T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ
ANA BİLİM DALI
DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİNİN
SOSYO – EKONOMİK ALANDAKİ İCRAATLARI
(1950-1960)
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN
PROF. DR. DURMUŞ YILMAZ
HAZIRLAYAN
OSMAN SAİT DİKİLİTAŞ
İÇİNDEKİLER KISALTMALAR... XIII ÖNSÖZ ... XV GİRİŞ ...1 KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ………..5 BİRİNCİ BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİ DÖNEMİNDE GENEL SEÇİMLER ve CUMHURBAŞKANLIĞI SEÇİMLERİ 1.1. 14 Mayıs 1950 Milletvekilliği Genel Seçimleri ...8
1.1.1 Seçimler Öncesi Genel Durum ...8
1.1.2. 1950’de Seçim Sistemi ve Yeni Seçim Kanunu ...9
1.1.3. Aday Tespitleri ...10
1.1.3.1. Demokrat Parti Listesi...11
1.1.3.2. Cumhuriyet Halk Partisi Listesi...11
1.1.3.2. Millet Partisi Listesi ...12
1.1.4. 14 Mayıs 1950 Genel Seçim Sonuçları ...13
1.2. 1950 Sonrası Seçim Sistemi ...14
1.3. 2 Mayıs 1954 Genel Seçimleri Öncesi Aday Tespitleri...15
1.3.1. 2 Mayıs 1954 Genel Seçim Sonuçları...16
1.4. 1957’de Seçim Kanununda Yapılan Değişiklikler ...18
1.4.1. 27 Ekim 1957 Genel Seçimleri Öncesi Aday Tespitleri ...19
1.4.2. 27 Ekim 1957 Genel Seçim Sonuçları ...20
1.5. Celâl Bayar’ın Birinci Kez Cumhurbaşkanı Seçilmesi...22
1.5.2. Celâl Bayar’ın İkinci Kez Cumhurbaşkanı Seçilmesi...24
1.5.3. Celâl Bayar’ın Üçüncü Kez Cumhurbaşkanı Seçilmesi ...24
1.6. Adnan Menderes’in Başbakanlığa Atanması ...25
İKİNCİ BÖLÜM
I., II., III., IV. ve V. ADNAN MENDERES HÜKÜMETLERİ
2.1. I. Adnan Menderes Hükümetinin Kurulması ...27
2.1.1. I. Adnan Menderes Hükümeti Bakanlar Kurulu...28
2.1.2. I. Adnan Menderes Hükümet Programının Değerlendirilmesi...30
2.1.3. Güven Oylaması...32
2.1.4. I. Adnan Menderes Hükümetinin İstifası ...32
2.2. II. Adnan Menderes Hükümetinin Kurulması ...34
2.2.1. II. Adnan Menderes Hükümeti Bakanlar Kurulu...34
2.2.2. II. Adnan Menderes Hükümet Programının değerlendirilmesi…...36
2.2.3. Güven Oylaması...37
2.3.. III. Adnan Menderes Hükümetinin Kurulması...37
2.3.1. III. Adnan Menderes Hükümeti Bakanlar Kurulu ...38
2.3.2. III. Adnan Menderes Hükümet Programının Değerlendirilmesi ...40
2.3.3. Güven Oylaması...40
2.4. IV.Adnan Menderes Hükümetinin Kurulması...41
2.4.1. IV. Adnan Menderes Hükümeti Bakanlar Kurulu ...41
2.4.2. IV. Adnan Menderes Hükümet Programının Değerlendirilmesi…...42
2.4.3. Güven Oylaması...43
2.5. V. Adnan Menderes Hükümetinin Kurulması ...44
2.5.1. V. Adnan Menderes Hükümeti Bakanlar Kurulu ...45
2.5.2. V. Adnan Menderes Hükümet Programının Değerlendirilmesi ....48
2.5.3. Güven Oylaması...48
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİNİN SANAYİ (ENDÜSTRİ) ALANINDAKİ İCRAATLARI
3.1. Demokrat Parti Yöneticilerinin Sanayiye Bakışı ...49
3.2. Çimento Sanayii ...57
3.2.1. Türkiye Çimento Sanayii T.A.Ş...61
3.3. Şeker Sanayii ...62
3.3.1. T. Şeker Fabrikaları T.A.Ş ...69
3.4. Demir Çelik Sanayii...70
3.4.1. Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri ( Karabük Demir Çelik İşletmeleri )...71
3.4.2 Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş...73
3.5. Kimya Sanayii...74
3.5.1. İlâç Sanayii ...77
3.5.2. Veteriner İlâçları ...78
3.5.3. Tarım İlâçları ...79
3.6. Kâğıt Sanayii ve SEKA. ...79
3.7. Makine İmalât Sanayii ...82
3.8.. Tekstil Sanayii ...86
3.9. Kara Yolu Taşıtları ve Sanayii ...89
3.9.1. Traktör Montaj ve İmalâtı ...93
3.9.2. Kamyon, Kamyonet, Minibüs Montaj ve İmalâtı ...93
3.9.3. Otobüs Montaj ve İmalâtı ...93
3.10. Uçak Sanayii ...94
3.11. Demir Yolları Taşıt İmalât Sanayii...95
3.11.1. T.C. Devlet Demiryolları İşletmesi...96
3.12. Gemi Bakım ve Onarım Sanayii...97
3.12.1 Denizcilik Bankası Türk A.Ş...99
3.12.2. Denizcilik Bankası Deniz Nakliyatı Türk A.Ş...100
3.13. Turizm Endüstrisi...100
3.14. Deri ve Deri Mamûlleri Sanayii...102
3.16. Gübre Sanayii ...105
3.16.1 Azot Sanayi Türk A.Ş. ...106
3.17. Tekel’e Bağlı Sanayi ...107
3.17.1. Tütün Sanayii...108
3.17.2. Tuz Sanayii ...110
3.17.3. Çay Sanayii...111
3.18. Meşrubat Sanayii ...112
3.19. Plastik Sanayii...113
3.20. Pişmiş Kilden ve Çimentodan Mamuller Sanayii...113
3.21. Cam Sanayii...115
3.22. Seramik ve Porselen Sanayii ...116
3.23. Matbuat Sanayii ...118
3.24. Elektronik Sanayii ...120
3.25. Tarım Aletleri ve Makineleri İmalât Sanayii ...122
3.26. Küçük Sanayi ...124
3.27. Sanayi ile İlgili Büyük Kuruluşlar ...125
3.27.1. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası ...125
3.27.2. Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu ( M.K.E.K. )...127
3.27.3. Sümerbank ...129
3.27.4. Yem Sanayii Türk A.Ş. ...131
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİNİN EKONOMİ ALANINDAKİ İCRAATLARI 4.1. Genel Ekonomi ve Gelişmeler...133
4.2. Devlet Sektörüne ve Özel Sektöre Bakış ...134
4.3. Yatırım, Üretim, Kalkınma...141
4.4. Bütçe...146
4.5. Para ve Kredi Politikası...152
4.6. Dış Borç, Dış Yardım...154
4.6.1 Truman Doktrini ...160
4.7. Yabancı Uzmanlar...166
4.7.1. Hilts Raporu...167
4.7.2. Barker Raporu...167
4.7.3. Thornburg Raporu...169
4.7.4. Clarence B.Randall Raporu ...171
4.8. Devlet Borçları...172 4.9. Dış Ticaret ...175 4.10. Döviz, Altın ...179 4.11. Vergiler...183 4.12. Millî Gelir ...186 4.13. Bankacılık ve Sigortacılık ...188 4.14. Enflâsyon ve Etkileri...191
4.14.1 İktidar ve Muhalefet Partilerinin Enflasyona Bakışı...199
4.15. 4 Ağustos 1958 Devalüasyonu ...204
4.16. Kamu Açıkları ve Tasarruf ...213
4.17. Millî Korunma Kanunu ...217
4.18. Avrupa Birliği ile İlişkiler ...220
4.19. İktisadî Devlet Teşekkülleri (İ.D.T. ) ve Kamu İktisadî Teşebbüsleri (K.İ.T. ) ...221
4.19.1. İktisadî Devlet Teşekkülleri ...222
4.19.2. Kamu İktisadî Teşebbüsleri ...222
4.20. D.P.’nin İ.D.T. Hakkındaki Düşünceleri ve Hedefleri ...223
4.21. İ.D.T.’nin Malî Yapıları ...226
4.22. İ.D.T.’nin İdaresi ve Siyasî Yapılanma ...227
4.23. Bu Dönemde Mevcut Bulunan ve Kurulan İ.D.T.’leri ...228
4.24. Malî Teşekküller Grubu ...229
4.24.1. Halk Bankası...229
4.24.2. T.C. Ziraat Bankası ...230
4.24.3. Türkiye Emlâk Kredi Bankası A.O...230
4.24.4. Güven Sigorta T.A.Ş. ...230
4.25. Diğer Kuruluşlar ...231
4.25.1. T.C. Turizm Bankası A.Ş. ...231
4.25.2. Devlet Üretme Çiftlikleri Kurumu ...231
4.26. Ortaklıklar... ...232
4.26.1. Pamuklu Dokuma Sanayii Alanındaki Ortaklıklar ...232
4.26.2. Çimento Sanayii Alanındaki Ortaklıklar .... ...233
4.26.3. Gıda Endüstrisi ve Soğuk Depoculuk Alanındaki Ortaklıklar ...234
4.26.4. İnşaat ve Metalurji Alanındaki Ortaklıklar . ...234
4.26.5. Ulaştırma ve Turizm Endüstrisi Alanındaki Ortaklıklar ...235
4.26.6. Çeşitli Alanlardaki Diğer Ortaklıklar ...235
4.27. İştirakler ...236
4.27.1. Bankacılık ve Sigortacılık Alanındaki İştirakler ...236
4.27.2. Çeşitli Alanlardaki İştirakler...237
4.27.3. Enerji Alanındaki İştirakler ...237
4.27.4. İmalât Sanayii Alanındaki İştirakler ...238
4.27.5. Ticaret Alanındaki İştirakler ...240
4.28. Vakıflar ve Vakıflar ( Evkaf ) İdaresi ...241
