I. BÖLÜM
3.2. Onuncu S f Türk Edebiyat Ders Kitab nda Yer Alan Halk Edebiyat
3.2.2. Destan Dönemi Türk Edebiyat
3.2.2.2. Sözlü Edebiyat
3.2.2.2.2. Olay Çevresinde Olu an Metinler
Bölümde, sözlü edebiyat döneminde olay çevresinde olu an metinler
bulunmaktad r. Bu do rultuda do al ve yapma destanlara örnek olacak metinler
seçilmi tir. Bölümde yer alan destan metinleri
uz Ka an Destan ve lyada
Destan ’d r. Fakat biz Türk halk edebiyat ürünü oldu u için O uz Ka an Destan ’na ait
metin alt sorular n kazan mlarla uygunlu una dair incelemelerde bulunaca z.
UZ KA AN DESTANI Uygur Türkçesiyle
... Bols ng l tep tediler Anung angagusu u bu turur Tak mund n song sevinç tapd lar K(e)ne künlerdin bir kün
Ay Kagannug közü yar p bodad rkek ogul togurd
ul ogulnung önglüki ç rag kök irdi Ag atat k l irdi
Kozleri al saclar katlar kara irdiler irdi Yakt nepsikilerdin körüglügrek irdi ...
Günümüz Türkçesiyle
uz Han' n do u:
...Olsun dediler. Onun resmi i te budur:
Ondan sonra da yine sevinç ve ne e buldular. Yine günlerden bir gün
Ay Ka an' n gözü parlad ; erkek o ul do urdu. Bu çocu un yüzü gök; a ate (gibi) k l, Gözleri ela, saçlar ve ka lar kara idi. Perilerden daha güzeldi.
Geldi ana gö süne, ald emdi sütünü, stemedi bir daha içmek kendi sütünü Pi memi etler ister, at, yemek ister oldu! Etraftan arap ister, e lenmek ister oldu! Ans n dile geldi, söyler, konu ur oldu!
rk gün geçtikten sonra yürür oyna r oldu! Öküz aya gibi idi sanki aya !
Kurdun bile i gibi idi sanki bile i! Benzer idi omuzu t pk samurunkine! Gö sü de yak n idi, koca ay nkine! Bir insan idi, fakat tüylerle dolu idi!
Vücudunun her yeri, k llarla dolu idi! Güder at sürüleri, tutar atlara biner! Daha bu ya ta iken ç kar avlara gider! Geceler günler geçti, nice seneler doldu!
uz da büyüyerek yah i bir yi it oldu!
uz'un gençli i:
Bu ça da! Bu yerde!
Bir büyük orman vard , O uz yurdundan içre, Ne nehir ne rmaklar akard bu orman içre. Ne çok av hayvanlar , ormanda yatar idi, Ne çok av ku lar da üstünde uçar idi! Ormanda yatar idi, çok büyük bir gergedan, Yer idi ya atmazd ne hayvan ne de insan! Basarak sürüleri, yer idi hep atlar , Zahmet verir insana, al rd hayatlar ! Vermedi hiç bir defa, insano luna aman, Öyle bir canavar ki i te böyle çok yaman!
uz Ka an derlerdi, çok alp bir ki i vard , Avlar m gergedan diye o yere vard . Karg , k ç ald kalkan ile ok ile, Dedi: Gergedan art k kendisini yok bile! Ormanda avlanarak bir geyi i avlad , Sö üt dal yla onu bir a aca ba lad . Döndü gitti evine sabah olmadan önce, Tan n a armas yla geyi ine dönünce, Anlad ki gergedan, geyi i çoktan yuttu, Geyi in yerine de yeni bir ay tuttu.
kararak belinden Hanl k alt n ku , Ay ast yine o a açtan a .
