçesine çevrilmi metinler
üzerinde yap lmal
r.
12. slâm Uygarl
Çevresinde Geli en Türk Edebiyat na ait metinleri dil
bak
ndan, daha sade olanlar aras ndan seçilmelidir.
13. Dünya edebiyat ndan seçilen metinler, iyi çevrilmi eserlerden al nmal
r.
14. Kar la
rmal metin çal malar için seçilen eserler temsil etti i edebiyat n
seçkin örneklerinden olmal
r.
15. Metin seçiminde ö rencilerin dil zevkini ve bilincini geli tirme, hayal
dünyalar
zenginle tirme, ilgi ve yeteneklerini ortaya ç karma gibi özellikler
göz önünde bulundurulmal
r.
16. Metinler ö rencinin ki isel geli imine katk da bulunmal
r.
17. Sanat metinlerinin sanat de erleriyle; ö retici metinlerin de ö reticilik
levleriyle dönemlerini en iyi temsil eden eserler aras ndan seçilmesine özen
gösterilmelidir.
18. Metinler, i lenecek süreye uygun uzunlukta seçilmelidir.
19. Metinlerde çe itlili i sa lamak ve ö rencilerin daha farkl metinlerle
kar la mas
sa lamak amac yla ayn s
fta ayn sanatç dan zorunluluk
olmad kça bir metin seçilmelidir. (MEB, 2005: 20-21)
Yukar daki 11. ve 12. madde, halk edebiyat metinlerine yönelik ölçütlerdir.
Halk edebiyat metinlerinin seçiminde bu iki maddede ifade edilen özelliklerin dikkate
al nd
ve bu özellikler çerçevesinde metinler seçildi i görülmü tür. Seçilen metinlerin
sahip olmas gereken özellikleri belirten di er maddeler de dolayl olarak seçilecek halk
edebiyat metinlerine ölçüt olu turmaktad r. Ancak 19. maddede belirtilen ölçüt halk
edebiyat metinlerinin seçiminde dikkate al nmam
r. Dokuzuncu ve onuncu s
f ders
kitaplar nda ayn sanatç ya ait eserlere farkl bölümlerde yer verilmi tir. Metin
seçiminde uygulanabilirli i en rahat olan bu madde göz ard edilmi tir.
II. BÖLÜM
YÖNTEM
Bu bölümde, ara
rman n modeli, evren ve örneklem, veri toplama tekni i ve
verilerin analizinde kullan lan yöntemler aç klanm
r.
2.1. Ara
rman n Modeli
Ara
rma, ortaö retim Türk edebiyat ders kitaplar ndaki halk edebiyat
metinlerinin, ortaö retim Türk edebiyat ö retim program nda yer alan kazan mlarla
uygunlu unun ne düzeyde oldu unu belirlemek amac yla yap lm
r. Ara
rmada, nitel
veri analizi tekniklerinden faydalan lm
r. “ çerik çözümleme” ve “do rudan
raporla
rma” teknikleri kullan larak, örneklem olarak seçilen Milli E itim Bakanl
taraf ndan yay nlanan Türk edebiyat ders kitaplar ndaki metinler ve metinlerin
programdaki kazan mlarla uygunlu u analiz edilmi tir.
ld m ve im ek (2005: 227) içerik çözümlemede “Temelde yap lan i lem,
birbirine benzeyen verileri belirli kavram ve temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve
bunlar okuyucunun anlayabilece i bir biçimde düzenleyerek yorumlamakt r.”
demektedirler. Ara
rmada, içerik analizi ile düzenlenen ve yorumlanan veriler
do rudan raporla
rma tekni i ile mant ksal bir yap içerisinde sunulmu tur. “Nitel
ara
rmac dan beklenen sadece betimsel veri toplamak ve bunlar mant kl bir yap
içinde sunmak de ildir. Ara
rmac
n verilerden elde etti i bulgular bilimsel bir
titizlikle tan mlamas
n yan s ra, yorumlamas ve uygulamaya ve daha sonraki
çal malara ili kin ç kar mlarda bulunmas gerekir.” (Y ld
m ve im ek, 2005: 241).
2.2. Evren ve Örneklem
Ara
rman n evrenini 2011-2012 e itim ö retim y nda okutulmak üzere Talim
ve Terbiye Kurulu taraf ndan ders kitab olarak kabul edilen ortaö retim Türk edebiyat
ders kitaplar olu turmaktad r.