BEŞİNCİ BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİNİN ZİRAAT ALANINDAKİ İCRAATLARI 5.1. Ziraat (Tarım) ...245
5.2. Demokrat Parti ve Köylü (Çiftçi ) ...251
5.3. Tarımda Makineleşme ...253
5.3.1. Traktör Kullanımı, Kursları, Traktör Bolluğunun Yarattığı Durumlar ...255
5.3.2. Ziraî Modernizasyon ...256
5.4. T. Ziraî Donatım Kurumu ...259
5.5. Ziraî Krediler ...260
5.6. Tarım Kredi Kooperatifleri...262
5.7. Toprak Mahsulleri Ofisi ...264
5.8. Toprak ve İskân ...267
5.8.1. Çiftçiyi Topraklandırma ( Toprak Dağıtımı) ...267
5.8.2. Toprak Tevzii (Dağıtımı) ve Mera Tahsis İşleri...270
5.8.4. Özel Fon ve Krediler...272
5.8.5. Örnek Köyler Kurulması ...272
5.8.6. Arazi Islahı ...272
5.8.7. İskân İşleri ...273
5.8.8. Tapu ve Kadastro ...275
5.9. Orman...276
5.10. Meralar ...280
5.11. Hayvancılık, Et ve Diğer Ürünleri ...280
5.11.1. Et ve Balık Kurumu ...284
5.11.2. Süt ...286
5.11.3. Kümes Hayvanları ve Yumurtacılık...287
5.11.4. Arıcılık...287
5.11.5. İpek Böcekçiliği ve Yaş Koza Üretimi ...287
5.11.6. Yapağı, Kıl ve Tiftik Üretimi ...288
5.11.7. Türkiye Yapağı ve Tiftik A.Ş ...288
5.11.8. Deri üretimi ...288
5.11.9. Balıkçılık ...289
5.12. Hububat, Sanayi Bitkileri, Bakliyat, Yağlı Tohumlar...289
5.12.1. Hububat Üretimi ...291
5.12.2. Sınai Bitkiler Üretimi...291
5.12.3. Bakliyat Üretimi...292
5.12.4. Yağlı Tohumlar Üretimi...292
5.13. Zeytin Ağacı Sayısı, Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi...292
5.14. Meyve Ağacı Sayısı ...293
5.14.1. Meyve Üretimi...293
5.14.2. Sert Kabuklu Meyve Üretimi...294
5.14.3. Turunçgiller Üretimi ...294
5.15. İnhisar (Tekel) Mamulleri Üretimi ...294
5.15.1. Tütün Üretimi ...295
5.15.2. Çay Üretimi ...296
5.15.3. İspirto Üretimi ...297
5.15.4.1. Alkollü İçecekler, Rakı ve Votka İmalâtı...297
5.15.4.2. Likör Kanyak ve Diğer İçkiler...297
5.15.4.4. Bira Fabrikaları ...298 5.15.5. Tuz Üretimi...298 5.15.6. Kibrit Üretimi ...298 ALTINCI BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİNİN EĞİTİM ALANINDAKİ İCRAATLARI 6.1. Eğitim (Maârif ) ...300
6.1.1 Maârif Vekâleti (Milli Eğitim Bakanlığı)...300
6.1.2. Dönemin Millî Eğitim Bakanları ...301
6.2. Demokrat Parti Hükümetleri Öncesinde Eğitim...302
6.3. Demokrat Parti Yöneticilerinin Eğitime Bakışı...303
6.4. Eğitim Politikasına Genel Bir Bakış ...305
6.5. Eğitim Öğretim Plânlaması ...307
6.6. Okur Yazarlık Durumu...308
6.7. Okul Öncesi Eğitim ...308
6.8. İlk Öğretim ...310
6.8.1. İlk Öğretimde Din Dersleri ...314
6.19. Resmî İlk Okullar...315
6.10. Özel İlk Okullar ...316
6.11. Köy İlk Okulları...317
6.12. Orta Öğretim...319
6.13. Meslekî Teknik Öğretim ...321
6.14. Erkek Sanat Okulları ...324
6.15. Ticaret Okulları...325
6.16. İmam Hatip Okulları ...326
6.17. Meslek Kursları...328
6.18. Akşam Okulları...328
6.19. Özel Eğitim ...329
6.20. Azınlık Okulları ...330
6.22. Üniversite ve Siyasî İktidar ...334
6.23. Eğitimle İlgili Yabancı Uzman Raporları...344
6.23.1. Watson Dickerman’ın Raporu ...344
6.23.2. Prof. Dr. Kate Wolferd’in Raporu ...345
6.23.3. Prof. Dr. John Rufi’nin Raporu ...345
6.23.4. Roben J. Maaske’nin Raporu...345
6.23.5. Ellsworth Tompkins’in Raporu ...346
6.23.6. Lester Beals’in Raporu...346
6.24. Öğretmen Yetiştirme...346
6.25. Öğretmen Okullarının Gelişmesi ...348
6.26. Eğitim Şûraları...349
6.27. Millî Eğitim Bütçesi...349
6.28. Köy Enstitüleri...351
6.29. Köy Enstitülerinin Kapatılması ...352
6.30. Eğitmen Kursları ve Köy Eğitmen Okulları ...354
6.31. Halk Evleri ve Halk Odaları ...355
6.32. Halk Eğitimi ve Halk Dershaneleri...357
6.33. Kütüphaneler ve Kitaplıklar ...358
6.34. Müze, Opera, Bale ve Tiyatro...358
6.34.1. Opera ve Bale...360
6.34.2. Tiyatro ...361
6.35. Dil ve Türk Dil Kurumu...362
YEDİNCİ BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİNİN BAYINDIRLIK, ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME ALANLARINDAKİ İCRAATLARI 7.1. Nâfıa ve Münâkale (Bayındırlık ve Ulaştırma) ...365
7.2. Nâfıa (Bayındırlık, Alt ve Üst Yapı İşleri)...365
7.3. Kara Yolları ...369
7.3.1. Karayolları Genel Müdürlüğü...375
7.4.1. İstanbul Boğaz Köprüsü Yapma Teşebbüsü...377
7.5.. Demir Yolları ...380
7.5.1. T.C. Devlet Demiryolları Kuruluşu ...382
7.6. Deniz Yolları ...382
7.6.1. Limanlar...383
7.7. Denizcilik Bankası T.A.O ...384
7.7.1. Denizcilik Bankası Deniz Nakliyatı T.A.Ş...385
7.8. Hava Yolları...386
7.9. Ulaştırma (Münâkale) ...388
7.10. Kara Yolları Araçları ve Ulaştırmacılığı ...390
7.10.1. Trafik...392
7.11. Demir Yolları Ulaştırmacılığı...393
7.12. Deniz Yolları Ulaştırmacılığı ...394
7.12.1. Limanlar...400
7.12.1.1 Akdeniz Bölgesi...400
7.12.1.2. Marmara Bölgesi...400
7.12.1.3. Karadeniz Bölgesi ...401
7.12.1.4. Ege Bölgesi ...402
7.13. Hava Yolları Ulaştırmacılığı...402
7.13.1. Türk Hava Yolları A.O...404
7.14. PTT (T.C. Posta, Telgraf ve Telefon İşletmesi) ...404
7.15. Radyo ...406
7.16. Demokrat Parti İktidarı ve Radyo ...408
7.17. Televizyon Hizmetleri Teşebbüsü ...411
7.18. Demokrat Parti İktidarı ve Basın ...411
SEKİZİNCİ BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİNİN ENERJİ ve SU İŞLERİ ALANLARINDAKİ İCRAATLARI 8.1. Elektrik ...419
8.2. Elektrik Santralleri ...422
8.3. Su İşleri ...430
8.4. Barajlar ...434
8.5. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ...441
8.6. Madencilik ...442
8.6.1. Bakır ...445
8.6.2. Krom...445
8.6.3. Cıva...446
8.6.4. Kömür Üretimi ve Türkiye Kömür İşletmeleri ...447
8.6.4.1. Kömür Satış ve Dağıtımı...447
8.7. Etibank...448
8.8. Petrol ve Petrol Kanunu ile İlgili Olarak Demokrat Parti Yöneticilerinin Düşünceleri...448
8.8.1. Cumhuriyet Halk Partisi Yöneticilerinin Düşünceleri ...450
8.9. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (T.P.A.O.) ...451
8.10. Petrol Ofisi ...452
8.11. Rafineriler ...453
DOKUZUNCU BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİNİN DİGER ALANLARDAKİ İCRAATLARI 9.1. Hâkim Teminatı ve Adliye Teşkilatı ...459
9.2. Sağlık ve Sağlık Kurum ve Kuruluşları ...462
9.2.1. İlâç ve Eczaneler ...467
9.3. Sosyal Güvenlik ...467
9.4. Sendikalaşma, Grev ve Lokavt ...473
9.4.1. Sendikalar ...473 9.4.2. İşveren Sendikaları...478 9.5. İmar ve İskân Faaliyetleri...479 9.6. Göç Hareketleri...483 9.7. Gecekondulaşma ...485 9.8. İstanbul’un İmarı...488 9.9. Belediyeler...491
9.9.2. Belediye Gelirleri...493 9.10. Nüfus ...494 SONUÇ ………. ...496 BİBLİYOGRAFYA...503 DİZİN ...527 EKLER……… ...534
I. IX. Dönem Milletvekilleri (1950-1954) ...535
II. X. Dönem Milletvekilleri (1954-1957) ...559
III. XI. Dönem Milletvekilleri(1957-1960) ...585
IV. I. Adnan Menderes Hükümeti Programı………..609
V. II. Adnan Menderes Hükümeti Programı………. ……… ...621
VI. III. Adnan Menderes Hükümeti Programı……….. ……… 632
VII. IV. Adnan Menderes Hükümeti Programı……….. ……… ...655
KISALTMALAR
A.B.D. Amerika Birleşik Devletleri a.g.a. Adı geçen ansiklopedi a.g.b. Adı geçen bildiri a.g.d. Adı geçen dergi a.g.e. Adı geçen eser