Yine sabah olmu tu, a arm art k tan, Geldi, bakt ki alm ay gergedan. Art k bu durum onu can evinden vurmu tu,
aca kendi gidip tam alt nda durmu tu! Gergedan geldi inde O uz’u görüp durdu,
uz'un kalkan na gerilip bir ba vurdu! Karg yla gergedan n ba na vurdu O uz! Öldürüp gergedan kurtard yurdu O uz! Keserek k yla hemen ba ald , Döndü gitti evine, iline haber sald ! Yine bir gündü gitti, gördü orda bir sungur, Konmu tu gergedan n barsa yer durur. Yay yla bir ok att , ok sunguru öldürdü, Kesti ba sonra kendi kendine dedi: Gergedan hem geyi i hem de ay yedi, Öldürdü karg m onu çünkü bu bir demirdi! Koskoca gergedan bir küçük sungur yedi, Ok, yay oldurdu onu çünkü bu bir bak rd !
uz'un gö ün k ile evlenmesi:
Yine günlerden bir gün:
uz Ka an bir yerde Tanr 'ya yalvar rken: Karanl k bast birden, bir k dü tü gökten! Öyle bir k indi, parlak aydan, güne ten!
uz Ka an yürüdü, yak na n, Oturdu unu gördü, ortas nda bir k n! Bir ben vard ba nda, ate gibi , Çok güzel bir k zd bu, sanki Kutup y ld !
Öyle güzel bir k z ki gülse gök güledurur! z a lamak istese gök de a layadurur!
uz k görünce akl gitti beyninden za vuruldu birden, sevdi k gönülden Gebe kalm idi k z, gün geceler dolunca, Gözleri ayd n oldu, üç o lancuk do unca. Birinci o lancu a Gün ad koydular.
kinci o lanaysa Ay ad buldular.
ld z olsun üçüncü, diye memnun oldular!
uz'un yerin k ile evlenmesi:
Ava gitmi ti bir gün, ormanda O uz Ka an, Gölün ortas nda bir tek a aç uzuyordu.
ac n kovu unda, bir k z oturuyordu. Irmak dalgas gibi saçlar dalgal yd . Bir inci idi di i, a nda hep parlayan, Kim olsa öyle derdi, yeryüzünde ya ayan: "Ah! Ah! Biz ölüyoruz! Eyvah! Biz ölüyoruz!" Der ba r dururdu!
pk tatl sut gibi ac k z olurdu! uz k görünce akl ba ndan gitti, Nedense yüre ine kordan bir ate girdi. Birinci o lancu a Gök ad koydular,
kinci o lanaysa Da ad buldular, Deniz olsun üçüncü, diye memnun oldular.
uz bunu duyunca ilinde soy soylatt , Toy yapt , ölen verdi, çok büyük toy toylatt ! Yarl k (ba lama, aman) verdi iline...
uz Han' n, Türklerin "Büyük Ka an " olmas :
Emir verdi O uz Han, kendinin iç iline, Topland halk sözle ti, ko tu onun eline. Toy bitince O uz Han, verdi u buyru unu: “Ey benim be lerimle ilimin ey budunu! Sizlerin ba za, ben oldum art k ka an, Elimizden dü mesin ne yay z ne kalkan! Damgam z olsun bize yol gösteren bir buyan! Alpler olun sava ta Bozkurt gibi uluyan! Demir karg lar ile ilimiz olsun orman! Av yerlerimiz dolsun, vah i at ile kulan. Yurdumuz rmaklarla denizlerle dolsun, Gökteki güne ise yurdun bayra olsun,
limizin çad , yukar daki gök olsun,
Dünya devletim olsun, halk z da çok olsun!" Ayr ca emir yazd , dört tarafa O uz Han, Bildirdi elçilerle, ö rendi bunu her yan.
uz bu bildirisinde, buduna öyle dedi: Mademki Uygurlar n benim "Büyük Ka an " O halde say m, ben bir dünya ka an , Bana ba r art k, dünyan n her dört yan ! Bana itaat etmek, sizlerden dile imdir, Benim a ma bak p durman z iste imdir! Bana kim ba ederse al m hediyesin, Dost tutar m onu ben, her zaman bana gelsin! Kim ki a ma bakmaz, ba tutar olur bana, Ordumu ç kar m, o dü man olur bana, Derim: Bir bask n yap p ezeyim, bast ray m! Yok edeyim ben onu, ezeyim, ast ray m!