Ara
rman n evrenini olu turan ders kitaplar aras ndan Milli E itim Bakanl
taraf ndan yay nlanan Türk edebiyat ders kitaplar örneklem olarak seçilmi tir.
2.3. Veri Toplama Tekni i
Ara
rma esnas nda halk edebiyat , edebiyat e itimi ve halk edebiyat e itimi ve
retimi ile ilgili kitap, makale, tez vb. kaynaklara ula lmaya çal
lm
r.
Ara
rman n örneklemini olu turan ortaö retim Türk edebiyat ders kitaplar
n
inceleme bölümlerinde yer alan metinler taranm ve halk edebiyat metinleri ile bu
metinlere ait haz rl k sorular , metin alt sorular ve etkinlik çal malar tespit edilmi tir.
Halk edebiyat metinleri, kitaptaki ünite adlar esas al narak incelenmi tir. Ortaö retim
Türk edebiyat ö retim program nda her ünite için belirlenmi olan kazan mlardan, halk
edebiyat ile ba lant olanlar belirlenmi tir.
2.4. Verilerin Analizi
Ders kitaplar nda belirlenen metin, haz rl k sorular , metin alt sorular ve etkinlik
çal malar
n programda yer alan kazan mlarla uygunlu u içerik çözümleme tekni i ile
de erlendirilmi ve sonuçlar do rudan raporla
rma tekni i ile ifade edilmi tir.
III. BÖLÜM
BULGULAR VE YORUM
3.1. Dokuzuncu S
f Türk Edebiyat Ders Kitab nda Yer Alan Halk
Edebiyat Metinlerinin Türk Edebiyat Ö retimi Program ndaki Kazan mlarla
li kilerine Dair Genel Durum
9. s
f ders kitab , “Güzel sanatlar ve edebiyat”, Co ku ve heyecan dile getiren
metinler ( iir)”, “Olay çevresinde olu an edebî metinler” ve “Ö retici metinler” adl
dört üniteden olu maktad r. Bu ünitelerden ikisinde halk edebiyat metinleri tespit
edilmi tir. “Co ku ve heyecan dile getiren metinler ( iir)” ve “Olay çevresinde olu an
edebî metinler” adl ünitelerde yer alan halk edebiyat metinlerinin ve bu metinlere ait
çal malar n programdaki kazan mlarla uygunlu unun ne düzeyde oldu u a
da
incelenecektir. nceleme yap rken örneklem olarak seçilen ders kitaplar ndaki, ünite ve
bölüm adlar esas al nm
r.
3.1.1. Co ku ve Heyecan Dile Getiren Metinler ( iir)
Ünite, “ iir inceleme yöntemi”, “Manzuma ve iir” ve “Manzume ve iir
örneklerini inceleme” bölümlerinden olu maktad r. Üç bölümden olu an ünitenin “ iir
inceleme yöntemi” ve “Manzume ve iir örneklerini inceleme” bölümlerinde halk
edebiyat metinleri yer almaktad r.
3.1.1.1. iir nceleme Yöntemi
Bu bölümde halk edebiyat metinlerinin tespit edildi i; “ iir ve zihniyet”,
iirde ahenk (Ses ve ritim)”, “ iirde yap ” ve “ iir ve gelenek” yer almaktad r.
3.1.1.1.1. iir ve Zihniyet
iir ve zihniyet adl bölümde, iir ile iirin yaz ld
dönemin zihniyeti
aras ndaki ili kiyi ö rencilere kavratmak amac yla farkl dönemlere ait iir metinlerine
yer verilmi tir. Bu metinlerden biri, dinî-tasavvufî halk edebiyat na ait ilahi türündeki
iirdir. Dinî-tasavvufî halk iiri, Türklerin slamiyet’i kabulüyle ortaya ç km
r. Güzel
(2009: 49) dini tasavvufi halk edebiyat
n önemini ve i levini u ekilde ifade etmi tir:
“Türk milletinin tarih sahnesine ç kt
andan günümüze kadar hayat
sürdüren,
gelecek ku aklara da aktaracak nitelikte olan, halk n millî dilini, millî zevkini kuvvetle
ya atan, her kesim aras nda birlik ve beraberli i sa layan, millî, manevi de erlere
sahip, ho görüyü sa layan bir köprü edebiyat
r.”.
lahiler, Allah’ , Allah’ n birli ini ve Allah’a olan sevgi ve sayg
konu edinen
iirlerdir. Hece ölçüsü ile yaz lan ilahiler, genellikle ko ma tarz ndad r ve ço unlukla 8
veya 11’li hece ölçüsüyle yaz rlar. Bölümdeki lahi metni, 13. yüzy l Dinî –Tasavvufî
Türk halk edebiyat
n temsilcilerinden Yunus Emre’ye aittir.
