Ülkemizde çimento ilk defa 1911 yılında Darıca’da üretilmiştir. 20.000 ton olan üretim kapasitesi, bu fabrikaya Eskişehir Fabrikası’nın eklenmesiyle 1923 yılında 40.000 tona yükselmiştir. 1938 yılında Ankara, Zeytinburnu ve Kartal Fabrikalarının işletmeye açılması ile üretim kapasitesi, 295.000 ton olmuştur. Bundan sonra Sümerbank’ın Sivas fabrikası işletmeye açılarak, 1950 yılında toplam kapasite 395.000 tona varmıştır187.
1935 yılında devlet, çimento fiyatlarının tespitine ve 1936 yılında da çimento ithaline karar vermiştir. İç piyasadaki çimento fiyatlarının pahalı bulunması devleti bu kararı almaya sevk etmiş, fakat çimento yokluğuna mâni olunamamıştır. Hattâ temmuz 1938’de, çimento sanayisini devletleştirme kararı alınmış, fakat bu karar uygulanamamıştır188.
1950 yılına kadar üretimdeki artış çok yavaş olmuş, üretim 2. Dünya Savaşı yıllarındaki seviyelerde seyretmiş ve hattâ düşmeler dahi meydana gelmiştir. Daha sonraki yıllarda özellikle Demokrat Parti hükümetleri devrinde çimento sanayiine büyük önem verilmiş ve çok büyük mesafeler de alınmıştır189. Ülkenin her tarafından çimento fabrikası kurulması yönünde gelen istekler, ithalâtın günden güne artması, Demokrat Parti hükümetlerinin çimento sanayiinde harekete geçmesine sebep olmuştur.
Demokrat Parti hükümetlerinin çimento sanayiine katkısı iki yoldan yapılmıştır. Birincisi, Ankara Fabrikası projesinin uygulama alanına konulması,
186 Yavuz Donat, Sabah, 11 Nisan 2004.
187 50 yılda Türk Sanayii, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Ankara 1973, s.263. 188 Doğan Avcıoğlu, Türkiye’nin Düzeni, cilt 1, s. 394-395.
189 Yeni Baştan Kurulması İçin Hazırlanan Projelerin Yapı ve Yapı Malzemesi Sanayiinin
Gelişimi ve Bugünkü Durumu, (Bildiri sahibinin adı verilmemiş), Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayiinin Gelişmesi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul Teknik Üniversitesi, 23- 26 Kasım 1981, s. 5.
ikincisi de yeni çimento fabrikaları kurmak maksadıyla Türkiye Çimento Sanayii T.A.Ş’nin kurulup faaliyete geçirilmesidir. Ankara Çimento Sanayii T.A.Ş’nin kurulmasıyla başlayan ilk katkı ile Ankara’da mevcut 18.000 ton/yıl kapasiteli fabrika 1956 yılında işletmeye açılmıştır190.
Türkiye Çimento Sanayii T.A.Ş. koordinatörlüğünde ülke çapında diğer fabrikalar kurulmuştur. 1950 yılında mevcut tesislerin üretim kapasitesi 395.000 tondur. 1959 sonu itibariyle de 1.962.500 tondur. Demokrat Parti hükümetleri döneminde kurulan ve faaliyete geçirilen bu fabrikalar ile ithalâta, tamamen ihtiyaç kalmamış, hatta aşağıdaki istatistiklerde de görüleceği gibi çimento ihraç edilen bir mal olmuştur.
Adnan Menderes, 18 Şubat 1953 tarihinde çimento üretimi hakkında; “Çimento istihsâlimizi 300.000 tondan , 1.000.000 tona çıkaracağımızı söylemiştim… Arkadaşlar, biz 10-20 çimento fabrikasının daha temellerini atmak üzereyiz. İki, üç sene zarfında senelik çimento istihsalimizi 4.000.000 tona yükselteceğiz”191
iddiasında bulunmuş ve ilerleyen yıllarda da bu sözünü yerine getirmiştir.