a.g.k.d. Adı geçen Kanunlar Dergisi (Türkiye Büyük Millet Meclisi) a.g.k.m. Adı geçen Kavanin Mecmuası (Türkiye Büyük Millet Meclisi) a.g.m. Adı geçen makale
a.g.m.z. Adı geçen müzakere zabıtları (Demokrat Parti Meclis Grubu) a.g.p. Adı geçen program
a.g.r.g. Adı geçen resmi gazete a.g.s. Adı geçen sohbet
a.g.t.d. Adı geçen tutanak dergisi (Türkiye Büyük Millet Meclisi) a.g.w.i. Adı geçen web iletisi
a.g.z.c. Adı Geçen Zabıt Ceridesi (Türkiye Büyük Millet Meclisi)
A.O. Anonim Ortaklık
A.Ş. Anonim Şirketi
c. Cilt
C.H.P. Cumhuriyet Halk Partisi
çev. Çeviren
D.E.Ü. Dokuz Eylül Üniversitesi D.İ.E. Devlet İstatistik Enstitüsü D.M.O. Devlet Malzeme Ofisi
D.P. Demokrat Parti
D.S.O. Devlet Sanayi Ofisi
Der. Derleyen
Haz. Hazırlayan
İ.D.T. İktisadi Devlet Teşekkülü K.İ.T. Kamu İktisadi Teşebbüsü M.E.B. Milli Eğitim Bakanlığı
M.K.E.K. Makine Kimya Endüstrisi Kurumu
Anlaşması Örgütü)
nr. Numara
O.D.T.Ü. Orta Doğu Teknik Üniversitesi
PTT Türkiye Cumhuriyeti Posta,Telgraf ve Telefon işletmesi
s. Sayfa
S. Sayı
SEKA Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi T.B.M.M. Türkiye Büyük Millet Meclisi
T.C. Türkiye Cumhuriyeti
T.D.K. Türk Dil Kurumu
T.K.İ. Türkiye Kömür İşletmeleri T.M.O. Toprak Mahsulleri Ofisi
TODAİE Türkiye Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü TUSİAD Türkiye Sanayici ve İş Adamları Derneği
ÖNSÖZ
Demokrat Parti, cumhuriyet dönemi Türk siyasî hayatının ve çok partili siyasî hayata geçiş döneminin önemli büyük bir partisidir. Bu partinin, siyasî kriterleri, değerleri ve liberal ekonomi politikası 2000’li yıllarda dahi partiler ve seçmen tarafından önemini ve değerini korumaktadır. Siyasî sağ yelpaze içinde yer alan birçok partiler, Demokrat Parti’nin halka mal olmuş politikasına ve değerlerine sahip olduklarını söylemişler, Demokrat Parti’nin bu özelliklerine sahip çıkmayı parti politikası ve kriteri haline getirmişlerdir.
1923’de Atatürk ve arkadaşlarının kurduğu Türkiye Cumhuriyeti, dünyadaki siyasî gelişmeler ve ülkemizin içerisinde bulunduğu siyasî ortam gibi sebeplerle ancak 1946’da çok partili siyasî hayata geçebilmiştir. Kasım 1924 yılında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve ağustos 1930 tarihinde kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası, çok partili siyasî hayata geçişte başarılı olamamışlardır.
Cumhuriyetin kuruluşundan ancak 23 yıl sonra halkın önüne birden fazla sandık konulabilmesi, o günlerin şartları içerisinde makul görülmelidir. Ayrıca unutulmamalıdır ki, Atatürk demokrasiye geçiş için, kendi isteği ile başka siyasî partiler kurulmasına imkân vermiş, fakat gerek inkılâpların yerleşmesinin tehlikeye girmesi ve gerekse ülke içi huzursuzluklara sebep olması sebebiyle bu partilerden birincisi hükümet kararıyla kapatılmış, diğeri de kendi kendini feshetmek durumunda kalmıştır. Yani Atatürk’te demokrasiye geçme düşüncesi cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren vardı. Mustafa Kemal “Tek Adam” olduğu zamanda bile demokrasi düşüncesini taşıyordu.
İkinci Dünya Savaşını takip eden yıllarda (1945 ve sonrası) Batı dünyasında demokrasi hareketleri “Yükselen Değer” haline gelmiştir. Bu durum Türkiye’ye de yansımış ve Atatürk’ün siyasetteki önemli arkadaşı ve Cumhurbaşkanı İsmet İnönü tarafından çok partili siyasî hayata geçmenin faydalı olacağı yönünde açıklamalar yapılmıştır. Bu açıklamalardan sonra iş adamı Nuri Demirağ tarafından Millî Kalkınma Partisi adıyla bir parti kurulmuşsa da kurucuları milletvekili olmadıkları ve güçlü isimler olmadıkları için beklenen muhalefet hareketi meydana gelmemiştir. Bu sıralarda T.B.M.M’nde görüşülmekte olan bazı yasa tasarılarında da parti içinde karşıt görüşler oluşmakta idi. Bu gelişmeler sonunda Aydın Milletvekili Adnan Menderes ve bazı arkadaşları C.H.P’den ihraç edilmişlerdir. Daha sonra Celâl Bayar da istifa
ederek ihraç edilen arkadaşlarına destek vermiş bu hareket Demokrat Parti adıyla yeni bir muhalefet partisinin doğmasına yol açmıştır ( 7 Ocak 1946).
Temmuz 1946’da yapılan ilk çok partili genel seçim bir çeşit “Baskın Seçim” olmuş ve Demokrat Parti Türkiye’nin bir çok ilinde aday dahi gösteremeden seçimlere katılmak zorunda kalmıştır. Bunun sonucu olarak da beklediği sayıda milletvekilliği kazanamamıştır. Fakat Celâl Bayar gibi Atatürk’ün her zaman yanında yer almış ve hatta Atatürk’ün vefatı sırasında Başbakan olan bir politikacının başında bulunduğu hareket gelecek için halka güven vermiştir.
1950’ye gelindiğinde Demokrat Parti halkın ihtiyaçlarına ve isteklerine daha iyi cevap verebilmiş ve halk tarafından rağbet görerek % 53,3 oy desteği ile tek başına iktidara gelmiştir. Halk, Demokrat Parti’yi ve özellikle de kendilerinden saydıkları Adnan Menderes’i kendisine daha yakın bulmuş ve politikalarını benimsemiştir. Çünkü Menderes tüm özellikleriyle halkın içinden çıkmıştır. Halkın çoğunluğu gibi köy kökenlidir ve çiftçidir. Halkın çoğunluğunun tarımla uğraştığı bir ülkede Menderes için de en önemli konu tarımdır. Menderes için en önemli alan, tarım ve çiftçinin durumudur. Bunların iyileştirilmesi için de gerek seçim meydanlarında ve gerekse parti programında tarım ve çiftçiye gereken önemi vermiştir. Ayrıca o güne kadar devlet yönetiminde görev alanlar daha ziyade seçkin (elitist, aristokrat) kesimden gelmişlerdir. İnönü ve Bayar İttihat ve Terakkinin yöneticileridirler ve halkla diyaloglarını Menderes kadar sıcak kuramamışlardır. Halk, Menderes’in bu özelliklerini iyi tespit etmiştir.
O güne kadar hemen hiçbir ülkede tek partili rejimden çok partili rejime geçiş, Türkiye’deki kadar rahat ve sakin olmamıştır. Bu yönüyle bakıldığında 1950’de Demokrat Parti’nin iktidara gelişi bir “Beyaz İhtilâl”dir.1
Demokrat Parti yöneticileri Atatürk’ten aldığı ışıkla onun yolunda devam edeceğini halka ilân etmiş ve Atatürk inkılâplarına o günün şartları içerisinde samimiyetle sahip çıkmıştır. Celâl Bayar 12 Aralık 1938 tarihinde Ankara Halkevinde, Dokuzuncu Artırma ve Yerli Malı Haftasını açış konuşmasında “Atatürk, seni sevmek Türk Milleti için milli bir ibadettir”2 diyerek Atatürk’e olan saygı sevgi ve minnettarlığını ifade etmiş, bu ve benzer sözlerini çok kez değişik ortamlarda ifade etmiştir. Adnan Menderes de bu mânada hiçbir taviz
1Şevket Süreyya Aydemir bu tabiri kullanmıştır. (Bak. Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, cilt 3, 5.
baskı,Remzi Kitapevi, İstanbul 1988, s.14). Nurşen Mazıcı da aynı tabiri “Ak Devrim” olarak nitelendirmekte ve bu görüşe katılmaktadır. (Bak. Taha Akyol, Nurşen mazıcı ile “Eğrisi Doğrusu” Programı, CNN TÜRK TV. 11 Mayıs 2001).
vermemiş bir Atatürkçüdür. Bu dönemde Atatürk inkılâplarına yer yer karşı
koymalar olmuşsa da Demokrat Parti hükümetleri bunlara taviz vermemiştir. Demokrat Parti, demokrasi rejiminin ülkemizde oturması açısından ilk ve
en önemli bir duruşa ve göreve sahip olmuş, Adnan Menderes “Demokrasi tahammül demektir”3 demiştir. Bu tahammülü öğreninceye kadar Türk toplumu zaman zaman sancılardan kurtulamamıştır.
