I. BÖLÜM
3.2. Onuncu S f Türk Edebiyat Ders Kitab nda Yer Alan Halk Edebiyat
3.2.2. Destan Dönemi Türk Edebiyat
3.2.2.1. Destan Dönemi
Destan döneminin önemini ö rencilere kavratmay amaçlayan bölümde, farkl
milletlere ait destan metinlerine yer verilmi tir. Bölümdeki metinler, Türeyi Efsanesi,
Hayat A ac Efsanesi, Yarat
lar ve Aeterya Upani ad’d r. Türk halk edebiyat na ait
olan destan metinleri ise Türeyi Efsanesi ve Hayat A ac Efsanesi’dir.
TÜREY EFSANES (Uygur Türkleri)
Ta a oyulmu olan yaz tta öyle deniyordu:
Kara-Korum çaylar ndan say lan iki nehir vard . Bunlardan birine To la ve di erlerine de Selenge ad verilirdi. Bu nehirler akarak Kamlancu adl bir yerde birle irlerdi. Bu iki rma n aras nda iki tane a aç vard . Bu açlardan biri fusuktu ve di eri de Farslar n naj dedikleri a aca benziyordu. n bile bunlar n yapraklar servi gibi dökülmezdi. Meyvesinin tad ve ekli ise t pk çam f st nkine benzerdi. Öbür a aca da tur a ac derlerdi. Bu iki
aç da iki da n aras nda yeti erek büyümü tü.
Birgün bu iki a ac n aras na gökten bir k inmi ti. Bunun üzerine iki yandaki da lar yava yava büyümeye ba lad lar. Bu durumu gören halk ise hayretler içinde kalm . Uygurlar içlerinde büyük bir sayg duyarak oraya do ru yakla lar. Tam yakla klar bir s rada kulaklar na çok tatl ve güzel müzik na meleri gelmeye ba lad . Her gece buraya bir k inmeye ve n etraf nda da otuz defa im ek çakmaya ba lad . Di er birgün de ayn yerde ayr ayr kurulmu be tane çad r gördüler. Bunlar n her birinde birer çocuk oturuyordu. Her çocu un kar nda da onlar doyurmaya yetecek kadar süt dolu emzikler as idi. Çad n taban da ba tan a ya kadar gümü le dö enmi ti.
Bütün boylar n reisleri ve halklar bu garip eyi görmek için yerlerini b rak p ko mu lard . Bu manzaray görünce sayg ile diz çöküp selam verdiler. Biraz sonra da çocuklar alarak d ar ç kt lar. Besleyip büyütmeleri için de onlar süt annelerine ve dad lar na verdiler. Her f rsatta onlara sayg gösteriyorlar ve ikramda bulunuyorlard . Çocuklar art k süt çocu u olmaktan ç p da konu maya ba lay nca Uygurlardan anne ve babalar sordular. Onlar da o iki a ac gösterdiler. Bunun üzerine halk, çocuklar al p a açlar n yan na gitti. Çocuklar a açlar görünce onlara t pk evlad n babas na gösterdi i sayg gösterdiler. A açlar n kar nda diz çöktüler ve yeri öptüler. Bunun üzerine a açlar da dile gelip öyle dediler: “Güzel huy ve iyi özelliklerle bezenmi çocuklar, böyle olurlar ve anne ile babalar na böyle sayg gösterirler. Ömrünüz uzun, ad z ünlü ve öhretiniz de devaml olsun!”
O bölgelerde ya ayan bütün kavimler bu çocuklara hükümdar ullar ym gibi sayg gösterdiler. Çocuklar n do duklar yerden ehre dönülünce onlar n her birine birer ad koydular. En büyü ünün ad Sonkur - Tegin, ikincisinin ad Kotur - Tegin, üçüncüsünün ad Tükel - Tegin, dördüncüsünün ad Or - Tegin ve be incinin ad da Bökü-Tegin oldu. Çocuklar n do undaki kutsal durumu görenler, bunlardan birinin hükümdar olarak seçilmesi kanaatine vard lar. Çünkü bunlar, Tanr taraf ndan bu i için gönderilmi olmal yd lar.
Bu çocuklar aras nda Bökü-Tegin gerek güzelli i ve gerekse boyu posu, sabr , iradesi, ileriyi görü ü bak ndan di erlerinden daha ilerideydi. Ayr ca bütün milletlerin dillerini ve yaz lar da biliyordu. Herkes onun han olarak seçilmesi üzerinde birle ti ve büyük enlikler yaparak onu hanl k
taht na oturttu. O memleketi adaletle dö edi ve zulüm sahifelerini de kapad . Onun etraf ndaki adamlar, maiyeti, askerleri, atlar ve kullar gittikçe ço almaya ba lad .
