I. BÖLÜM
3.1. Dokuzuncu S f Türk Edebiyat Ders Kitab nda Yer Alan Halk Edebiyat
3.1.2. Olay Çevresinde Olu an Edebî Metinler
3.1.2.3. Göstermeye Ba Edebi Metinler (Karagöz ve Seyirlik Oyunlardan
3.1.2.3.2. Göstermeye Ba Edebî Metinleri nceleme
Bu bölümde amaç, göstermeye ba
edebî metin örneklerini inceleme yöntemini
rencilere göstermek ve ö rencilerin bir tiyatro metninin nas l incelenmesi gerekti ini
renmelerini sa lamakt r. Bölümde farkl dönemlere ait tiyatro metinlerine yer
verilmi tir. Bu ba lamda, halk edebiyat gelene ine örnek olarak geleneksel Türk
tiyatrosuna ait Karagöz’ün A al
adl tiyatro metni kitaba al nm
r.
KARAGÖZ’ÜN A ALI I (Öyle mi Derler? Muhaveresi)
LER (TASV RLER): Karagöz, Hacivat, Acem, Tiryaki, Rum, Yahudi, Ermeni, Çengi, Tuzsuz Deli Bekir, Laz Hayrettin, Muhacir Hüsmen A a, Zenne
Muhavere
HAC VAT — ( ark söyleyerek perdeye gelir.) Makam : Segah
Gördün de beni bendettin, Ne suçum görüp aman terk ettin,
yar ile ülfet ettin,
Ne suçum görüp aman terk ettin!
Ooof, hay Hak! ...
Diyelim bu gece de Mevlam i imizi rast getire. Yar bana bir e lence medet!
Kande varsa â k- biçare canan n arar, Dert ile bimar olan elbette derman n arar. Aman bana bir e lence yar hey!
KARAGÖZ — (Hacivat gazele devam ederken sallana sallana perdenin ortas na gelir, birdenbire Hacivat'a sar r.) Hah!... Yakalad m kerata…
HAC VAT — Aman birader. Ne yap yorsun?
KARAGÖZ — Ne yapaca m, seni patakl yorum köftehor! HAC VAT — Aman birader enfiye kutumu k rd n.
KARAGÖZ — Dikkat et nas ma bast n! (Kavga ederlerken birdenbire Karagöz s rtüstü dü er, Hacivat üstüne ç p iki üç tekme att ktan sonra kaçar.)
KARAGÖZ — (Arkaüstü vaziyette) Of, aman… Aman da aman, hâlim yaman. Kerata, evirdi çevirdi, sonunda iki de tekme att , defoldu gitti. Ay aman! Ay, ay, ay, ay!..(Yava yava kalkar.)
HAC VAT — (Perdeye gelerek) Vay Karagöz'üm ma allah!
KARAGÖZ — Selvinin tepesine bin de ku avla (Tokat atar, Hacivat gider.)
HAC VAT — (Tekrar gelir.) Aman Karagöz'üm. Böyle bilâsüal ve cevap, bendenizi darbe sebep?
KARAGÖZ — Gelirken yar yolda devrildi bir araba sepet. (Tokat atar, Hacivat gider.)
HAC VAT — (Tekrar gelir.) Karagöz'üm art k çok oluyorsun. Beni
tokatlamaya hakk n yok.
KARAGÖZ — Öyleyse al u silleyi de burnuna sok.
(Tokat atar, Hacivat gider.)
HAC VAT — (Tekrar gelir.) Yaz k yaz k Karagöz'üm! Sabahleyin evden ç kt m, çar dan geçerken bir serpu ald m. Hem yeni serpu umu göstermek hem de biraz yorgunluk almak için Karagöz'üme u rayay m demi tim.
KARAGÖZ — Ne yapay m. Ne olacak?
HAC VAT — Can m efendim serpu alm m.
KARAGÖZ — Sarho oldunsa bana ne?
HAC VAT — Can m sarho de il, serpu , serpu …
KARAGÖZ yi yahu ondan da bana ne?
HAC VAT — Ayol öyle mi derler? KARAGÖZ — Ya nas l derler?...
HAC VAT — “Güle güle giy, ba nda paralans n!” derler. KARAGÖZ —Peki!.. Güle güle giy, ba nda paralans n!
HAC VAT — Dönü te odun deposunun önünden geçiyordum. Bari
birkaç çeki de odun alay m, dedim. Ald m, eve gönderdim.
KARAGÖZ — Güle güle, ba nda paralans n!
HAC VAT — Ayol sus! Bu serpu de il, de il, odun ald m odun…
KARAGÖZ yi ya, güle güle ba nda paralans n.