LAH
Yalanc dünyaya konup göçenler Ne söylerler ne bir haber verirler. Üzerinde türlü otlar bitenler Ne söylerler ne bir haber verirler.
Kimisinin üstünde biter otlar Kiminin ba nda s ra serviler Kimi masum, kimi güzel yi itler Ne söylerler, ne bir haber verirler.
Topra a gark olmu nazik tenleri Söylemeden kalm tatl dilleri Gelin, duadan unutman bunlar Ne söylerler, ne bir haber verirler.
Yunus der ki gör takdirin i leri Dökülmü tür kirpikleri ka lar Ba lar ucunda hece ta lar Ne söylerler, ne bir haber verirler.
Yunus Emre
Metin, Türk edebiyat program nda yer alan u kazan mlar do rultusunda kitaba
al nm
r:
1.
iirin yaz ld
dönemdeki hâkim zihniyeti fark eder.
2.
iirin yaz ld
dönemde tart
lan sanat anlay
belirler.
3.
iirin yaz ld
dönemin sosyal, siyasi ve kültürel hayat
n özelliklerini belirler.
4.
airin, dönemin kültür ve sanat hayat yla ili kisini fark eder.
Bölümün
haz rl k çal malar k sm nda iki soru bulunmaktad r.
1. Yabanc bir filmde seyretti iniz aile ya ant ile kendi aile ya ant kar la z. Tespit etti iniz farkl klar sebepleriyle birlikte maddeler hâlinde defterinize yaz z.
2. Karacao lan’ n bir iirini okuyunuz. iirde geçen kültür ögelerini belirleyiniz. Belirledi iniz ögelerin kültürümüzle olan ili kisini aç klay z.
Yukar da yer alan birinci haz rl k çal mas ile zihniyet kavram , ö rencilerin
ya ad klar çevreden örnekler verilerek somut hale getirilmi tir. Soru ile her toplumun
kendine ait bir ya am ekli ve zihniyetin bu ya am ekliyle ba lant bir kavram
oldu unu ö rencilere fark ettirmek amaçlanm
r.
kinci haz rl k çal mas ile halk airi Karacao lan’ n bir iirinden yola ç karak,
rencilere kültürün iir metinleri üzerindeki etkisi hissettirilmeye çal
lm
r.
Kazan mlar do rultusunda, kitaptaki ilahi metnine yönelik üç metin alt soru ve
bir etkinlik çal mas tespit edilmi tir.
Etkinlik: S f üç gruba ayr r. Grup sözcüleri seçilir. Yukar daki Zihniyet emas ’ndan hareketle birinci grup iirlerde dönemin zihniyetine, ikinci grup sanat anlay na, üçüncü grup sosyal ve kültürel hayat na ait özellikleri gösteren ifadeleri bulur. Gruplar bu ifadeleri bulduktan sonra grup sözcüleri belirlenen özellikleri arkada lar na sunarlar.
Etkinlik çal mas nda kullan lan “dönemin zihniyetine” ifadesi birinci kazan m,
“dönemin sanat anlay
na” ifadesi ikinci kazan m, “dönemin sosyal ve kültürel
hayat na” ifadesi üçüncü kazan m do rultusundad r. Bir etkinlik içerisinde birkaç
kazan ma yönelik uygulamalara yer verilebilir. Ancak “Zihniyet emas ”, ö rencilerin
bir edebî türle ba lant olarak, ilk kez kar la
klar zihniyet kavram
ö rencilere
tam anlam yla aç klayacak düzeyde de ildir. Kitapta verilen “Zihniyet emas ”
daki gibidir:
Dinî Siyasi Sosyal
Zihniyet— bir dönemdeki Ekonomik hayat n duygu, anlay ve zevk Sivil bütünüdür.