Yine o ça da idi:
Altun Ka an ad nda ba ka bir ka an vard , Elçisini gönderip O uz Ka an'a vard . En nadir yakutlarla alt n, gümü ler sundu, Mücevherler gönderdi, sayg gösterip durdu. En iyi hediyeyi, sunarak dostluk k ld . Ba e di O uz Han'a hem de mutluluk k ld .
uz Han' n Bat da dil boyu ak nlar :
Urum Ka an derlerdi, ulu büyük bir ka an, uz'un kom usuydu sol yan nda oturan. Kentleri çok çok idi, say z ordular , Dinlemezdi O uz'dan giden buyruklar . Gitmez idi ard ndan, direnir durur idi, "Sözümü tutmam!" diye söylenir durur idi. Yarl k gönderdi O uz, yarl n dinlemedi,
uz ba na koydu “Yok edeyim ben!” dedi. uz yola ç karak bayraklar açt ,
Muz Da eteklerini k rk günden sonra a . Çad rlar kurdurup derin uykuya dald . Tan a ar yordu ki çad ra k dald . Bir erkek kurt göründü kta soluyarak. Bir kurt ki gök yeleli. Bir kurt ki gömgök tüylü, Bak yordu O uz'a kta uluyarak
Döndü bu kurt O uz'a t pk bir insan gibi zdan sözler döktü, t pk bir lisan gibi Dedi: “ Ey! Ey! O uz ey! Bilirim ne dilersin! Urum’un illerinde, sava yapmak istersin. Ey O uz! Askerini ben kendim güdece im. Ordunun en önünde ben de yürüyece im.” Toplatt çad O uz duyunca bunu, Ordusuna gidince hayretle gördü unu: Bir büyük erkek kurt, askere öncü gibi! Gök tüyü gök yelesi, yol veren izci gibi! Yürür durur önlerden!
Nihayet durdu bir gün, nice sonra günlerden, Duruverdi O uz'un ordusu da ard nda, Bir nehir vard burda, dil - Müren ad nda. Sava ba lad birden, nehrin k lar nda, Ok ile karg ile Kara Da s rtlar nda. Askerler aras nda çok çok vuru ma oldu, Halk n gönlü bunald , kalplere kayg do du. Bu vuru ma, dövü me öyle yaman oldu ki
dil - Müren'in suyu, k pk l kanla doldu! uz Ka an ba ard , Urum Ka an da kaçt , Ka anl ald , halk iline katt .
uz Han' n ota , ganimetlerle doldu, Ölü, diri ne varsa onun tutsa oldu.
uz Han' n K pçak Ak :
Uruz adl karde i, vard Urum Ka an' n, Uruz Bey'in o lu da kurtar verdi can n. Uruz Bey göndermi ti o lunu bir ehre, Da ba nda kurulmu gizlenmi bir nehre. Uruz Bey dedi ona: " Kenti korumak gerek! Vuru bitinceye dek ehri saklamak gerek! Vuru bittikten sonra halk al gel!" dedi
uz ald ordusun, hemen bu ehre yetti. Uruz Bey'in o lundan, O uz'a elçi gitti. Çok çok alt n gümü le, hediye inci gitti. Dedi: "Ey O uz Ka an! Sen benim ka an ms n! Babam bu kenti verdi.” dedi: "Sen benim o lumsun!” "Sakla bu kenti bana, bunu korumak gerek!
Vuru bitinceye dek ehri saklamak gerek! Harpten sonra kentini al emrine bana gel!” Bu Uruz Bey'in o lu, sözüne devam etti: “Dü man ise eder O uz Ka an' n babam, Beni hiç suçlamay n, suçluysa eder atam! Ben seninleyim her an, emrine ba lanm m, Emrini emir bilip sana bel ba lam m! ‘Kut’umuz olsun sizin, kutlu devletimizin, Soyunuzdand r bizim, tohumu neslimizin! Tanr buyurmu size ‘Yeryüzünü al!’ diye Ba mla ‘kut’umu da veriyorum al diye! Hediyeler gönderip vergini sunaca m, Dostluktan ç kmayacak, kar nda duraca m!” Bu yi idin ho sözü O uz'u sevindirdi, Uruz Bey'in o luna gülerek yarl k verdi. Dedi: Bana çok alt n, çok hediye sunmu sun,
ehrini kentini de çok iyi korumu sun. Kentini saklayarak iyi korudun diye "Saklap" ad verdim, sana ad olsun diye. Dostluk k ld O uz Han, sonra ordusun ald ,
dil nehrine gelip k lar nda kald .