Bu çalışmada, 1950–1960 yılları arasındaki, Türkiye Büyük Millet Meclisi zabıt ceridelerinden, resmî ve özel kurum ve kuruluşların yayınlarından, Demokrat Parti Grubu müzakere zabıtlarından, gazete, dergi, ansiklopedi gibi yayınlardan, bu dönemle ilgili yazılmış tetkik eserlerden, seminer bildirilerinden, yayımlanmamış yüksek lisans ve doktora tezlerinden, televizyon programlarından ve yaşayanlarla yaptığımız görüşmelerden yararlanılmıştır.
Bu kaynaklara erişmek için, Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesinde ve arşivinde, Millî Kütüphanede, İstanbul Belediyesi Kütüphanesinde (Şimdi Atatürk Kütüphanesi), Selçuk Üniversitesi Merkez Kütüphanesinde ve arşivinde, Hukuk Fakültesi Kitaplığında, Konya Valiliği kitaplığında,Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesinde, Yüksek Öğretim Kurulu Tez Merkezinde, Devlet İstatistik Enstitüsü Kitaplığında, Konya İl Halk Kütüphanesinde, Konya Faruk Önder kitaplığında çalışmalar yapılmış, buralarda bulunan kaynaklardan ve diğer basılı eserlerden istifade edilmiştir.
Bu araştırmanın, her aşamasında değerli katkılarından yararlandığım, hocam ve danışmanım Prof. Dr. Durmuş YILMAZ beyefendiye katkılarından, rehberliğinden, çok büyük desteğinden dolayı özel teşekkür ve minnettarlığımı ifade etmek isterim.
Ayrıca Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki çalışmalarım esnasında, büyük desteğini gördüğüm sayın İsmet BİNARK’a, Selçuk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Arşivinde ve Hukuk Fakültesi Kitaplığında ve yukarıda adını saydığım tüm kuruluşlarda görevli tüm çalışanlara içten teşekkürlerimi sunuyorum.
Ayrıca, araştırmada başından sonuna kadar bana en büyük manevî desteği veren ve desteğini hiçbir zaman eksik etmeyen, değerli büyüğüm, ağabeyim, can dostum, mümtaz insan, sayın Mustafa BEZİRCİ beyefendiye ve çalışmalarım esnasında desteğini gördüğüm eşim Bibe’ye, oğlum İlkay ve kızım
3Osman Okyar, “27 Mayıs ve Yassıada Mahkemesi”, Tarihi Objektiften 27 Mayıs İhtilâli ve
Yüksek Adalet Divanı Sempozyumu Bildirileri, Selçuk Üniversitesi Ata Dergisi, Sayı 5, Konya 1993, s.11.
Şahika’ya ve bu tezin bilgisayar ortamına alınmasında çok büyük emeği geçen mesai arkadaşım Reyhan Dağdelen hanımefendiye destek ve sabırlarından dolayı teşekkürlerimi arz ediyorum.
Osman Sait Dikilitaş Konya 2007
GİRİŞ
“Demokrat Parti Hükümetlerinin Sosyo-Ekonomik İcraatları” konulu bu çalışma, 14 Mayıs 1950’de Demokrat Parti’nin iktidara gelişinden, 27 Mayıs 1960 darbesine kadar olan dönemi içine almaktadır.
21 Temmuz 1946 tarihinde cumhuriyet dönemi Türk siyasi tarihinde ilk defa uygulanan tek dereceli serbest genel seçimler, 6 Haziran 1946 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 4918 sayılı Milletvekilleri Seçimi Kanunu’na göre yapılmıştır. Seçimler sonrası ve sonraki yıllarda Türk siyasi tarihinde “açık oy, gizli tasnif” yöntemi ile yapıldığı iddia edilen bu seçimlere hileli seçimler de denilmiştir. Kamuoyunda, 1946 seçimleri için “açık oy, gizli tasnif” yöntemi uygulandığı şeklinde bir yargı vardır. Hatta bu yargı, akademik çalışmalarda da görülmektedir. Türk Siyasî Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), başlıklı bir Doktora Tezi’nde ( Mustafa Albayrak, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara 1992), “İktidar partisi C.H.P., 5
Haziran 1946’da iki dereceli seçim sistemini değiştirerek, tek dereceli seçim sistemini öngören bir değişiklik yapan 4918 sayılı bu kanuna göre; seçimler tek dereceli, açık oy, gizli sayım yöntemiyle yapılacak (madde.24)…” denilmektedir (s.202). Oysa 6 Haziran 1946 tarihli ve 6326 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan söz konusu kanunun 24. maddesi şöyledir:
“…Oy pusulalarına na kadar milletvekili seçilecekse o kadar milletvekili adı yazılabileceği (…) belirtilir. Pusulaları yazmak veya yazdırmak için seçim komisyonunca münasip bir yerin önceden hazırlanmış bulunması lâzımdır…”1. Bu madde seçim komisyonlarının seçmenlerin oy pusulalarına milletvekili adaylarının isimlerini yazmaları için bir yerin (oy kabini) hazırlanmasını öngörmektedir. Buradan oy kullanma şeklinin memurların önünde ve açıkta olmayacağı anlaşılmaktadır. Ancak okur yazar olmayanların gerekirse yardım istemesine de izin verilmiştir. Adı geçen kanunun hiçbir maddesinde de “açık oy, gizli tasnif” şeklinde bir ifade yoktur. Dolayısıyla, 1946 seçimlerinde kullanılan yöntemin “açık oy, gizli tasnif” olmadığı anlaşılmaktadır. Mustafa Albayrak’ın bu kanaate nereden ulaştığı anlaşılamamıştır.
1 Resmi Gazete, 6 Haziran 1946, Sayı 6326.
21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan Cunhuriyet Dönemi çok partili, ilk genel seçimler ile Demokrat Parti, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne girmiş, bu seçimlerden 4 yıl sonra 14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan ikinci çok partili ve tek dereceli genel seçimlerde de tek başına iktidara gelmiştir.
Seçim sonrası Türkiye Cumhuriyeti hükümetlerinin 19’uncusu ve I. Adnan Menderes hükümeti olarak kurulan hükümet, bir yıl sonra istifasını vermiş hükümeti kurmakla yeniden görevlendirilen Adnan Menderes yeni hükümeti kurarak, 9 Mart 1951 tarihinde II. Adnan Menderes hükümeti (20. T.C. hükümeti) göreve başlamıştır.
2 Mayıs 1954 tarihinde yapılan genel seçimlerle Demokrat Parti yeniden iktidara gelmiş ve III. Adnan Menderes hükümeti (21. T.C. hükümeti) kurulmuştur. III. Adnan Menderes hükümetinin istifası sonrasında IV. Adnan Menderes hükümeti (22. T.C. hükümeti) 9 Aralık 1955 tarihinde göreve başlamıştır. 27 Ekim 1957 tarihinde yapılan genel seçimlerden sonra V. Adnan Menderes hükümeti (23. T.C. hükümeti) iş başına gelmiş ve 27 Mayıs 1960 darbesine kadar görevde kalmıştır.
Demokrat Parti iktidarı döneminde 3 genel seçim yapılmış ve 5 hükümet değişikliği olmuştur. Demokrat Parti ilkelerinin ve felsefesinin siyasete girişi olarak kabul edilen kuruluş yılı olan 1946 ( kuruluşu, 7 Ocak 1946’dır ) tarihi, yıllarca, “ 46 Ruhu” şeklinde bir slogan haline getirilmiş, sağ partiler için bir referans olarak kullanılmıştır.
Demokrat Parti hükümetleri ekonomiye bakışı, hizmetleri ve yatırımları ile uzun yıllar konuşulmuş ve kendisinden sonra sağ yelpazede yer alan diğer partiler, Demokrat Parti’nin devamı oldukları iddiasında bulunmuşlar, siyasî çalışmalarında bu dönemdeki yatırımları örnek ve hedef olarak göstermişler ve hattâ aynı gelişmeyi sağlayacaklarını vaat etmişlerdir.
Demokrat Parti hükümetlerinin icraatları, 27 mayıs darbesi ve Adnan Menderes’in idam edilmesi, halk tarafından hiç unutulmamış, halkın Demokrat Parti’ye ve Adnan Menderes’e olan saygı ve sevgisi yıllarca devam etmiştir. Halk Demokrat Parti’ye yakın gördüğü partilere uzun yıllar destek olmuş, seçimlerde oylarını bu yönde kullanmıştır.
10 yıllık Demokrat Parti iktidarı süresince ekonomik kalkınma sahasında devletçi kalkınma anlayışından özel teşebbüsçü, serbest rekabete dayalı piyasa ekonomisi ile kalkınma fikri yerleştirilmeye başlanmış, demokratikleşme
konusunda birçok önemli atılımlar yapılmıştır. Demokrat Parti’nin liberal ekonomi anlayışının, 2000’li yıllarda dahi ülkenin gelişmesi için tek alternatif olarak kabul edilmesi enteresan ve bu partinin ekonomi politika anlayışının doğruluğunu ifade etmektedir. Bugün içinde bulunduğumuz 2000’li yıllarda sık sık söylenen özelleştirme, özel sektöre verilen önem, devlet işletmelerinin özel sektöre devri gibi konular o yıllarda Demokrat Parti ileri gelenleri tarafından sık sık dile getirilmiştir. Fakat liberal ekonomi politikası, imkânsızlıklar ve yeterli yerli ve yabancı sermayenin olmayışı sebebiyle gerçekleştirilememiştir. Ancak bu partinin ileri gelenlerinin bu dönemde söyledikleri, 2000’li yıllarda da revaçtadır. Başta Celâl Bayar olmak üzere Adnan Menderes ve arkadaşlarının düşüncelerinin doğruluğu bugün daha iyi anlaşılmaktadır.