Yine Adnan Menderes, çimento üretimi hakkında yaptığı konuşmalardan birinde, iktidara geldikleri ilk dört yıl içerisinde 1.000.000 tondan fazla çimento ithal edildiğini ve bunun için ödenen paralarla yirmi tane çimento fabrikası yapılabileceğini, bir çimento fabrikasının 14-16 aylık faaliyetiyle ürettiği çimentonun onun için sarf edilen dış ödemeyi karşıladığını ve Demokrat Parti hükümetlerinin bugüne kadar ülkede sarf edilen çimentodan üretimi artırmak suretiyle elde edilen fazla miktarın o güne kadar çimento fabrikalarına yapılan ödemelerin toplamının üstünde olduğunu söylemiştir192. Adnan Menderes
sözlerine devam ederek;
“1955 senesinde 1.600.000 küsur bin ton çimento istihlâk etmiş bir memleketiz. Bunun 800 küsur bin tonunu dahilde istihsal etmişiz. 800 küsur bin tonunu da dışarıdan getirtmişiz. Şayet biz envestismanlar yapıp da çimento istihsalimizi arttırmamış olsaydık, 380–400 bin ton çimento ithal etmek mecburiyetinde kalacaktık…Ondan sonra 1956
190 Ayduk Çelenk, Türkiye Çimento Sanayiinin Cumhuriyet Dönemindeki Gelişmesi,
Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayinin Gelişmesi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul Teknik Üniversitesi, 23-26 Kasım 1981, s.6
191 a.g.t.d., IX. dönem, 18 Şubat 1953, birleşim 46, oturum 1, cilt 20-2, s. 440. 192 a.g.z.c., X. devre, 22 Şubat 1956, inikat 41, celse 1, cilt 10-2, s. 457.
senesinde de keza, 1.600.000 ton çimento istihlâk edeceğimize göre yine 1950 istihsal seviyesinde kalmış olsaydık, bu sene yani 1956 içinde, 1.200.000 ton çimento ithal etmek mecburiyeti karşısında, bunun dövizinin acaba nerelerden tedarik edilmesi lâzımdır kaygısının peşinde olacaktık”193 demiştir.
.
Çimento sanayii ile ilgili muhtelif tablolar ve istatistiklerde de bu gelişmeler görülmektedir.
1950 Yılından Sonra Çimento Sanayisinde Sarf Edilen Çalışmalar194
1952’de Sivas Çimento Fabrikasına ilâve edilen yeni ünite 100.000 tonluk
1953’de İşletmeye açılan İzmir Çimento fabrikası 150.000 tonluk
1953’de Zeytinburnu Çim. Fab. ilave edilen yeni ünite 100.000 tonluk
1954’de Yeniden kurulan Darıca Çim. Fab.’nın iki ünitesi 200.000 tonluk
1954’de Kartal Çim. Fab.’na ilave edilen yeni ünite 120.000 tonluk
1956’da Darıca Çim Fab.’na ilave edilen yeni ünite 100.000 tonluk
1956’da Yeniden tesis edilerek işletmeye açılan Ankara Çim. Fab.’ın 85 bin ve 35 bin ton kapasiteli yeni üniteleri 120.000 tonluk
1957’de İşletmeye açılan Tarsus Beyaz çim. Fab 7.500 tonluk
1957’de İşletmeye açılan Eskişehir
Çim. Fab. 150.000 tonluk
1957’de İşletmeye açılan Adana Çim. Fab. 150.000 tonluk
1957’de İşletmeye açılan Afyon Çim. Fab. 85.000 tonluk
1958’de İşletmeye açılan Çorum
Çim. Fab. 85.000 tonluk
1958’de İşletmeye açılan Balıkesir Çim. Fab. 85.000 tonluk
1958’de İşletmeye açılan Pınarhisar Çim. Fab. 85.000 tonluk
1959’da İşletmeye açılan Elazığ
Çim. Fab. 85.000 tonluk
Toplam 1.622.500 tonluk
193 a.g.z.c., s. 457.
194 a.g.z.c., 1960 yılı Muvazenei Umumiye Kanunu Lâyıhası ve Bütçe Encümeni Mazbatası,
1.622.500 tonluk yeni üniteler hizmete girmiş ve böylece bütün kapasite 1.962.500 tona yükselmiştir.
1960 ve hemen sonraki yıllarda hizmete açılan Söke, Gaziantep, Konya, Bartın, Niğde ve Çanakkale Çimento Fabrikaları ile kapasite toplamı 2.700.000 tonu geçeceği hesap edilmiştir. Bu fabrikalar da hizmete girdikten sonra 1950’den önceki 4 eski çimento fabrikası daha ilâve olunursa Türkiye’de toplam 20 çimento fabrikasına ulaşılmıştır195. Bu da Demokrat Parti’nin adını tarihe altın harflerle
yazdırmasına sebep olan faaliyetlerinden sadece bir tanesidir.