Bahaeddin ÖGEL Türk Mitolojisi
HAYAT A ACI EFSANES (Uygur Türkleri)
lk insan, nereden geldi ini dü ünmü ve bu konuda gün geçtikçe kafas yormaya ba lam . Nas l do dum, nas l dünyaya geldim diye hep dü ünür gezermi . Art k birgün kendi kendine öyle söylenmeye ba lam : “E er gökten dü seydim o zaman kar ve buzla örtülü ve buzdan bir adam olurdum. Güney, kuzey, do u veya bat yönlerinden birinden gelseydim o zaman ben de a aç ve çay rlar n izleri olur ve bunlar da rüzgarlarla uçu urdu. Yok, yerin en derinliklerinden gelseydim elbette ki o zaman çamur ve toz içinde kal rd m!”
lk insan i te böyle dü üne dü üne kalakalm . En sonunda u karara varm : Demi ki “Beni do ursa do ursa yine Büyük Ana Kübey Hatun do urmu olmal r. Çünkü onun içinde bulundu u a ac n gö sünden sütler akar.” Bu sebeple ilk insan hayat a ac n kar nsa gitmi ve öyle demi : “Beni do uran ana sen olmal n.” A aç ilk insana, ilk insan da a aca bakm ve sonunda adam bu a ac n kendi annesi oldu unu anlam ve öyle demi : “Ben yetim bir çocuk iken sen beni büyüttün! Ben küçük bir çocuk iken sen beni adam ettin!”
Bahaeddin ÖGEL Türk Mitolojisi
Masal, destan ve mit gibi türlerle kar
lan efsanenin tan
birçok ara
rmac
taraf ndan yap lm
r. Elçin (2005: 314) efsaneyi; “ nsano lunun tarih sahnesinde
göründü ü ilk devirlerden itibaren ayr co rafya, muhit veya kavimler aras nda do up
geli en; zamanla inanç, âdet, anane ve merâsimlerin te ekkülünde azçok rolü olan bir
çe it masallar vard r, bu masallara efsane denir.” eklinde tan mlam
r.
Efsane, halk edebiyat
n di er türleri ile benzerlik gösterse de kendine has
özellikleri vard r. “Efsanenin ba
ca niteli i inan konusu olmas
r; onun anlatt
eyler do ru, gerçekten olmu diye kabul edilir. Bu niteli i ile efsane masaldan ayr r,
hikâye ve destana yakla r. Ba ka bir niteli i de düz konu ma diliyle ve her türlü üslûp
kayg
ndan yoksun, haz r kal plara yer vermeyen k sa bir anlat olu udur.” (Boratav,
1997: 98).
konu edindi i olaylar ve mitlerden fark
öyle ifade etmi tir; “Mit, tabiat veya
kozmogonik cisimleri ve hadiseleri hayalî bir ekilde nakleden anlatmalard r. Efsaneler,
mitlerin aksine gerçek tarihî hadiselerin ve ahsiyetlerin etraf nda te ekkül eder.”.
Destan, masal, mit gibi türlerle kar
lan ve k smen bu türlerle benzerlik gösteren
efsaneler, halk n inand
de erleri yans r.
Bu metinlere yönelik programda yer alan kazan mlar öyledir:
1. Destan dönemini belirleyen zihniyet ve be eninin özelliklerini aç klar.
2. Mitlerin do
unu aç klar.
3. Farkl uygarl klarda ve kavimlerde destan döneminin ya an p ya anmad
aç klar. (MEB, 2005: 63)
Metinleri incelemeye ba lamadan önce ö rencilerin ön bilgilerini harekete
geçirmek amac yla haz rl k çal malar bölümünde iki soruya yer verilmi tir.
1. Türk milletinin slam öncesi ça lara ait hayat yla ilgili neler biliyorsunuz? Bu bilgiler günümüze nas l ula r? Tart z. Ula z sonuçlar defterinize yaz z.
Yukar daki birinci haz rl k sorusu ile Türklerin slam öncesi ça lara ait
hayatlar yla ilgili bilgilerin, destan döneminde olu an destan metinlerinden elde
edilebilece ini ö rencilere hissettirmek amaçlanm
r.