Bu çalışma 9 bölümden, Giriş, Sonuç, Bibliyografya, Dizin ve Ekler’den meydana gelmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde, Demokrat Parti hükümetleri döneminde yapılan 3 genel seçim ve seçim öncesi partilerin aday tespitleri, seçim neticeleri gibi konulara yer verilmiş ve bu seçimler sonrasında 3 kez yapılan cumhurbaşkanlığı seçimleri ve Adnan Menderes’in ilk kez başbakanlığa getirilmesi konuları anlatılmıştır.
Çalışmanın ikinci bölümünde, 19., 20., 21., 22. ve 23. T.C. hükümetlerinin (diğer adıyla I., II., III., IV. ve V. Adnan Menderes hükümetlerinin) kurulmaları bakanlar kurulu listesi ve her hükümetin güven oylaması sonuçları verilmiştir.
Çalışmanın üçüncü bölümünde, Demokrat Parti hükümetlerinin sanayi alanındaki icraatları anlatılmıştır. Başta çimento ve şeker sanayii olmak üzere demir-çelik sanayii, kimya, kâğıt, makine imalât, mensucat, kara hava ve demir yolları taşıtları imalâtı, gemi bakım ve onarımı, turizm, tütün, matbuat, elektronik, tarım alet ve makineleri ve küçük sanayi kolları ayrı ayrı anlatılmış ve istatistik tablolarıyla konular desteklenmiştir. Bu alanda gerçekleştirilen gelişmeler bir çok alanda olduğu gibi önceki dönemlerle mukayese edilemeyecek derecede ileri seviyededir.
Çalışmanın dördüncü bölümünde, Demokrat Parti hükümetlerinin ekonomi alanındaki icraatları anlatılmıştır. Genel ekonomi ve ekonomik gelişmeler üzerinde durulmuş, yatırım, üretim, kalkınma, bütçe, para ve kredi politikaları, dış borç ve dış yardım konuları işlenmiştir. Burada Truman Doktrini ve Marshall Yardımları ve yabancı uzmanların Türkiye ekonomisi üzerine yaptığı inceleme ve raporlara da yer verilmiştir. Yine ekonomi ile bağlantılı olarak, devlet borçları dış
ticaret, döviz, altın piyasası, vergilerin durumu, millî gelir, bankacılık ve sigortacılık, enflasyon ve etkileri, 4 Ağustos 1958 istikrar tedbirleri, kamu açıkları ve tasarruf, Millî Korunma Kanunu ve Avrupa Ekonomik Topluluğu ile ilişkiler anlatılmıştır. Ayrıca ekonomi içerisinde önemli yatırım kuruluşları olan iktisadî devlet teşekkülleri ve kamu iktisadî teşebbüsleri detaylı bir şekilde izah edilmiş bu kuruluşlara ayrı ayrı yer verilmiş ve ekonomideki faaliyetleri ve konumları anlatılmıştır. Yine bu bölümde son olarak yine bir devlet kurumu olan Vakıflar İdaresi’ne de yer verilmiştir.
Bu dönemde ekonomi alanındaki büyüme, hem ilk olması ve hem de büyük olması sebebiyle yıllarca halk arasında konuşulan ve kabul gören bir dönem olmuştur. Türk halkı bir çok ekonomik gelişmeyi bu dönemde yaşamış yatırımla, tüketim maddeleriyle, parayla tanışmıştır. Ancak 1958 istikrar tedbirleri sonrası istatistiklerde de görüleceği gibi üretimde ve tüketimde düşüşler gerçekleşmiştir.
Çalışmanın beşinci bölümünde, ziraat ve çiftçi konusu anlatılmıştır. Tarımda meydana getirilen makineleşme, traktör kullanımı, ziraî modernizasyon, ziraî krediler, tarımla ilgili kuruluşlar, toprak ve iskân, arazi ıslahı, tapu ve kadastro, orman, hayvancılık, hububat, meyve üretimi, tütün üretimi, tekel ürünleri ve tekel işletmeleri konuları detayları ile işlenmiştir. Yine bu alanda da çok büyük ilerlemeler ve değişiklikler kaydedilmiştir. Demokrat Parti hükümetlerinin en fazla memnun ettiği kesim, çiftçi kesimi olmuştur.
Çalışmanın altıncı bölümünde, eğitim konusu anlatılmıştır. Milli Eğitim Bakanları, Demokrat Parti hükümetlerinin eğitime bakışı, okur yazarlık durumu ilk öğretim, orta öğretim, meslekî teknik öğretim, ticaret okulları, imam hatip okulları ve yüksek öğretim okullarına fasıl fasıl yer verilmiş, ayrıca eğitimle ilgili olarak yabancı uzman raporlarından bahsedilmiştir. Güzel sanatların kolları olan opera, bale ve tiyatro gibi konular da bu bölümde yer almıştır. Öğretmen yetiştirme, öğretmen okullarının gelişmesi, eğitim şûraları, maarif bütçesi ve son olarak da Türk Dil Kurumu’na yer verilmiştir. Bu alanda da, çalışmada görüleceği gibi büyük ilerlemeler gerçekleştirilmiştir.
Çalışmanın yedinci bölümünde, Demokrat Parti hükümetlerinin bayındırlık, ulaştırma ve haberleşme alanlarındaki icraatları anlatılmıştır. Kara yolları, demir yolları, deniz yolları, hava yolları, limanlar hakkında bilgiler verilmiş ve bu sektördeki ilgili kuruluşlara ve bu alanlardaki ulaştırma konularına
yer verilmiştir. Trafik, PTT, radyo ve televizyon hizmetleri teşebbüsü konuları da bu bölümde anlatılmıştır. Yine bu alanlarda da büyük ilerlemeler kaydedilmiştir.
Çalışmanın sekizinci bölümünde, Demokrat Parti hükümetlerinin, enerji ve su işleri alanlarındaki icraatları anlatılmıştır. Başta elektrik ve santrallerine, su işleri bahsinde; barajlar ve Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’ne yer verilmiş madencilik alanındaki gelişmeler, kömür üretimi, satışı ve dağıtımı ve petrolle ilgili detaylar da anlatılmıştır. Demokrat Parti hükümetlerinin bu alandaki çalışmaları da o günün şartları içerisinde büyük ve olumlu gerçekleşmiştir.
Çalışmanın dokuzuncu bölümünde, Demokrat Parti hükümetlerinin diğer alanlardaki icraatları işlenmiştir. Bu bölümde adliye teşkilâtı, sağlık, sosyal güvenlik, imar ve iskân faaliyetleri, göç hareketleri, belediyeler ve nüfus konuları anlatılmıştır. Bu alanlarda da ileriye dönük olarak demokratik ve ekonomik önemli tedbirler alınmış, bu sahalarda da bir önceki döneme göre büyük ilerlemeler kaydedilmiştir.
Dokuzuncu bölümün sonrasına Sonuç, Bibliyografya ve Dizin de ayrıca detaylı bir şekilde verilmiştir. Çalışmanın Ekler bölümünde, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin IX., X. ve XI. dönemlerinde görev alan tüm milletvekilleri, isimleriyle il il ve ayrıca Demokrat Parti hükümetlerinin beşinin de hükümet programları ayrı ayrı ve tam metinler halinde verilmiştir.
KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ
Çalışmaya ait dönemle ilgili bilgi ve istatistikler incelendiğinde bunlar arasında bazı çelişkiler olduğu görülmektedir. Bu çelişkili bilgilerin daha ziyade basına dayalı haberlerden kaynaklandığı görülmektedir. Gazeteler bilhassa seçim sonuçlarını bildirirlerken bazı haberleri atlamakta veya birkaç gün sonra değiştirmektedirler.
Meselâ, 1946 milletvekilliği seçim sonuçları ve milletvekili sayısı ile ilgili rakamlarda farklılıklar görülmektedir. Sebebi ise o günkü seçim kanunundan kaynaklanmaktadır. 1946 seçimlerini düzenleyen kanuna göre bir kişi birden fazla seçim bölgesinden aday olabilmekte, sonra bunlardan birisini tercih etmektedir. Diğer il’de tekrar seçim yapılmaktadır. 1950 ve sonrasında yapılan seçim ve diğer istatistiklerde de benzer durumlar görülmektedir.
Diğer konularda da ayrı kurum ve kuruluşlar tarafından yayımlanan bilgi ve istatistikler de net olarak birbirine benzememektedir. Adeta her bakanlık ve kuruluş kendine göre çok az farklarla da olsa bilgi ve istatistikler yayımlamışlar, bu uyumsuzluk özellikle seçim sonuçlarında ve diğer konularda daha iyi görülmektedir. Bu çalışmada genellikle, Devlet İstatistik Enstitüsü’nün rakamlarına itibar edilmiştir.
Bu mutabakatsızlıkların temelinde, o yıllarda ilgili bakanlık ve kuruluşların (İstatistik Umum Müdürlüğü gibi) henüz istatistiklere net bir şekilde ulaşma, değerlendirme ve gerçekleştirme imkânlarından mahrum oluşları vardır. Ayrıca, 27 Mayıs 1960 darbesi sonrasında bir çok belgenin Meclis’ten alınarak yok edilmesi veya nereye verildiklerinin bilinmemesi gibi sebepler de o yılların belge ve bilgilerine net bir şekilde ulaşılmasına mâni olmuştur.