Görüldü ü gibi sadece zihniyet kavram
n tan
emala
lm
r. ema
rencilerin, zihniyeti olu turan ögeleri ö renmesine yard mc olabilir. Ancak
rencilere bir dönemdeki zihniyet özelliklerini belirleme noktas nda yard m sa layacak
yeterlili e sahip de ildir. Zihniyetin tan
ndan olu an ema, zihniyet özelliklerini
belirlemeye dahi yön veremeyecek düzeyde iken, etkinlikte dönemin sanat anlay
na ve
sosyal ve kültürel hayat na ait özelliklerin de “Zihniyet emas ”ndan hareketle
belirlenmesi istenmi tir. emada zihniyetin, sanat anlay
na veya dönemin sosyal ve
kültürel hayat na olan etkisinden söz edilmemesi etkinlik çal mas
n bu k sm
uygulanamaz hale getirmi tir. Halk iiri örne i olan ilahi iirinde dinî duygular
hâkimdir.
rencilerin, de
ik dönemlere ait iirlerde, farkl kelime, kavram ve söyleyi
özelliklerinin kullan ld
fark etmelerini sa layaca dü ünülen birinci metin alt soru
ve ilahi iirine ait dizelerden yola ç karak dönemin zihniyeti hakk nda ö rencilerin
belirleme yapmalar
isteyen ikinci metin alt soru a
da verilmi tir. Birinci ve ikinci
metin alt soru, iirlerin yaz ld
dönemde hâkim olan zihniyet özelliklerini ö rencilerin
kavramas
sa layacak niteliktedir. Bu nedenle sorular, birinci kazan mla uyum
içerisindedir.
1. lahi, Gazel, Karanfil (Ahmet Hâ im), Karanfil (Orhan Veli) iirlerinin farkl dönemlere ait olduklar hangi kelime, kavram ve söyleyi özelliklerinden ç karabilirsiniz? Tart z. Ula z sonuçlar defterinize yaz z.
2. “Yalanc dünyaya konup göçenler/ Gelin, duadan unutman bunlar / Yunus der ki gör takdirin i leri” dizelerinden yola ç karak dönemin zihniyeti hakk nda neler söylenebilir? Tart z ula z sonuçlar defterinize yaz z.
Programda birinci kazan
n etkinlikler bölümünde verilen
kili veya üçlü
renci gruplar
n zihniyetle ilgili hangi kelime, kavram, söyleyi lerin bulundu unu
belirlemeleri önerilir.” etkinlik önerisiyle birinci metin alt çal ma desteklenmi tir.
iirlerin yaz ld
dönemle, iirlerde kullan lan kelime, kavram ve söyleyi özellikleri
aras nda dönemin zihniyetinin belirlenmesine yard mc olacak bir ili ki vard r. Birinci
metin alt soru ö rencilerin bu ili kiyi kavramalar na k smen yard mc olacak
niteliktedir.
Programda birinci kazan ma ait aç klamalar bölümünde “Zihniyet, bir
ticari hayat n, e itim etkinliklerinin birlikte olu turduklar ortam ve bunlar n hiçbirine
indirgenemeyen duygu, anlay ve zevk bütünüdür. ” ifadesine yer verilmi tir. Bu
aç klama, zihniyetin kendini olu turan ögelerle birlikte bir bütün oldu unu ö rencilerin
fark etmesini sa layacak özelliktedir. lahi türündeki iirler, Allah ve Allah’la ilgili her
hususu konu edinen iirlerdir. Yunus Emre’nin “ilahi” adl
iirinde de dua, takdirin
leri gibi ifadelerde dinî unsurlar bulunmaktad r. lahinin bu özelli inin, iirin yaz ld
döneme ait zihniyeti belirleme bak
ndan ö renciyi yönlendirece i dü ünülmektedir.
Bu nedenle iirden seçilen dizelerde Allah ve dinle ilgili “yalanc dünya”, “duadan
unutman bunlar ”, “takdirin i leri” gibi kelime ve kavramlar n yer almas ö rencilerin
iirin yaz ld
dönemdeki zihniyeti belirlemelerine kolayl k sa layacakt r.
lahi metnine yönelik be inci metin alt soru a
da verilmi tir. Be inci metin
alt soru, yukar da verilen birinci ve ikinci metin alt soru ile ba lant
r. Ö renciler
birinci ve ikinci metin alt soruda belirledikleri zihniyet özelliklerinden hareketle be inci
metin alt soruyu cevaplayabileceklerdir. Sorunun (a) maddesi ö rencilerin, irin
yaz ld
dönemde toplumun sosyal, kültürel ve sanat hayat
n özellikleri hakk nda
belirleme yapmalar
sa layacakt r. Bu ba lamda sorunun bu k sm üçüncü ve
dördüncü kazan ma uygundur. Sorunun (b) maddesinde ise ö rencilerin, örnek metin
olarak seçilen ve farkl geleneklere ait olan iir metinlerinin ait olduklar gelenekle
ili kisi üzerine belirleme yapmalar istenmi tir. iirlerin ait olduklar gelenek, ayn
zamanda iiri olu turan airin de esinlendi i gelenektir. Bu ba lamda sorunun (b) k sm ,
airin gelenekle ili kisini belirlemeye yöneliktir ve be inci kazan mla uyumludur.
