Demokrat Parti hükümetleri, makro ekonomik kuralların ilk sıralarında yer alan “Denk bütçe” yapılmasına sözde önem vermiş, fakat uygulamaları buna imkân vermemiştir. Demokrat Parti programının “Maliye işleri” başlıklı bölüm, madde 73’de; ”Samimilik ve açıklıkla ve çok sıkı tasarruf zihniyeti ile tanzim edilmiş denk bütçe malî siyasetimizin esasıdır”denilmektedir. Fakat uygulamada Demokrat Parti hükümetleri bunu yerine getirememiştir. Başbakan Adnan Menderes aşağıda anlatılacağı gibi kalkınma çalışmaları sürerken denk bütçe yapmanın mümkün olmadığı inancındadır.
Denk olmayan bütçe Cumhuriyet Halk Partililerce çok kere tenkit edilmiştir. Bir başka anlatımla, denk bütçenin gerçekleştirilememesi, eleştirilmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi’nin bu eleştirileri Demokrat Parti dönemi boyunca sürmüştür. Cumhuriyet Halk Partisi de kendi iktidarı döneminde “denk bütçeyi” gerçekleştirmeyi başaramamıştır.
477 a.g.z.c., 1960 Yılı Muvazenei Umumiye Kanunu Lâyıhası ve Bütçe Encümeni Mazbatası,
İsmet İnönü’nün 1934-1935 malî yıl bütçesi konuşmasında, “Denk bütçe yapılabilir ama önemli ihtiyaçları karşılayamazsınız”478demiştir. İnönü bu konuşmasında;
” Bütçemiz, büyük ve pek mühim olan devletimizin vaziyetine ve ihtiyaçlarına yetmemektedir… Mektebe, ziraate, sanayiye ve memleket müdafaasına kâfi gelmeyen bir bütçede de muvazene olabilir. Fakat bu muvazene, mektep açmamanın, tarlaları sulamamanın, yolları, fabrikaları inşa etmemenin, hûlusa hastaları tedavisiz bırakmanın zararlarını ve tehlikelerini izah edemez…”479demiştir.
İsmet İnönü denk bütçe konusunda böyle düşünmekle beraber iktidar olduğu yıllarda, bütçenin denk olmasına yâni gelire uygun bir harcama yapılmasına dikkat etmiş fakat arzu ettiği bir denk bütçeyi kaynak ve gelir yetersizliği gibi sebeplerle tam olarak gerçekleştirememiştir. Denk bütçeye yakın bir bütçe sağlayabilmek için de ülkeye yapılması gereken bir çok yatırımdan vazgeçme durumunda kalmıştır.
Demokrat Parti hükümetleri ise ülkeye yatırım yapmak için denk bütçe kuralına uymamışlardır. Nitekim Adnan Menderes’in oğullarından Aydın Menderes de aynı kanaattedir ve o dönemi kısaca şöyle izah eder;
“…1960’a gelindiğinde ekonomik sıkıntılar vardır. 1950’den sonra da ekonomik sıkıntılar vardır, doğaldır bu ekonomik sıkıntıların olması. 1950’den sonraki ekonomik sıkıntılar olmasaydı Demokrat Parti hiçbir şey yapmamış olurdu zaten. ‘Adnan Menderes Meclis kürsüsünden söylemiştir. Denk bütçe ile de gelinir, dış ticaret de denkleştirilir. Bütün bunların hepsi olur ama bin yıl daha fukara bir Türkiye kalır. Gelişmeye karar vermek demek, dengeleri bozmaya karar vermek demektir’ demiştir”480 diyerek uygulanan ekonomik
politikayı savunmuştur.
Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 1 Kasım 1950’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni açış nutkunda bütçe ve denk bütçe ile ilgili olarak; devlet bütçesinin senelerden beri açıkla kapandığını, malî yatırımların ülkeye ve halka sağlayacağı faydaların ve yatırım önceliklerinin iyi hesap edilememesi halinde ilerleme için
478 Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, cilt 1, s. 433-434. 479 a.g.e., 34.
alınan ekonomik tedbirlerin eksik olacağı kanaatindedir ve denk bütçe için dikkat edilmesi gerektiğini söylemiştir481. Celâl Bayar sözlerine;
“Takdir edersiniz ki, bir memleketin bütçesi iktisadî takatinin üstüne çıktığı ve bu hal sürdüğü taktirde, o memleketin çekeceği maddî ve manevî ıstırapların hududu olamaz. Her işe tercihen Yüksek Meclisiniz, hakiki manasında denk bir bütçe esasını, behemehal tahakkuk ettirmek gibi çok önemli bir vazife karşısındadır”482diyerek
denk bütçenin ülke ekonomisi için olan öneminden bahsederek sözlerini tamamlamıştır.
Denk bütçeye önem veren Celâl Bayar, 1 Kasım 1953’de yine Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni açış nutkunda; 1954 senesi bütçesinin denk bir bütçe olacağını ve;
“Uzun senelerden beri beklenen “Denk bütçe” emelinin bu suretle gerçekleşmesi bir taraftan iktisadî kalkınmamızı mümkün kılan gayretlerin diğer taraftan da gelir kaynaklarımızı zorlamamak ve amme hizmetlerini de aksatmamak hususlarını daima göz önünde bulunduran sağlam ve sıhhatli malî politikamızın mesut neticesidir”483
diyerek denk bütçeye verilmesi gereken önemden bahsetmektedir. Bir yıl sonra gerçekleşemeyen denk bütçe ve bütçedeki açıklar sebebiyle “Denk bütçe”den artık söz etmeyen Celâl Bayar, bütçe büyüklüğünden ve yatırımlara verilmesi gereken önemden bahsetmiştir484.