Bu dönemi inceleyen ve yazanların çok önemli bir bölümü, Demokrat Parti’nin gerçekleştirdiği yatırımlardan, büyümeden ve halkın ulaştığı refah seviyesinden hemen hiç bahsetmeksizin sanki birbirleri ile mutabakata varmışlar gibi Demokrat Parti hükümetlerinin icraatlarındaki negatif yönleri ele almışlardır. Bu çalışmalar daha ziyade siyasal yönden değerlendirmeler ihtiva ettiği için “Taraf-karşı taraf” bakış açısı etkili olmuş, adeta bu eserler birbirinin kopyası ve aynı siyasî görüşe mensup araştırmacıların ellerinden kaleme alınmış gibi Demokrat Parti’yi öven ya da yeren görüşler toplamı şeklindedir.
Bu abartılı tenkitlere üniversite camiasında hazırlanmış eserlerde de rastlanmakta, ulaşılan tüm tezlerde Demokrat Parti aleyhtarı bir tutum görülmektedir. Demokrat Parti’yi destekleyenler ise karşı görüştekilerin yaptığı gibi abartılı bir övgü düzme şeklinde eserlerini kaleme almışlardır.
Bu çalışmada bu güne kadar yapılan çalışmalardan farklı bir bakış açısı ile konuya yaklaşılmış ve Demokrat Parti hükümetlerinin sosyo-ekonomik icraatları ele alınarak incelenmiştir. Demokrat Parti hükümetlerinin icraatları siyasî boyutu ile değil, halk ve ülke üzerindeki ekonomik boyutuyla değerlendirilmiştir.
Çalışmada, dönemle ilgili bir çok eser, gazete, dergi, resmi yayın, süreli yayın, kitap, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri, Demokrat Parti Meclis Grubu Zabıtları, web iletileri, televizyon programları, seminer, sempozyum ve diğer bilimsel toplantı bildirileri, yayımlanmamış yüksek lisans ve doktora tezleri bulunmaktadır. Bu yayımların tamamına yakını okunmuş, incelenmiş fakat dip notlarda konu gereği yer verilemeyen bu yayımların
hiçbirine, bibliyografya bölümünde yer verilmemiştir. Bu çalışmanın bibliyografya bölümünde sadece, dip notlarda yer alan yayımların adı verilmiştir. Okuyuculara ve araştırmacılara faydalı olması dileği ile…
BİRİNCİ BÖLÜM
DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİ DÖNEMİNDE MİLLETVEKİLLİĞİ GENEL SEÇİMLERİ VE CUMHURBAŞKANLIĞI SEÇİMLERİ
1.1 14 Mayıs 1950 Milletvekilliği Genel Seçimleri 1.1.1. Seçimler Öncesi Genel Durum
Çalışmamızın konusu olan üç dönemin ( IX, X, ve XI) ilk dönemi olan IX. dönem milletvekilliği genel seçimleri için, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde seçimlerin yapılması kararı 24 Mart 1950 tarihinde, 22 ret oyuna karşı 299 kabul oyu ile karara bağlanmıştır2. Bu kararın alınmasından sonra, Meclis’in tatile
gireceği ve seçimlerin yapılacağı tarihi belirleyen takrir okunmuş, takrir oya sunulup çoğunlukla kabul olunmuştur. Bu takrirde; “Türkiye Büyük Millet Meclisi gündeminde görüşülecek mühim bir madde kalmadığından toplantıya son verilmesine ve yeni meclisin 22 Mayıs 1950 Pazartesi günü, saat 15.00’de olağanüstü toplanmasına karar verilmiştir”3şeklindeki ifade yer almıştır.
Bu seçim kararından çok önce kamuoyu seçimlere hazırlanırken, gazeteci Nadir Nadi gazetesindeki köşesinde “Başlarken” başlığı ile yazdığı makalesinde;
“… Seçim kampanyası biraz daha ısındı, elbette muhalifler de yurdun her köşesinden seslerini duyurmaya çalışacaklardır. Nutuklar söylenecek, cevaplar yetiştirilecek ortalığı bir gürültü kavgası kaplayacaktır. Kendimizi aldatmayalım. Demokratik ve Avrupaî seçim kampanyası da kavgalı olur…”4 diyerek yapılacak seçimlerin genel havası
hakkında yorum yapmışır.
Bu dönem Demokrat Parti’ye ilginin çok yoğun olduğu bir dönemdir. Seçmenin Demokrat Parti’ye olan ilgisi arttıkça, üst düzey siyasî isimlerde de Demokrat Parti’ye aynı hızla transferler olmuştur.
Hamdullah Suphi Tanrıöver, Muammer Alakant, Behçet Kemal Çağlar Fahrettin Kerim Gökay, Suat Hayri Ürgüplü gibi 1950 mayıs’ına kadar
2 a.g.r.g., 29 Mart 1950, Sayı 7469. 3 a.g.r.g,, 29 Mart 1950, Sayı 7469. 4 Cumhuriyet, 29 Ocak 1950.
Cumhuriyet Halk Partisi’nden ayrılan bu isimler, Ali Fuat Cebesoy ve Rauf Orbay’ın istifası kadar yankı yapmıştır5. Halk çoğunlukla Demokrat Parti’nin
yanındaydı ve dönemin basını da Demokrat Parti’yi destekliyordu6.
Genel siyasî eğilim bu durumdaydı. Ayrıca seçim kanununda muhalefetin 1946’dan beri üzerinde durduğu seçim sistemi ve özellikle seçim güvenliği konusunda değişiklikler yapılmış, muhalefet partileri bazı itirazlarına rağmen, bu kanunla hem memnun edilmiş, hem de şikâyetleri ortadan kaldırılmıştır.
1.1.2. 1950’de Seçim Sistemi ve Yeni Seçim Kanunu
1920 yılından, 1946 yılına kadar seçimler tek partili bir siyasî düzende yapılmıştır. 1946 yılından sonra ise çok partili hayata geçiş yılı, tek dereceli seçime geçiş yılı olarak da gösterilir. Çünkü Türkiye’de 1946 yılına gelinceye kadar seçimler iki dereceli olarak yapılmıştır7.
Çok partili hayata geçildikten sonra, 1946 yılında yapılan milletvekili seçimlerinde, ilk kez tek dereceli seçim usulü uygulanmış ancak, seçimlerde oyların kullanılması ve tasnif yönteminin yarattığı sorunlar, seçim sonuçlarının sağlıklı olmasını engellemiştir. Bu seçimlerdeki uygulamalar, 1946’dan 1950 seçimlerine kadar Demokrat Parti muhalefetinin en büyük kozu olmuş, Demokrat Parti bu seçimlere olan protestosunu, 1950 seçimlerine kadar yapılan mahallî ve ara seçimlerin hiçbirisine katılmamakla göstermiştir.
1950 seçimlerinde uygulanan seçim kanunu 16 Şubat 1950 tarihinde 12 Millet Partili muhalife karşı, 342 olumlu oyla kabul edilmiş ve 5545 sayılı kanunla yürürlüğe girmiştir8. 1950’de Cumhuriyet Halk Partisi’nin, yerli ve
yabancı ilim adamlarının da görüşlerini alarak hazırladığı seçim kanunu9, çoğunluk sistemini kabul etmiştir. Çoğunluk sistemini Demokrat Parti istememiş
5 Hikmet Bilâ, Cumhuriyet Halk Partisi, 1. baskı, Doğan Kitapçılık, İstanbul 1999, s.135. 6 Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-1995), 2. baskı, İmge Yayınevi,
Ankara 2000, s. 20.
7 Oya Araslı, Adaylık Kavramı ve Türkiye’de Milletvekilliği Adaylığı, Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi, Yayın nr. 311, Sevinç Matbaası, Ankara 1972, s. 89. 8 Zafer, 17 Şubat 1950.
9 Şevket Süreyya Aydemir, İhtilalin Mantığı ve 27 Mayıs İhtilali, 2. baskı, Remzi Kitapevi,
ve üstelik Demokrat Parti’nin tüm çabalarına rağmen Cumhuriyet Halk Partisi, nispî seçim sistemini kabul etmemiştir10.
Ayrıca yeni kanun; en az beş ilden aday gösteren partilerin radyodan faydalanmalarını, Yüksek Seçim Kurulu’nun oluşmasını, seçimlerin hâkim güvencesi altında yapılmasını, hepsinden çok daha önemlisi, seçimlerin gözetim ve denetimini, yürütme organından yargı organına devredilmesi yeniliğini getirmiştir. Her seçim bölgesinde, vâli yerine hâkimi en yüksek seçim mercii yapan bu kanun, serbest ve dürüst mayıs 1950 seçimlerinin ana teminatlarından biri olmuştur11. İdarî amirlerin, memurların, askerî kişilerin ve milletvekillerinin görev yaptıkları yerin seçim bölgesindeki seçim kuruluna seçilemeyeceklerini, her siyasî partinin ve bağımsızların sandık başlarında gözlemci bulundurabilmelerini, oyların kapalı yerde verilmesini, seçim sonuçlarının hemen ilânını, kazanan adayların listesinin asılmasını, oy pusulalarının Sulh Hukuk Mahkemeleri’nde korunmasını ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ya da yeni oluşturulan Yüksek Seçim Kurulu’nun isteği dışında nakledilmemesini ve 11 kişiden oluşacak olan Yüksek Seçim Kurulu’nun 6 üyesinin Yargıtay, 5’inin de Danıştay üyeleri arasında gizli oy ile seçilmesi gibi olumlu yenilikler getirmiştir12.