5. “Ey serv-kad seninle geçen rüzgâr /Îran-zemîne tuhfemiz olsun bu nev gazel”, “K zg n kokusundan kelebekler / Gönlüm ona pervane kesildi.”, “Hakk z var, güel de ildir ihtimal, / Mübala a sanat kadar / Var ova’da ölmesi on bin ki inin”, “ Yalanc dünyaya konup göçenler / Ne söylerler ne bir haber verirler.” Dizelerinden yola ç karak;
a. Daha önce belirledi iniz zihniyet özelliklerine göre airlerin dönemlerindeki kültür ve sanat hayat ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? b. Farkl iir geleneklerine ait olan bu dört iirin ait olduklar geleneklerle
ilgili neler söyleyebilirsiniz?
“Anlama ve Yorumlama” ba
alt nda, farkl dönemlere ait üç iirden iki er
dize al nm
r. 16. yüzy l divan airlerinden Hâyali’nin, 19. yüzy l halk airlerinden
Erzurumlu Emrah’ n ve modern iir gelene ine mensup olan Ece Ayhan’ n iirlerinden
dizeler seçilmi tir.
1. “A k bir em’-i ilâhîdür benüm pervânesi
evk bir zencîrdür gönlüm an n divânesi” (Hayâli)
“Güzel sevmek sarp bir kale
Ya al r ya al nmaz” (Erzurumlu Emrah)
“A k örgütlenmektir bir dü ünün abiler” (Ece Ayhan)
Yukar daki dizelerde alt çizili kelimelerden yola ç karak iirlerin yaz ld klar dönemin “a k” anlay ve sosyal hayat ile ilgili neler söylenebilir? Sözlü olarak ifade ediniz.
2. Bir iiri kendinden önceki iir gelenekleriyle hangi yönlerden ili kilendirebilirsiniz? Tart z. Ula z sonuçlar tahtaya yaz z.
Yukar daki dizelerde a k duygusunu ifade eden kelime ve kelime gruplar
n alt
çizilmi ve ö rencilerin dikkati o kelimelere çekilmi tir. Farkl dönemlerde yaz lan
iirlerde ayn konu ele al nmas na ra men söyleyi ve anlay farkl klar vard r ve bu
bölümdeki çal malarla bu farkl klar n ö renciler taraf ndan belirlenmesi ve
kavranmas amaçlanm
r. Yukar daki sorularda, iirlerin yaz ld
dönemdeki sosyal
ve kültürel unsurlar n söyleyi özelliklerinden yola ç karak belirlenecektir. Sorular n bu
ba lamda üçüncü kazan mla ili kili oldu u söylenebilir.
3.1.1.1.2. iirde Ahenk (Ses ve Ritim)
Bu konu ba
alt nda Türk halk iiri örne i olarak koçaklama türünde bir iire
yer verilmi ve Köro lu’na ait Koçaklama metni kullan lm
r. Â k edebiyat
n
güzelleme, koçaklama, ta lama, varsa , semai gibi naz m türleri de ko ma eklinde
söylenmi tir. Bu aç dan ko ma, zengin bir naz m eklidir. Koçaklama, ahenk ögelerinin
belirgin olmas bak
ndan konuya uyumlu bir naz m türüdür. Ayn zamanda
koçaklama türünün en iyi icrac lar ndan olan Köro lu’na ait iir örne ine yer verilmesi
de isabetli bir seçimdir.
KOÇAKLAMA
Mert dayan r namert kaçar Meydan gümbür gümbürlenir
ahlar ah divan açar Divan gümbür gümbürlenir
Yi it kendini ö ende Oklar menzili dö ende
per kalkana de ende Kalkan gümbür gümbürlenir
Hak saklas n belas ndan Köro lu'nun naras ndan
Her yan gümbür gümbürlenir. (Köro lu)
Koçaklama türündeki iir metnine ve programda iirin yer ald
bölüme yönelik
kazan mlar a
da verilmi tir:
1.
iirde ahengin hangi ögelerle sa land
belirler.