HAC VAT — Can m efendim öyle denmez!
KARAGÖZ — Ya ne denir?
HAC VAT — “Güle güle yak, otur da külüne bak!” denir.
KARAGÖZ — Haa, peki… Güle güle yak, otur da külüne bak!
HAC VAT — Hah, aferin!..Derken birader, yolda bizim Hasan ustaya rastgeldim. Evin dam ak ydu, akl ma geldi. Eve gönderdim. Evin kiremitlerini aktar p biraz da ufak tefek k k dökü ü tamir etmesini tembih ettim.
KARAGÖZ — Güle güle yak. Otur da külüne bak!
HAC VAT — Aman ne yapt n birader?
HAC VAT — Can m efendim öyle denmez!
KARAGÖZ — Ya ne denir?
HAC VAT — “Oh oh! Ma allah pek memnun oldum, güle güle oturunuz, içinden hiç eksik olmay z!” denir.
KARAGÖZ — Oh oh! Ma allah pek memnun oldum. Güle güle oturunuz, içinden hiç eksik olmay z!
HAC VAT — Eksik olma Karagöz'üm! Derken efendim, evimin tamir edildi ini gören alacakl lardan biri, Hacivat zenginle mi , ev yapt yor, gidip alaca isteyeyim diye para almaya geldi. Benim param tükendi inden alacakl ile bo az bo aza kavga ettik. kimizi mahkemeye götürdüler, badel muhakeme ikimizi de hapse att lar.
KARAGÖZ — Oh oh! Ma allah, pek memnun oldum. Güle güle oturunuz, içinden hiç eksik olmay z!
HAC VAT — Ayol öyle denmez!
KARAGÖZ — Ya ne denir, ne bileyim ben köftehor!
HAC VAT — “ allah efendim, yak nda biri sebep olur da ç kar r. Siz merak etmeyin, ötekini de ç kar rlar!” denir.
KARAGÖZ — “ allah efendim, yak nda biri sebep olur da ç kar r. Siz merak etmeyin ötekini de ç kar rlar!”
HAC VAT — Aferin Karagöz'üm. Sonra efendim, iyice u ra ktan sonra bizi hapisten ç kard lar. Ben o sevinçle ko a ko a eve geliyordum.
nda ekmek ç kar yormu , acele ile f n kenar ndan ko arken küre in sap bir gözüme dokunup ç karmaz m ?..
KARAGÖZ — allah efendim, yak nda biri sebep olur da ötekini de kar r. Siz merak etmeyin!
HAC VAT — Efendim külhani gözüm ç kt gözüm.
KARAGÖZ allah efendim, biri sebep olur ötekini de ç kar r.
HAC VAT — Can m öyle denmez!..
KARAGÖZ — Ya ne denir?
HAC VAT — “ allah ifa bulursunuz, yak nda hiç görmemi e dönersiniz!” denir.
KARAGÖZ — allah ifa bulursunuz, yak nda hiç görmemi e dönersiniz! (Tokat atar, Hacivat gider.)
Kerata kap n önünde yapt gürültü pat rt ile etraf rahats z etti i yeti memi gibi, bo laflarla beni yorma a kalk yor. Sen gidersin de beni Lofça çivisiyle m hlamad lar ya! Ben de çekilir giderim iydgâhe, dolâbe, dilber seyrine, bakal m âyine-i devrân ne sûret gösterir.
...
Karagöz Oyunlar hzl.: Ünver ORAL
Bir perdenin arkas na,
k yans larak gölgenin dü ürülmesi ile canland
lan
Karagöz’ün bilinen bir di er ad da gölge oyunudur. Gölge oyununu And (1977: 13’den
akt: Aça vd., 2011: 218); “Bir ayd nlatma kayna ile yar saydam bir perdeden
yararlan larak, bu perdenin önünde ya da gerisinde, iki boyutlu saydam ya da saydam
olmayan kuklalar n oynat lmas ” olarak ifade etmi tir.
Karagöz oyunu, oyuncular arac
yla do rudan sahnelenen bir oyun de ildir.
Karagöz oyununda yer alan kuklalar hareket ettiren, konu turan ve oyunun haz rl
yapan ki ilerin belli görevleri vard r. “Karagöz tek sanatç
n gösterisidir. Bununla
birlikte, Karagözcünün yard mc lar yok de ildir. Hayalî veya hayalbaz denilen ustadan
ba ka bir ç rak vard r. Perdenin haz rlanmas
, oynanacak fas l’ n görüntülerini seçip
raya koymaktan ba ka, ayr ca ustan n yan nda bu sanat n ö rencisidir. Ç ra n da
yard mc
sand kkâr ad
al r, o da ç ra a yard mc olur. Oyunlarda ark lar ,
türküleri okuyana yardak, tef çalan yard mc ya da dayrezen denilir.” (And, 1985: 331-
332).