1950 seçimlerinde tek turlu çoğunluk usulü, iki parti sistemine imkân vermiştir. Meclis’teki 487 milletvekilinden sadece 10’u yani % 2,07’si, Demokrat Parti’ye ve Cumhuriyet Halk Partisi’ne mensup olmayan kimselerdi (9 bağımsız ve 1 Millet Partisi milletvekili)13. Bu seçim sistemi ile küçük partilerin Meclis’te yer almaları çok zorlaşmıştır. Nitekim öyle de olmuştur.
1.1.3. Aday Tespitleri
Demokrat Parti’de, 1946 tarihli Demokrat Parti tüzüğünde yer alan aday tespitine ilişkin hükümler, 1. Büyük Kongre’de eleştirilmiştir. 1. Büyük Kongre’de kabul edilen 20. ve 92. maddelerdeki değişikliklere göre, illerde gösterilecek parti adaylarının beşte birini genel idare kurulu, beşte dördünü de illerde toplanacak yoklama kurullarının tespit edeceği hüküm altına alınmıştır.
10 Tevfik Çavdar, a.g.e., s. 406.
11 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, 3. baskı, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 1998, s. 375.
12 Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seçim Kanunları (1876-1982), Celüt Matbaası, İstanbul 1982,
s. 200-237.
13 Maurice Duverger, Siyasi Partiler, Çev. Ergün Özbudun, 3. baskı, Bilgi Yayınevi Ankara,
Demokrat Parti’nin 1950-1960 yılları arasında katıldığı seçimlerde adaylar bu esaslar içerisinde tespit edilmişlerdir14.
Cumhuriyet Halk Partisi’nde ise tüzükde değişiklik yapılarak, 1947 yılından sonra genel merkezin aday tespit yetkisinin belli bir oranda sınırlandırıldığı görülmektedir. Bu oran, adayların yüzde 30’u olarak kabul edilmiştir. 1950 seçimlerinde adaylar, bu hükümler çerçevesinde tespit edilmişlerdir. 1954-1960 yılları arasında genel merkez organlarının bir takım şartlarla, partili olmayan kimseler arasından aday tespit etmek yetkisine sahip olduğu da bilinmektedir15.
Millet Partisi’nde aday tespiti yetkisinin, parti genel yönetim kurulu ile illerde toplanacak yoklama kurulları arasında paylaştırıldığı görülmektedir16.
1.1.3.1. Demokrat Parti Listesi
Demokrat Parti, milletvekili aday listelerini 24 Nisan 1950 tarihinde açıklamıştır. Bu seçimlerde;
a) Demokrat Parti, Hakkari ili dışında bütün illerde seçime girmiştir.
b) İki ilden adaylık koyanların sayısı 12’dir. Samet Ağaoğlu, Fahri Belen, Celâl Bayar, Ali Fuat Cebesoy, Osman Şevki Çiçekdağ, Refik Şevket İnce, Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu, Fuat Köprülü, Refik Koraltan, Adnan Menderes, Halil Özyörük ve Ali İhsan Sabis.
c) Listede 7 kişi bağımsızdır. Bu isimler; Halide Edip Adıvar, Nadir Nadi Abalıoğlu, Cihat Baban, Ali Fuat Cebesoy, Halil Özyörük, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Suat Hayri Ürgüplü’dür17.
1.1.3.2. Cumhuriyet Halk Partisi Listesi
Seçimlere bütün illerde katılan Cumhuriyet Halk Partisi, aday listesini 22 Nisan 1950 tarihinde ilân etmiştir. Listenin özellikleri şunlardır;
a) Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ile Başbakan Şemsettin Günaltay adaylıklarını iki yerden (Cumhurbaşkanı Malatya ve Ankara’dan, Başbakan ise
14 a.g.e., s.162.
15Oya Araslı, a.g.e., 154. 16 a.g.e., s.162.
Sivas’tan ve Erzincan’dan) koymuşlardır. İki ilden aday olan başka kimse yoktur. Bu da Cumhuriyet Halk Partisi’nin aşırı iyimserliğini gösteren bir belirtidir. Parti, iki ilden gösterdiği adayların sayısını artırarak Meclis’teki sandalye sayısını azaltmak istemiyordu. Çünkü bu sisteme göre iki ilden aday gösterilmesi halinde bir milletvekilliğinden vazgeçiliyordu.
b) Tanınmış kişilerden; Orgeneral İzzettin Çalışlar Balıkesir’den Erzurum’a, Hasan Ali Yücel İzmir’den Giresun’a, Falih Rıfkı Atay Ankara’dan Gümüşhane’ye, Hüseyin Cahit Yalçın İstanbul’dan Kars’a ve Kâzım Özalp Balıkesir’den Van’a olmak üzere seçim çevrelerini değiştirmişlerdir.
c) Parti listesinde bağımsız bir tek aday vardır. Yargıtay II. Hukuk Dairesi Başkanı Ali Hikmet Berki, Tokat ili listesinde bağımsız olarak gösterilmiştir.
d) Atatürk’ün ölümünden sonra politikadan uzaklaştırılmış olan eski İçişleri Bakanı Şükrü Kaya da bu seçimde Muğla’dan aday gösterilmiştir.
e) Halk Partisi, VIII. döneme göre milletvekilleri isimlerinde yüzde 43 oranında değişiklik yapmıştır.
f) Kadın aday sayısı 5’tir.
g) 487 milletvekili adayından 264’ünün yaşı 50’den aşağı, 233’ünün yaşı 50’den yukarıdır. 382’si yüksek tahsilli, 98’i lise ve orta, 4 kişi ilk okul mezunudur18.
1.1.3.3. Millet Partisi Listesi
Millet Partisi, aday listesini 23 Nisan 1950 tarihinde açıklamıştır. Bu parti 22 ilde seçime girmiştir. Bu parti’de;
a) İki ilden adaylık koyanların sayısı 25’tir. Bunlar, Enis Akaygen, Zeki Mesut Alsan, Ertuğrul Akça, Rasim Aktuğu, Fuat Arna, Nurettin Ardıçoğlu, Sadık Aldoğan, Hikmet Bayur, Osman Bölükbaşı, Suphi Batur, Ali Rıza Başkan, Fitnat Çakmak, Şefik Çakmak, Hasan Dinçer, Süleyman Külçe, Osman Nuri Köni, Enver Kök, Mustafa Kertli, Şahin Laçin, Aziz İlter, Harun İlmen, Ahmet Oğuz, İhsan Pırnar, Vasfi Raşit Seviğ ve Ahmet Tahtakılıç’tır.
18 Rıfkı Salim Burçak, Türkiye’de Demokrasiye Geçiş (1945-1950), Olgaç Yayınevi, Ankara
b) Listede 20 bağımsız aday vardır.
c) Parti başkanı Hikmet Bayur, İstanbul ve Kastamonu’dan aday gösterilmiştir19.
1.1.4. 14 Mayıs 1950 Genel Seçim Sonuçları Kayıtlı seçmen 8.905.743 20
Kullanılan oy 7.953.055 21
Seçime katılma oranı % 89,3 22 Sandık sayısı (yaklaşık) 40.000 23 Demokrat Parti 4.241.393 24 Aldığı oy oranı % 53,3 25 Cumhuriyet Halk Partisi 3.176.561 Aldığı oy oranı %39,8 26 Millet Partisi 250.414 27
19 a.g.e., s. 216.
20 Milletvekili Seçim Sonuçları, D.İ.E., Ankara 1978, s. 2; Ayın Tarihi, nr. 246, Mayıs 1954,
s. 30-31; İhsan Ezherli, T.B.M.M.(1920-1986), Adalet Bakanlığınca Açıklanan Seçim Sonuçları, s. 94; Kâzım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, IX. Dönem, VII. Cilt,
T.B.M.M. Yayınları, Ankara 1998, s. x; 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, D.İ.E, Ankara, s. 5. Başka bir rakam da 8.905.576’dır.Ayın Tarihi, Sayı. 198, Mayıs 1950, s. 12.
21 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, s. 2; Milletvekili Seçim Sonuçları, s. 2; Kâzım Öztürk,
a.g.e., s. x; Başka bir rakam da 7.953.085’dir. Ayın Tarihi, nr. 246, Mayıs 1954, s. 30-31; İhsan Ezherli, a.g.e., s. 94; Yine bir başka rakam da 8.953.055’dir. www. tbmm.gov.tr, 18 Eylül 2005.
22 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, s. 2; Milletvekili Seçim Sonuçları, s. 2; Ayın Tarihi, nr.
246, Mayıs 1954, s. 30-31; İhsan Ezherli, a.g.e., s. 94; Kâzım Öztürk, a.g.e., s. x; Başka bir rakam da % 88.8’dir. Ayın Tarihi, Sayı 198, Mayıs 1950, s. 12.
23 Ayın Tarihi, Sayı 198, Mayıs 1950, s. 12.
24 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, s.2; İhsan Ezherli, a.g.e., s. 94; www.tbmm.gov.tr, 18 Eylül
2005; Ayrı bir rakam da 4.242.831’dir. D.İ.E., 1950-1965 Milletvekili ve 1961-1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, Ankara 1966, s. xxxvı.
25 Milletvekili Seçim Sonuçları, s.2; İhsan Ezherli, a.g.e., s. 94; 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı,
s.5; Başka bir rakam da % 53.59’dir. D.İ.E., a.g.e., s. xxxvı; Yine bir başka rakam da % 55.22’dir. Ayın tarihi, nr. 246, Mayıs 1954, s. 30-31. Yine bir başka rakam da
% 52,68’dir. www.tbmm.gov.tr, 18 Eylül 2005.