2.
iirdeki ses ak
fark eder.
3.
iirde ritmin önemini ve ritmin nas l sa land
aç klar.
4. Söyleyi tarz , kafiye, redif, iç kafiye ve aliterasyon, asonans gibi ses
benzerliklerinin iirdeki i levini aç klar.
5. Her dönemin kendine özgü bir ses ve ritim anlay
oldu unu belirler.
6. Çe itli dönemlere ait iirleri ses ve ritim özellikleri bak
ndan kar la
r.
(MEB, 2005: 35-36)
Bölümde haz rl k çal malar yla iirdeki ses ak
ve iirde ahengi sa layan
ögeler konusunda ö rencilere farkl örnekler verilerek onlarda ön bilgi olu turma
amaçlanm
r. Bu do rultuda haz rl k bölümünde dört soruya yer verilmi tir.
1. Tören yürüyü lerinin seyircilere ho gelmesinin sebebi ne olabilir? Tart z. Ula z sonuçlar defterinize yaz z.
2. daki iirlerden Koçaklama’y düz yaz gibi, u an okudu unuz soruyu da iir gibi okuyunuz. Bu iki okumay kar la z. Sonuçlar tahtaya yaz z.
3. Birço umuzun ezberinde uzun ya da k sa birkaç iir ya da iir parças bulunmaktad r. Buna kar k düz yaz için ayn eyi söylemek zordur. Sizce iirin kolay ezberlenebilir ve ak lda tutulabilir olmas n sebebi nedir? Tart z. Ula z sonuçlar defterinize yaz z.
4. Bir robotun konu mas yla bir insan n konu mas kar la z. Ses ak ndaki farkl k neden kaynaklanmaktad r? Tart z. Ula z sonuçlar defterinize yaz z.
Yukar daki çal malar ö rencilerin, iirde ahengi sa layan ögeleri fark etmesini
ve bu ögeleri belirlemesini sa layacakt r. Ahengi sa layan en önemli ögelerden biri de
ses ak
r. Ö rencilerin ahengi sa layan unsurlar ve ses ak
n ahenge olan katk
kavrayabilece i yukar daki çal malar birinci ve ikinci kazan mla uyum içerisindedir.
Programda birinci kazan ma ait aç klama k sm ndaki; “Ahengin ses ak
, söyleyi , ritm,
ölçü ve her türlü ses benzerli iyle sa land
vurgulan r.” ifadesiyle çal malarda
vurgulanmas gereken husus aç k hale getirilmi tir. Sorularda iir ve nesrin ahenk
ögeleri bak
ndan farkl
ö rencilere hissettirmek amac yla de
ik örneklerden
yararlan lmas , konunun ö renciler taraf ndan daha çabuk alg lanmas
sa layacakt r.
Tören yürüyü ünün belli bir ahenge sahip olmas ve bu nedenle insanlara co ku vermesi
iirdeki ahenk ögelerinin verdi i co kuya benzetilmi tir. Bir robotun konu mas ndaki
ahenk ögelerinin yoksunlu u ve insan konu mas ndaki ses ak
yine iir ve düz yaz
aras ndaki ahenk fark na benzetilmi tir. Bu bak mdan sorular konu hakk nda
rencilerde ön bilgi olu turacak niteliktedir.
Kitapta koçaklama iirine yönelik üç metin alt soru bulunmaktad r.
1. “Mert dayan r namert kaçar Meydan gümbür gümbürlenir
ahlar ah divan açar. Divan gümbür gümbürlenir”
a.Yukar daki dörtlükte tekrar eden ünlüleri belirleyiniz. Bu ünlülerin ahenge olan katk ifade ediniz.
b.Yukar daki dörtlü ün dize sonlar nda ahengi sa layan sesleri tespit ediniz. Benzer bir durumun di er iki iir için de geçerli olup olmad iirlerden örneklerle gösteriniz.