dil denen bu rmak, çok çok büyük bir suydu, uz bakt bir suya, bir de beylere sordu: "Bu dil sular , nas l gecece iz biz?" Orduda bir bey vard , O uz Han'a çöktü diz, Ulu Ordu Bey derler, çok ak ll bir erdi, Bu yönde O uz Han'a yerince ak l verdi. Bakt ki yerde bu bey, çok a aç var, çok da dal, Kesti biçti dallar , kendine yapt bir sal.
aç sala yatarak geçti dil nehrini, Çok sevindi O uz Han, buyurdu u emrini: "Kal ver sen burada, oluver bir sancak bey! Ben dedim öyle olsun, densin sana "K pçak" Bey."
uz orduya geldi, yol erlere göründü, Yürümeye ba larken kurt onlara göründü.
"Karluk" Türk Boylar n Türeyi i:
Bir kurt ki erkek bir kurt! Gök tüylü, gök yeleli!
Bu kurt döndü O uz'a, bakmadan sa a sola, Dedi: "Ey O uz imdi, ordunu ç kar yola! Halk , beylerini, atland r ç kar yola, Ba çekip göstereyim, do ru yol nerde ola!”
uz Ka an bakt ki erkek kurt önden gider, Ordunun öncüleri, bozkurdu gözler gider.
uz bunu görünce ne çok sevinmi idi, Alaca ayg na severek binmi idi. Apalaca ayg n, O uz severdi özden Ama at da a kaçt , kayboldu birden gözden. Bu da buzlarla kapl , çok büyük bir da idi, So un iddetinden ba da apak idi,
Ne yorgunluk ne so uk eritmez idi ona, O bey da lara girdi, dokuz gün erdi sona, Ayg yakalad memnun etti O uz'u, Atamad üstünden da lardaki so u, Olmu tu kardan adam, kar ile sar lm ,
uz onu görünce gülerek kat lm . Dedi: "Ba ol beylere sen de art k burda kal! Sana "Karluk" diyeyim, ölmeyen ad al!" "Çok çok mücevher ile hediye verdi ona, Soyurgad Karluk' devam etti yoluna.
"Kalaç" Türk Boylar n Türeyi i:
uz yolda giderken a nda kald eli, Çok büyük bir ev gördü, gümü ten pencereli. Duvarlar alt ndan, demirdendi çat , Anahtar da yoktu, kapal yd kap . Tömürdü Ka ul adl bir er, arana durdu, Becerikli bir erdi, O uz ona buyurdu: "Sen burda kalacaks n, kap açacaks n, Eve girdikten sonra, orduma varacaks n!" Bu ere de O uz Han, dedi i için "Kal! Aç!" Böyle münasip gördü, ad na dedi "Kalaç!"
Cürced Ak ve "Kangl " Türk Boylar n Türeyi i:
Yine günlerden bir gün:
Gök tüylü gök yeleli bozkurt kaybolmu idi, uz bunu görünce o yerde durmu idi. Anlad ki bu yerde ota kurmak gerek, Tarlas z, çorak yerde dü man vurmak gerek. Cürced adl bu ilin çok büyük otlaklar , Çok mal , çok s , vard pek çok atlar . Çok alt n çok gümü ler, vard Cürced Ka an'da. Say z mücevherler, bulunurdu hep onda. Cürced Ka an' ald , halk yla ordusunu, Geldi kar lamaya, O uz Han ulusunu Ok ile k ç ile döktü dü man kan , Ba geldi O uz Ka an, bast Cürced Han'
uz öldürdü onu, kesti hemen ba , Boldu ganimetleri, tabi k ld halk .
uz'un askerleri, halk yla maiyeti Ald lar toplad lar, say z ganimeti. Az geldi atlar ile öküz ve kat rlar , Yükleri ta maya, harpte al nm lar .
uz'da bir er vard , ak ll tecrübeli, Barmakl Çosun Billig, yatk nd i e eli. Yap p koydu içine bir ka arabas , Harpte ne al nm sa O uz'un bu ustas . Ka çekmek için canl öne ko uldu, Cans z ganimetlerde üzerine konuldu.