26 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, s. 6. Bir başka rakam da 39.9’dur. Milletvekili Seçim
Sonuçları, s.2; İhsan Ezherli, a.g.e., s. 94. Bir başka rakam da 94. 39.59’dur. Ayın Tarihi, nr. 246, Mayıs 1954, s. 30-31. Yine bir başka rakam da 39.98’dur. 1950-1965 Milletvekili ve 1961-1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. xxxvı. Yine bir başka rakam da % 39,34’dir. www.tbmm.gov.tr, 18 Eylül 2005.
27 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, s. 8; Milletvekili Seçim Sonuçları, D.İ.E., Ankara, 1978, s.
2; İhsan Ezherli,a.g.e., s. 94; Bir başka rakam da 368.537’dir. Ayın Tarihi, nr. 246, Mayıs 1954, s. 30-31. Yine bir başka rakam da 240.209’dur. 1950-1965 Milletvekili ve 1961-1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. xxxvı.
Aldığı oy oranı % 1 28 Bağımsızlar 383.282 29
Aldıkları oy oranları % 9 30
Bu sonuçlara göre Demokrat Parti 408, Cumhuriyet Halk Partisi de 68 milletvekiliğine sahip olmuş, Demokrat Parti listesinden olmakla birlikte 7 milletvekili bağımsız olarak ve 1 milletvekili de Millet Partisi’nden olmak üzere Meclis’teki yerlerini almışlardır.
1.2. 1950 Sonrası Seçim Sistemi
1950 ve sonraki iki seçimde de “çoğunluk sistemi” uygulanmıştır.
Bu sistem, çoğunluğu alan partinin, milletvekilliği sayısında eşit olmayan oranda bir temsil ile Meclis’te temsil edilmesidir. Bu sistem, temsilde adaleti sağlamadığı ve bu kadar çok oy alacağını tahmin etmediği için bu sistemin uygulanmamasını Demokrat Parti çok istemiş, savunmuş fakat Cumhuriyet Halk Partisi bu itirazları dinlememiş ve seçim kanununda değişiklik yapmıştır. Çünkü Cumhuriyet Halk Partisi bu denli oy kaybına uğrayacağını hiç tahmin edememiş, bu sistemin kendisi için daha uygun olacağını düşünerek, seçim kanununda bu değişikliği isteyerek gerçekleştirmiştir.
Tabiidir ki, seçim sonrasında Cumhuriyet Halk Partisi’nde bir suçlu bulunmuş, Nihat Erim çok eleştirilmiş, hatta hezimetin başlıca müsebbibi olarak görülmüştür. Genel sekreterlik için favori sayıldığı parti kurultayında, bu yeri Kasım Gülek’e kaptırmasının altında bu vardır31.
28 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, s.9; Milletvekili Seçim Sonuçları, s.2; Bir başka rakam da
% 3,03’dür. 1950-1965 Milletvekili ve 1961-1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. xxxvı. Yine bir başka rakam da % 4,63’dür. Ayın Tarihi, nr. 246, Mayıs 1954, s. 30-31. Yine bir başka rakam da % 3,1’dir. İhsan Ezherli, a.g.e., s. 94. Yine bir başka rakam da 3,11’dir. www.tbmm.gov.tr, 18 Eylül 2005.
29 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, s. 9; Milletvekili Seçim Sonuçları, s. 2; İhsan Ezherli, a.g.e.,
s. 94. Başka bir rakam da 94.44.537’dir. Ayın Tarihi, nr. 246, Mayıs 1954, s. 30-31.Yine bir başka rakam da 267.955’dir. 1950-1965 Milletvekili ve 1961-1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. xxxvı.
30 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, s. 12; Milletvekili Seçim Sonuçları, s. 2. Başka bir rakam
da % 0,56’dır. Ayın Tarihi, nr. 246, Mayıs 1954, s. 30-31.Yine bir başka rakam da % 4,8’dir. İhsan Ezherli, a.g.e., s. 94. Yine bir başka rakam da % 3,40’dır. 1950-1965 Milletvekili ve 1961-1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, s. xxxvı.
31 Metin Toker, Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları, 2. kitap, 1. baskı, Bilgi Yayınevi, İstanbul
Demokrat Parti iktidarı dönemi ikinci genel seçimleri, Demokrat Parti Meclis Grubu’nun 11 Şubat 1954 tarihli toplantısında, 1954 seçimlerinin 2 Mayıs 1954’de yapılmasına, Adnan Menderes’in teklifi kabul edilerek karar verilmiştir32. Bu husus, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 12 Mart 1954 tarihli toplantısında görüşülmüş, bu toplantıda seçimlerin 2 Mayıs 1954’de yapılmasına ittifakla karar alınmış ve Meclis kendini feshetmiştir33.
Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1950’de yaptığı seçim kanunu, 1954 ve 1957 bu seçimlerinde de uygulanmıştır. Batılı ülkelerde de yönetimin istikrarı için tek dereceli, çoğunluk sistemi zaman zaman uygulanmıştır. Nispi seçim, temsilde adaleti sağlamakta, ancak çok parçalı partiler sistemine meydan verdiğinden, devlet idaresinde ortaya çıkardığı zorluklarının ve zaaflarının varlığı büyük bir kabul görmektedir.
Muhalefetin 1954 seçimleri sonrasındaki ilk istekleri arasında, yukarıda sayılan nedenlerden dolayı seçim kanununun değiştirilmesi talebi vardır. Fakat Demokrat Parti yöneticileri bu kanunun “çoğunluk sistemi”ni değiştirebilecek her hangi bir değişikliğe hiçbir zaman olumlu bakmamışlardır.
1.3. 2 Mayıs 1954 Genel Seçimleri Öncesi Aday Tespitleri
Meclis tatile girmeden önce iktidarın çalışmaları neticesinde, 17 Şubat 1954 tarihinde 5545 sayılı Seçim Kanunu’nun 16, 19, 27, 117, 119, 120, 123, 124, 125, 126’ncı maddeleri, 6272 sayılı kanun ile değiştirilmiştir. Bu değişikliklerle seçmen kütüklerinin daha sağlıklı ve detaylı bir şekilde düzenlenmesi, listelerden birer suretlerinin siyasî partilere verilmesi, Yüksek Seçim Kurulu’nun oluşumu ve seçim tutanaklarını inceleme yetkisinin bu kurula verilmesi gibi konularda bazı yenilikler getirilmiştir34.
Cumhuriyet Halk Partisi Olağanüstü Kurultayı’nda (Şubat 1954), seçimlerde genel merkezin aday göstermemesi, bütün aday tespitlerinin tamamen teşkilâtlara bırakılması kararlaştırılmıştır35.
32 Demokrat Parti Meclis Grubu Müzakere Zabıtları, IX. dönem , cilt 121, 11 Şubat 1954,
s.1-2.
33 Yeni Ulus, 13 Mart 1954.
34 Türkiye Büyük Millet Meclisi Kavanin Mecmuası, IX. dönem , cilt 36, s. 220-223. 35 Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, 3. cilt, Remzi Kitabevi, İstanbul 1993, s. 142.
2 Mayıs 1954 seçimlerine 4 parti katılmıştır. Bunlar; Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisi, Cumhuriyetçi Millet Partisi, Türkiye Köylü Partisi’dir. Demokrat Parti ve Cumhuriyet Halk Partisi her ilde Cumhuriyetçi Millet Partisi 40 ilde, Türkiye Köylü Partisi de 19 ilde seçimlere iştirak etmişlerdir36.
Partilerin adayları her ilde belli olmaya başlamış37, Demokrat Parti ve Cumhuriyet Halk Partisi’ndeki milletvekili aday yoklamalarına 1.400 aday iştirak etmiştir. Milletvekili adaylarını seçecek yoklama kurullarının sayısı da yaklaşık 90.000 kişi olarak belirlenmiştir38.
Demokrat Parti ve Cumhuriyet Halk Partisi milletvekili adaylarının tespitleri 28 Mart 1954 Pazar günü yapılmıştır. Listeler açıklandığı zaman İstanbul’dan Nihat Reşat Belger, Hüsnü Yaman, Fuat Hulusi Demirelli, Salamon Adato gibi ünlü isimlerin39 ve ayrıca Türkiye genelinde 150’ye yakın eski milletvekilinin listeye giremedikleri, sadece 256 milletvekilinin tekrar yeni listelerde yer aldıkları görülmüştür40.
1.3.1. 2 Mayıs 1954 Genel Seçim Sonuçları
Seçimler yurt çapında olaysız geçmiştir. Seçim sonrasında Demokrat Parti 1950 seçimlerinden daha fazla bir oy oranı ile yine tek başına iktidara gelmiştir. 1954 seçimleri de 1950 seçimleri gibi dürüst seçimlerdir ve Demokrat Parti kazandığı büyük halk desteğini, ekonomik alandaki başarıları sayesinde sağlamıştır41.
2 Mayıs 1954 Genel Seçim neticeleri:
Katılan seçmen 10.262.063 42
Kullanılan oy 9.095.617 43
36 Rıfkı Salim Burçak, On yılın Anıları (1950-1960), 1. baskı, Nurol Matbaası, Ankara 1998, s.
194.
37 Cumhuriyet, 12 Mart 1954. 38 Cumhuriyet, 28 Mart 1954. 39 Cumhuriyet, 29 Mart 1954. 40 Cumhuriyet, 13 Nisan 1954.
41 Kemal Hasim Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Alfa Yayınları, İstanbul 1996, s. 332. 42 1977 Türkiye İstatistik Yıllığı, D.İ.E., Ankara 1978, s. 18; Milletvekili Seçim Sonuçları, s.
2; Ayın Tarihi, nr. 246, Mayıs 1954, s. 30-31; İhsan Ezherli, a.g.e , s. 84; Vatan, 29 Nisan 1954.