2. Yukar daki iirlerde söyleyi tarz ile konu aras nda bir ili ki var m r? Tart z. Ula z sonuçlar defterinize yaz z.
iirlerdeki söyleyi tarz , asonans ve kafiye gibi ses benzerliklerin incelendi i
birinci ve ikinci metin alt soru, ses benzerliklerinin iirdeki i levini ö rencilere
kavratmaya yönelik bir çal malard r. Koçaklama metninin bir dörtlü ü üzerinden,
tekrar eden ünlülerin (asonans) ve dize sonlar nda ahengi sa layan seslerin tespit
edilmesini isteyen birinci metin alt soru, ö rencilerin ahengi sa layan unsurlar n
iirdeki i levini anlamalar bak
ndan önemli bir uygulamad r. Soru dördüncü
kazan ma uygundur.
kinci metin alt soru, iirlerdeki söyleyi tarz
n iirin temas na göre de
iklik
gösterdi ini ve bu de
iklikle birlikte her iirin temas na göre farkl ahenk özelliklerine
sahip oldu unu ö rencilere sezdirecektir.
3. Yukar daki iirlerde bulunan ses ve ritim farkl klar n sebeplerini tart z. Ula z sonucu defterinize yaz z.
Üçüncü metin alt soru arac
yla ö rencilerin, her dönemin kendine has ses ve
ritim anlay
oldu unu sezmeleri sa lanacakt r. Ö rencilere, iirlerde bulunun ses ve
ritim farkl klar
n sebeplerini tart ma imkân verecek olan üçüncü metin alt soru,
rencilerin be inci kazan ma ula malar
sa layacakt r. 16. yüzy la ait Koçaklama,
17. yüzy la ait “Gazel” ve Cumhuriyet Dönemi’ne ait “Bütün Saadetler Mümkündür”
adl farkl dönemlerde yaz lm
iirlerin inceleme metni olarak seçilmesi, ö rencilere üç
ayr döneme ait iir örnekleri üzerinde inceleme yapma imkân
verecektir.
Kitapta, metinlere yönelik olarak üç etkinlik çal mas bulunmaktad r.
1. Etkinlik: S f iki gruba ayr r. Grup sözcüleri seçilir. Birinci grup Koçaklama’y , ikinci grup Gazel’i nesre (düz yaz ya) çevirir. Gruplar, iirler ile iirlerin nesre çevrilmi ekillerini kar la rlar. Sonuçlar grup sözcüleri taraf ndan s fa aç klan r.
rencilerin, ayn cümlenin
düz yaz ve iir eklinde yaz lmas
n ve
okunmas
n iirdeki ahenk unsurunu ne ölçüde etkiledi ini fark etmelerini sa layacak
birinci etkinlik çal mas , birinci kazan ma uygundur. Bu etkinlik programda yer alan
birinci kazan
n kar
ndaki u aç klamayla desteklenecektir; “Ahengin, ses ak
,
söyleyi , ritim, ölçü ve her türlü ses benzerli iyle sa land
vurgulan r.”.
Bir iir metnine ahenk katan ögeler, iirin düz yaz gibi okunmas halinde ahenk
unsuru olu turmazlar. Birinci etkinlikle, iir metni ve nesir halinde yaz lm metinlerin
okunu lar
n farkl oldu unu ve bu farkl
n ahengi etkiledi ini ö renciye fark
ettirmek hedeflenmi tir.
4. Etkinlik: S f üç gruba ayr r. Grup sözcüleri seçilir. Her grup yukar daki iirlerden birini seçer ve iirleri ritim özellikleri bak ndan inceler. ncelenen iirlerin ritim özellikleri grup sözcüleri taraf ndan tahtaya yaz r. Gruplar ritim özelliklerin kar la rarak iirler aras ndaki ritim farkl klar n sebeplerini tart rlar. Ula lan sonuçlar deftere yaz r.
Dördüncü etkinlik çal mas , ö renci gruplar
n iirlerin ses ve ritim
özelliklerini belirlemesini ve farkl döneme ait iirlerin ritim özelliklerini
kar la
rmas
sa layacakt r. Ö renciler, iirlerin ritim özelliklerini belirlerken iirde
ritmin önemini kavrayacaklard r. Etkinlik çal mas , bu yönüyle üçüncü kazan mla
uyum içerisindedir. Etkinli in, ö rencilerin belirledikleri ritim özelliklerinden hareketle
farkl dönemlere ait iirleri kar la
racaklar k sm ise alt nc kazan ma uygundur.
5. Etkinlik: S f iki gruba ayr r. Grup sözcüleri seçilir. Gruplar, Koçaklama ve Bütün Saadetler Mümkündür adl iirlerin hecelerin sayarlar. Ula lan sonuçlar grup sözcüleri taraf ndan sözlü olarak ifade edilir.