Karagöz oyunu dört bölümden olu maktad r: Bo bir müzikle bir manzara veya
göstermelik ad verilen suretin perdeye dü ürüldü ü, izleyiciyi oyuna haz rlamay
amaçlayan ve Hacivat ile Karagöz’ün perdeye indi i “mukaddime”; genellikle Hacivat
ve Karagöz aras nda geçen, bu iki karakterin özelliklerini ve birbirine kar t dü en
özelliklerinin anlat ld
ve tam anlam yla bir çene yar
rman n görüldü ü
“muhavere”; oyunun as l k sm ve oyuna ad
veren olaylar n cereyan etti i, farkl
ki ilerin de olaylara dahil oldu u “fas l” ve Karagöz’ün oyunun bitti ini haber verdi i,
kusurlar için özür diledi i “biti ” bölümüdür (Sakao lu, 2011: 112-163).
Metin ö rencilerin, programda yer alan a
daki kazan mlara ula mas
sa lamak amac yla kitapta yer bulmu tur:
1. Farkl dönemlere ait metinleri inceler.
2. Metnin özelliklerini belirler, birbirleriyle kar la
r.
3. Metnin türünün hangi dönemde ortaya ç kt
fark eder.
5. Metnin temas , ki ileri ve mekân ile ilgili k
mlar yla yaz ld
dönem aras nda
ili ki olup olmad
ara
r. (MEB, 2005: 55)
Kitapta, Karagöz’ün A al
adl metne yönelik iki haz rl k çal mas
bulunmaktad r. Bunlardan ilki do rudan Karagöz oyunlar na yönelik ikincisi ise kitapta
bulunan tiyatro metinlerinin tamam na yönelik çal malard r.
1. Seyretti iniz bir Karagöz oyununun özellikleri üzerine dü üncelerinizi sözlü olarak ifade ediniz.
Yukar daki haz rl k sorusu ile ö rencilerin seyrettikleri bir Karagöz oyununda
dikkatlerini çeken özellikleri belirtmeleri istenmi tir. Soru, ö rencilerin Karagöz
oyunlar hakk ndaki bilgilerin ortaya ç karacakt r.
2. Bir tiyatro metninin, yazar taraf ndan belirtilmi sahne, dekor ve kostüm özellikleri ile metindeki yönlendirme ifadelerinden farkl ekillerde
sahnelenmesinin uygun olup olmayaca konusundaki dü üncelerini sebepleriyle birlikte, sözlü olarak ifade ediniz.
kinci haz rl k sorusu, tiyatro metninde yer alan yazara ait ifadeler hakk nda
rencilerin yorum yapmas
sa layacakt r.
Karagöz’ün A al
adl tiyatro metinine ait dokuz metin alt soru ve bir
etkinlik çal mas bulunmaktad r.
1. Karagöz’ün A al adl metindeki olaylar ve olay örgüsünü inceleyerek defterinize yaz z.
2. Karagöz’ün A al oyunundaki Karagöz ve Hacivat’ n karakter mi tip mi olduklar belirleyip a daki karakter/tip çözümleme tablosundaki sorular cevaplay z.
5.Karagöz’ün A al adl oyunun temel çat mas ve temas bularak defterinize yaz z.
“HAC VAT -- Can m efendim serpu alm m.
KARAGÖZ – Sarho oldunsa bana ne?
HAC VAT – Can m sarho de il serpu , serpu …”
“HAC VAT – (Tekrar gelir.) Karagöz’üm art k çok oluyorsun. Beni tokatlama a hakk n yok.
KARAGÖZ – Öyleyse al u silleyi de burnuna sok. (Tokat atar, Hacivat
gider.)”
“Yar bana bir e lence medet!...”
“Ben de çekilir giderim iydgâne, dolâbe, dilber seyrine, bakal m âyine-i devrân ne sûret gösterir!”
4. Yukar daki ifadelerden yola ç karak Karagöz’ün A al adl metnin dil ve anlat m özelliklerini belirleyip defterinize yaz z.
“KARAGÖZ – Güle güle yak. Otur da külüne bak.
HAC VAT – Can m efendim öyle denmez! KARAGÖZ – Ya ne denir?
HAC VAT – ‘Oh oh! Ma allah pek memnun oldum, güle güle oturunuz,
içinden hiç eksik olmay z!’ denir.”