uz'un beyleriyle halk buna rd , Onlar da ka yapt , benzeterekten ona. Ka lar yürür iken derlerdi: "Kan a! Kan a!", Bunun için de dendi, bu halka art k "Kan a".
uz bunu görünce güldü kahkaha ile, Dedi: "Cans çeksin, canl lar kanda ile! Ad n Kan alu (Kangl ) olsun, belgeniz de araba!"
rakt onlar da gitti ba ka tarafa.
uz Han' n Güney Ak nlar :
Gök yeleli, gök tüylü, göründü kutsal bozkurt, Hint (S ndu), Tangut illeri de oldu O uz'a bir yurt.
uz yürüyüp gitti, Suriye ( am)'nin yoluna, Ba kesti, sava yapt , katt kendi yurduna. Söz d nda kalmas n bilsin bunu da herkes: Güneyde Barkan adl bir il var idi bu kez. Av kutlar çok olan zengin bir bucak idi, Vah i hayvan yurduydu, havas s cak idi. Mücevher, gümü ü çok alt da parad r, Halk n yüzünün rengi, Tanr ’dan kapkarad r. Bu yerin ka an n ad na derler Masar, Oraya giden O uz, yaman vuru ur, basar. Sava kazan nca Masar Ka an da kaçar, Al p onun yurdunu kendi yurduna katar. Say z at, mal al r dostlar hep sevinir, Döner evine gider, dü manlar yerinir.
uz Han' n Alt O luna Hanl k Vermesi:
Söz d nda kalmas n, bilsin herkes bu i i, uz Han' n yan nda, vard bir koca ki i. Sakal ak, sac boz, çok uzun tecrübeli, Asil bir insan idi, ak ll , dü ünceli. Unvan Tü imel'di, yani ka an veziri, Ulu Türük'tü ad , O uz'un seçme eri. Alt ndan bir yay gördü uyur iken uykuda, Yay n bulunuyordu, üç gümü ten oku da. Ta do udan bat ya alt n yay uzanm . Üç gümü ok kuzeye sanki kanatlanm . Anlatt O uz Han'a uyan nca uykudan, Rüyay tabir etti içindeki duygudan.
Dedi:”Bu dü üm sana, dirlik düzenlik versin! Hakan ma in allah birlik güvenlik versin. Rüyada ne gördüysem, Gök Tanr 'n n sözüyle, Seni de öyle yaps n, Tanr kutsal özüyle! Yeryüzünün ki hepsi dolup ta ar boyuna, Tanr m, ba lay ver! O uz Ka an soyuna!”
uz Han çok be endi, Ulu Türük'ün sözün, üt ver, dedi bana; tuttu onun ö üdün. Sabah olunca gördü, kendinden büyükleri, Ça rtarak getirtti kendinden küçükleri.
Dedi: " Hey! Gönlüm benim! Avlansana haydi der! Ba a geldi ihtiyarl k, cesaretin hani der!
Gün, Ay ve Y ld z sizler, gidin gün do usuna, Gök, Da ve Deniz siz de gidin gün bat na!"
uz Han o ullar , bunu hemen duyunca Gitti ucu do uya, ucu bat boyunca. Av avlay p, kutlanan Gün ile Y ld z ve Ay, Buldular yolda birden, som alt ndan tam bir yay. Sundular O uz Han'a, Han sevindi hem güldü, Ald bu alt n yay , k rarak üçe boldu.
Dedi:”Ey o ullar m! Kullan n bir yay gibi, Oklar z eritsin, gö e dek bu yay gibi!” Av avlay p, kutlanan, Da ile Deniz ve Gök, Buldular yolda birden, som gümü ten tam üç ok. Sundular O uz Han'a, Han sevindi, hem güldü,
Ald üç gümü oku, k rarak üçe boldu, Dedi: “Ey o ullar m! Sizlerin olsun bu ok, Yay atm onlar , olun siz de birer ok!"
uz Han' n Büyük Bir ölen Vermesi:
Bunu diyen O uz Han ça rd kurultaya, Bey geldi, halk geldi, selam verdi ota a. rk kulaç bir direk, sa a dikip sa lad , Dire in üzerine alt n bir tavuk koyup Dire in alt na da bir ak koyun ba lad .
rk kulaç bir direk de sola dikip sollad , Dire in üzerine gümü bir tavuk koyup Dire in alt na da kara koyun ba lad . Sa yan nda Bozoklar, sol yan nda da Üçok, Oturup e lendiler, k rk gün k rk geceden çok. Yediler hem içtiler, erip muratlar na,
uz böldü yurdunu, verdi evlatlar na. Dedi:"Ey o ullar m!