1949 – 1959 Yılların Arasında Çimento Üretimi, İthalâtı ve Tüketimi (Ton olarak) Seneler (üretim)İstihsal 196 İthalât(dış alım) 197 İhracat(dış satım) 198 (tüketim)29 İstihlâk
1949 374.002 26.257 - 401.779 1950 395.638 134.914 - 530.544 1951 396.418 243.267 - 639.591 1952 459.063 389.462 - 848.535 1953 531.065 536.807 - 1.067.679 1954 703.290 628.687 - 1.333.978 1955 816.518 810.588 - 1.629.896 1956 974.864 393.204 - 1.263.255 1957 1.261.187 299.246 - 1.560.433 1958 1.516.513 19.831 - 1.536.344 1959 1.724.147 2.000 20.000 1.746.000
1955 yılında tüketim fazlalığı sebebiyle yapılan ithalât rakamı 810.000 tonu bulmaktadır. Faaliyete geçirilen yeni fabrikalar sonrasında bu rakamın 2.000 tonlara kadar düştüğü görülmektedir. Bu rakamlardan da anlaşılacağı üzere, hem yerli çimento sanayii giderek artan ülke ihtiyacına cevap verir hale getirilmiş, hem de çimento ithalâtına sarf edilen miktar kadar döviz tasarrufu sağlanmıştır199.
195 a.g.z.c., s.23.
196 1959 İstatistik Yıllığı, D.İ.E., Ankara 1959, s. 227 197 a.g.z.c., s. 24.
198 Ayduk Çelenk, a.g.b., s. 8. 199 a.g.z.c., s. 24.
Aynı devrede, 1959’da 20.000 ton, 1960’da da 69.000 ton çimento ihracatı yapılmıştır200. Türkiye’de nüfus başına düşen çimento tüketimi 1949 yılında 19 kg.’dan ibaretken, çimento sanayii sahasında yapılmış olan büyük yatırımlar ve üretim kapasitesinde 1950’ye nazaran elde edilen % 500’lük artış sonrasında bu miktar 1958 yılında nüfus başına 58,22 kg’a yükselmiştir201.
3.2.1. Türkiye Çimento Sanayii T.A.Ş.
Türkiye Çimento Sanayii T.A.Ş., Bakanlar Kurulu’nun 14 Ekim 1953 tarih ve 4/1565 sayılı kararı ile 23 Ekim 1953 tarihinde kurulmuştur202. 50.000.000 TL sermaye ile kurulan şirket, 1956 yılında sermayesini 100.000.000 TL’ye çıkarmış ve toplam 13 adet çimento fabrikasının kuruluşuna geçilmiştir. Bu şirket; Türkiye Emlâk Kredi Bankası, Sümerbank, Türkiye İş Bankası, Sivas Çimento Sanayii ve Ankara Çimento Sanayii’nin iştirakleri ile meydana gelmiştir203.
Şirketin kuruluş amacı, çimentonun yurt çapında her ihtiyaç duyulan yerde ve miktarda üretilmesini sağlamak, çimento sanayii ile ilgili her türlü etüt ve araştırmaları yapmak204, taşıma giderlerinin tüketicilere olan maliyetinin düşürülmesini plânlı bir şekilde sağlamak üzere kurulmuştur205.
Şirket tarafından inşasına başlanan fabrikalardan 1960 yılına kadar Ankara Çimento Fabrikası (1956), Eskişehir Çimento Fabrikası (1957), Adana Çimento Fabrikası (1957), Afyon Çimento Fabrikası (1957), Çorum Çimento Fabrikası (1958), Balıkesir Çimento Fabrikası (1958), Pınarhisar Çimento Fabrikası (1958), Elazığ Çimento Fabrikası (1959), işletmeye alınmışlardır. Siparişi verilen
fabrikalardan Gaziantep 1961 yılında, Bartın ve Söke Fabrikaları 1962 yılında ve Niğde Fabrikası da 1964 yılında işletmeye açılmıştır206. Konya Çimento Fabrikası da 1954 yılında kurulmuş, 1963 yılında işletmeye açılmıştır207. Türkiye Çimento Sanayii T.A.Şirketi 1960 yılından sonra da hizmetine devam etmiştir208.
200 Ayduk Çelenk, a.g.b., s. 8. 201 a.g.z.c., s. 24.
202 50 Yılda Türk Sanayii, s. 37. 203 Ayduk Çelenk, a.g.b., s. 6 204 50 Yılda Türk Sanayii, s. 37. 205 a.g.e., s. 263.
206 Ayduk Çelenk, a.g.b., s. 7
207 Web iletisi, www.konyacimento.com.tr, 15 Mayıs 2005.
208 Cumhuriyet Döneminde İstatistiklerle Türkiye, Ticaret Sanayi Deniz Ticaret Odaları ve