2. a. nsano lu, etkisinde kald baz olaylar ola anüstü güçlere ba lama ilimindedir. Tarihin karanl k dönemlerinden beri görülen bu alg lay n sebepleri nelerdir? Dü ünceleriniz sözlü olarak ifade ediniz.
b. nsanlar n uzayla ilgili çözemedikleri, anlayamad klar olaylar kar nda nas l bir tav r tak nd klar tart z. Ula z sonuçlar sözlü olarak ifade ediniz
kinci haz rl k sorusunun (a) k sm nda ö rencilerden, ola anüstülükleri
bünyesinde bar nd ran destanlar n, destan döneminde ya ayan insanlar taraf ndan
alg lan biçimini yorumlamalar istenmi tir.
nsanlar n sebebini bilmedikleri olaylar kar
nda korku veya hayranl k
duygular na kap ld klar destan döneminde, insanlar olaylar farkl
ekillerde anlatma
ihtiyac duymu lard r. Bu ihtiyaç do rultusunda da destan metinleri olu mu tur.
nceleme metni olarak seçilen destan metinleri de insanlar n nereden geldiklerini merak
etmesi üzerine olu mu metinlerdir.
kinci haz rl k sorusunun (b) k sm nda ise sorunun (a) k sm nda eski ça lara ait
olarak verilen örne in günümüze uyarlanm
ekli yer almaktad r. Soru ile insanlar n
anlamland ramad klar ve nedenini anlayamad klar olaylar gizemli hale getirmelerinin
günümüzde de ya and
güncel örneklerle ö rencilere sezdirilmek istenmi tir.
Haz rl k çal malar nda yer alan bu sorular, k smen birinci kazan ma yöneliktir.
Programda birinci kazan
n kar
nda yap lan aç klama, soruda vurgulanmas gereken
hususu aç k hâle getirmektedir. “Destan dönemi ifadesiyle destanlar n ortaya ç kt
zaman dilimi kastedilir. Bu zaman diliminde rka özgü özelliklerin hayata hâkim oldu u
vurgulan r.”.
Bölümde verilen Türk destan metinleri üzerinde ö rencilerin çal ma yapmas na
imkân sa layan metin alt sorular u ekildedir:
1. a. Mitler geleneksel olarak yay lan veya toplumun hayal gücü etkisi ile biçim de tiren, evrenin do u, türeyi i ile ilgili hayalî alegorik anlat olan halk hikâyeleridir. Buna göre verilen metin parçalar ndaki mitleri belirleyiniz. Sonuçlar sözlü olarak ifade ediniz.
b. Metin parçalar na göre mitlere konu olan olaylar n nitelikleri hakk nda kar mlarda bulununuz. Sonuçlar sözlü olarak ifade ediniz.
c. Metin parçalar ndaki zihniyetten hareketle mitlerin do u ile ilgili kar mlarda bulununuz. Sonuçlar tahtaya yaz z.
Türk destan dönemine ait metinlerde Türklerin bir türeyi nesnesi olarak a açtan
nas l meydana geldikleri konu edilmi tir ve bu destanlar Türkler aras ndaki türeyi
mitlerini içerisinde bar nd rmaktad r. Birinci metin alt sorunun kitapta efsane, destan ve
mit kavramlar üzerine yeterli aç klamaya yer verilmedi i için ö rencilerin zihninde
kar
kl a neden olaca dü ünülmektedir. Farkl kaynaklarda, destan veya efsane
olarak adland
lan Türeyi ve Hayat A ac adl metinler ders kitab nda efsane olarak
adland
lm
r. Metinlere yönelik birinci metin alt soruda ise mitlerle ilgili çal malar
rencilere verilmi tir. Efsane, destan ve mit aras ndaki farkl k ve benzerlikleri
kavrayamayan ö rencilerin bu soruya sa
kl cevap veremeyecekleri aç kt r. Mit,
efsane ile ba lant
r ama efsane de ildir.
Sorunun (a) k sm nda ö rencilerin metinler üzerinde inceleme yapmalar ve
metinde yer alan mitleri belirlemeleri istenmi tir. Soruda yap lan mit tan
ile de
mitlerin genellikle türeyi ile ilgili yap lar oldu u vurgulanm ve soru aç k hale
getirilmi tir.
Sorunun (b,c) k sm ile ö rencilerin destan dönemindeki zihniyet özelliklerinden
yola ç karak, mitleri do uran sebepleri belirlemeleri istenmi tir. nsanlar n anlam
veremedikleri olaylar üstün gördükleri ve bu olaylar kar
nda teslimiyetçi bir tav r
sergiledikleri dönemlerde olu an mitlerin do
u, sorunun bu k sm ile incelenecektir.
Üç ayr uygulamay içeren birinci soru, ikinci kazan ma yöneliktir.
Farkl milletlere ait destan metinleri de incelendikten sonra verilen metin alt
soru Türk destan metinlerini de ilgilendirmektedir.
2. Farkl milletlere ait okudu unuz yarat destanlar ndan hareketle destan dönemi-millet kavramlar aras nda nas l bir ili ki olabilir? Tart z. Sonuçlar maddeler hâlinde tahtaya yaz z.