Ne vuru malar gördüm! Ne çok s rlar a m! Ben ne karg lar ile, ne oklar f rlatt m! Ne çok atla yürüdüm! Ne dü manlar a latt m! Nice dostlar güldürdüm!
Ben ödedim çok ükür Borcumu Gök Tanr 'ya!
Veriyorum art k ben, sizin olsun bu yurdum!'
Bahaeddin ÖGEL Türk Mitolojisi
uz Ka an Destan adl metin ve bu destan metnine yönelik verilen çal malar,
programdaki belli kazan mlar do rultusunda kitapta yer alm
r. Kazan mlar a
daki
gibidir:
1. Destan n olu umuyla ilgili aç klamalar yapar.
2. Destan n kurmaca olmas
n nedenini aç klar.
3. Destan n olay örgüsünü inceler, özelliklerini belirler.
4. Destanda olay örgüsüne kaynak olabilecek olay n zaman
belirler.
5. Türk destanlar
, tarihî olaylar ve ola anüstü ögeleri dikkate alarak
grupland
r.
6. Destanda zaman ve zaman n anlat
inceler.
7. Destandaki ki ilerin olay örgüsündeki i levlerini belirler, özelliklerini aç klar.
8. Destanda mekân ve mekân n anlat
inceler.
9. Destanda mekân n i levini belirler.
10. Destandaki mekânda, zamanda, olay örgüsünde, ki ilerde ifade edilen
ola anüstü ögeleri belirler.
aç klar.
12. Destan temas
n insandaki evrensel özellikleri nas l ifade etti ini aç klar.
13. Destan n kim taraf ndan kime anlat ld
belirler.
15. Destan dilinin olu umunu aç klar.
16. Destan diliyle do al dili kar la
r.
17. Destanda edebî dilin olu maya ba lad
far eder.
18. Destanda ö retici metin i leviyle sanat metni i levinin bir arada bulunup
bulunmad
tart
r.
19. Destan , dönemin tarihî, siyasî ve kültürel yap
yla ili kilendirir.
20. Türk destanlar
birbiriyle ve di er kültürlerin destanlar yla tema ve ki iler
bak mlar ndan kar la
r.
21. Destanlar n günümüz edebiyat na yans malar
aç klar.
22. Destanlar bugünkü olay esas na ba
di er metinlerle kar la
r.
23. ncelenen destanlardan hareketle destanlar n özellikleriyle ilgili genellemeler
yapar.
24. ncelenen metinlerden hareketle sözlü edebiyat n özellikleriyle ilgili
genellemeler yapar. (MEB, 2005: 66-67-68)
Bölümde, kazan mlar do rultusunda
uz Ka an Destan adl metne yönelik
sekiz metin alt soruya ve dört etkinlik çal mas na yer almaktad r. Soru ve etkinlik
çal malar a
daki gibidir:
1. uz Ka an Destan ’ndaki olay örgüsüne genel olarak bakt zda hangi olaylar görmektesiniz? Sözlü olarak ifade ediniz.
Do rudan olay örgüsünün belirlenmesini isteyen birinci metin alt soru,
programda yer alan üçüncü kazan mla ba lant
r.
2. uz Ka an’ a da verilen tip çözümleme tablosuna göre inceleyiniz. P ÇÖZÜMLEME TABLOSU
T P ADI uz Ka an -Tip nas l bir insand r?
-Tip dura an m r, dinamik midir? -Destan n hangi k sm sizin tip hakk nda böyle dü ünmenize neden oldu?
-Sosyal ortam ve çevre bu tipi nas l etkilemi tir? -Bu tipin sizin toplumsal yap zdan fark var m ? -Bu tipin di er tipler üzerinde etkisi var m ? -Tip kendi ki ili inin fark nda m ? (Yani sizin dü ündüklerinizi kendi hakk nda