5. Yukar daki ifadeleri metnin temas ile ili kilendirerek defterinize yaz z. 6. Metnin bir yazar n olup olmad tart z. Ula z sonucu
sebepleriyle birlikte defterinize yaz z
Yukar daki metin alt sorularda ö renciler, farkl döneme ait tiyatro metinlerini
inceleyeceklerdir. Programda birinci kazan
n aç klamalar k sm ndaki ifadelerle
sorular n amac netle tirilmi tir. Bu nedenle yukar daki metin alt sorular n birinci
kazan ma uygun oldu unu söyleyebiliriz. Kazan ma ait aç klama programda u ekilde
yer alm
r:
“Metni yap , tema, dil, anlam ve gelenek yönünden inceler. Göstermeye ba
edebî metinler (her düzeydeki tiyatro eserinin) anlatmaya ba
edebî metinlerde oldu u
gibi yap , tema, dil ve anlam, metin ve gelenek bak mlar ndan incelenir ve yorumlan r.”
Dokuzuncu metin alt soru ve üçüncü etkinlik çal mas birbirini tamamlar
niteliktedir. Üçüncü etkinlikte örnek olarak seçilen tiyatro metinlerinin belli aç lardan
kar la
lmas istenmi tir. Dokuzuncu metin alt soru ise Karagöz metninin tür
özelliklerinin belirlenmesini sa layarak bu kar la
rmaya yard mc olacakt r. Metin
özelliklerinin belirlenmesini ve birbirleri ile kar la
lmas
sa layacak a
daki
çal malar ikinci kazan ma yöneliktir.
9. Daha önce seyretti iniz bir Karagöz oyununu da göz önüne alarak Karagöz’ün A al adl metnin tür özelliklerini belirleyip defterinize yaz z.
Dokuzuncu metin alt soru ikinci kazan
n, “Metnin özelliklerini belirler,”
sm
n kitaba yans mas
r. Soru ile ö rencilerin, metinden hareketle geleneksel Türk
tiyatrosunun en önemlilerinden Karagöz oyunlar
n özelliklerini belirlemeleri
sa lanacakt r.
3. Etkinlik: S f iki gruba ayr r. Grup sözcüleri seçilir. Birinci grup Karagöz’ün A al adl metni; ikinci grup Sinan adl metni dil, anlat m ve yap bak ndan inceler. Grup sözcüleri belirlenen özellikleri maddeler hâlinde tahtaya yazar. Ö renciler, metinler aras ndaki benzerlik ve farkl klar sebepleriyle birlikte tart r. Ula lan sonuçlar renkli kartonlara yaz larak s f panosuna as r.
Kitapta verilen geleneksel Türk tiyatrosu örne i Karagöz’ün A al
adl metin
ve modern Türk tiyatrosu örne i Sinan adl tiyatro metninin özellikleri, dokuzuncu
metin alt soruyla belirlenmi tir. Üçüncü etkinlikle, Ö rencilerin dokuzuncu metin alt
soruda belirledikleri metin özelliklerinden hareketle iki tiyatro metni aras nda
rencilerin kar la
rma yapmalar istenmi tir. Üçüncü etkinlikle birlikte ikinci
kazan
n, metinleri kar la
rmay hedefleyen k sm kitaba yans
olacakt r.
rencilerin, üzerinde inceleme yapt klar geleneksel tiyatro metinlerinin ortaya
kt
dönemi fark etmelerini sa layacak üçüncü metin alt soruya ve ikinci okul d
etkinlik çal mas na a
da yer verilmi tir. Metnin türünün ne zaman ortaya ç kt
üzerine ö rencileri ara
rmaya sevk eden çal malar üçüncü kazan mla ba lant olarak
kitapta yer alm
r.
2. Okul d etkinlik: S f iki gruba ayr r. Grup sözcüleri seçilir. Birinci grup Karagöz’ün A al , ikinci grup dram türünün hangi dönemde ortaya
kt ara r.
Daha önce Karagöz oyununun ortaya ç kt
dönemi ara
ran grubun sözcüsü kürsüye
gelerek konuyu anlat r” eklindeki metin alt soruya yer verilmi tir.
4. Karagöz oyununda Hacivat, Karagöz, Tiryaki, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, Çengi, Zenne, Acem, Rum, Yahudi, Ermeni, Arap, Arnavut, Laz Hayreddin ve Muhacir Hüsmen Aga gibi kahramanlar Türkçeyi kendilerine özgü a zlar yle konu ur, kendilerine özgü k yafetlerle görünür ve belirli davran lar sergilerler. Bu durumun bizi Karagöz metninin ortaya ç kt dönemin sosyal ve siyasi yap yla ilgili hangi sonuçlara ula rd defterinize yaz z?