Başbakan Adnan Menderes, Demokrat Partinin I. hükümet programında bütçeyle ilgili olarak, denk bir bütçe devir alamadıklarını, açık veren bir bütçe devir aldıklarından bahsederek alınması gereken tedbirler hakkında;
“…Devlet masraf ve külfetlerini asgariye indirmek ve devlet bütçelerini iktisadî bünyemizin takatiyle mütenasip ve hakiki mânâsıyla muvazeneli bir hale getirmek. Bütçede envestisman mahiyetinde olan kısmı mümkün olduğu kadar genişletmek ve bunun dışındaki bütün
481 a.g.t.d., IX. dönem, 1 Kasım 1950, birleşim 1, oturum1, cilt 2-3, s. 6. 482 a.g.t.d., s. 6.
483 a.g.t.d., s. 461-462.
484 Celâl Bayar’ın 24 Nisan 1954 Adana ve 22 Nisan1954 Bolu konuşmaları, Celâl Bayar’ın
imkânlarımıza da yalnız ve yalnız üretime yönelik mevzulara tevcih etmek…”485 diyerek yatırımların yapılmasındaki mutlak kararlılığından ve
fakat devlet harcamalarında da bütçeye uygun bir şekilde tasarruf yapılması gerektiğinden bahsetmiştir.
Demokrat Parti yöneticileri “Denk bütçe”nin öneminden bahsetmelerine rağmen denk bütçeyi gerçekleştirememişler, gerçekleştirme çabası içerisinde de olmamışlardır. Daha doğrusu Demokrat Parti yöneticileri denk bütçe kavramını sözle savunmuşlar fakat yatırımlara önem verdikleri için denk bütçenin gerçekleşemeyeceğinin de bilincindedirler ve tercihlerini de “Denk bütçe olmazsa olmasın fakat yatırım yapıp, kalkınmış bir Türkiye’ye sahip olalım” yönünde kullanmışlardır. İlerleyen yıllarda da denk bütçeyle, ekonomik kalkınmanın, yatırımların bir arada olamayacağı görüşü, hemen tüm Demokrat Parti yöneticilerince kabul edilmiştir.
Yine Adnan Menderes, 22 Şubat 1956 tarihinde Meclis’te yaptığı bir konuşmada denk bütçe ile iktisadî kalkınmanın, bir arada olamayacağını, denk bütçede ısrar edilmesi halinde, yatırım yapılamayacağı görüşündedir. Adnan Menderes konuşmasında; Yatırım yapmamakla denk bütçenin mümkün olduğunu ve fakat ilerlemenin sağlanamayacağını, Halk Partisi tarafından yapılan uygulamanın denk bütçede ısrar etmek olduğunu fakat ülke ve millet olarak bunun acılarının çekildiğini, ülke olarak uzun seneler üretimde hiç artış sağlanamaması sebebiyle, çok kötü bir ekonomi ile yaşandığını, Demokrat Parti döneminde yapılan yatırımların yapılmaması halinde tüketimin günden güne artması sonucunda yine dehşetli bir döviz sıkıntısı içerisinde olunacağını ifade etmiştir486. Adnan Menderes sözlerine devam ederek;
“Liman yapmak, demir yolu yapmak, yol yapmak, silosunu yapmak, makineleştirmek ve ziraata teknik usulleri koymak ve fabrikalar yapmak lâzımdır. Bunları yapmadan zengin olacaksın… Böyle bir şey mümkün değildir…”487demiştir.
Başbakan Adnan Menderes bu konuşmasının aynı bölümünde;
“Amerika denk bütçe mi yapıyor ki, benim gibi fukara denk bütçe getirecek. Amerika’nın devlet borçlarının faizi, bütçelerinin hasılat
485 a.g.t.d., IX. dönem, 2 Haziran 1950, birleşim 5, oturum 2, cilt 1, s. 137. 486 a.g.z.c., X. devre, 22 Şubat 1956, inikat 41, celse 1, cilt 10-2, s. 457. 487 a.g.z.c., s. 457.
yekünunun % 13’ünü teşvik ediyor. Borç yalnız bir memlekete mahsus bir şey değildir. Enflasyonist tesirler, yalnız bu memleketin derdi değildir. Bunlar bütün dünyayı sarmış, zamanımızın dertleridir”488
diyerek denk bütçenin yaşanan şartlar içerisinde mümkün olmadığını anlatmaya çalışmıştır.
Demokrat Parti yöneticileri enflasyon ve denk olmayan bütçe pahasına büyük yatırım yapılmasında ve büyük kalkınmanın sağlanmasında ısrarlıydılar ve uyguladıkları politikaların, denk olmayan bütçeye ve borçlu olma pahasına doğru oldukları kanaatindedirler. 1960 bütçe görüşmelerinde, bütçe komisyonu üyesi Demokrat Parti milletvekili Behzat Bilgin; Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki muhalefet partilerinin denk bütçe konusundaki düşüncelerinin çok kolay olduğunu, bu düşünceye göre öyle bir ekonomik hayat olacak ki, burada ne fiyatlar yükselecek ne mal yokluğu olacak, ne de ihracatla ithalât arasında bir dengesizlik olmasının belki mümkün olabileceğini ancak karşılığında sefalet ve yokluklar olacağını ifade etmiştir489. Behzat Bilgin sözlerini şöyle bitirir:
“Muvazene olmazsa, fiyatlarda artış, sıçrayış olursa ve bunlar netice de bir tedbir alınmasını zaruri kılarsa bunlar bir hükümetin zaafı olacak. Hayır arkadaşlar bunlar bir hükümetin basiretini, bunlar bir hükümetin başarılılığını ifâde eder. Bunlar bir hükümete itimatnâmeyi icap ettiren açık emârelerdir”490.
488 a.g.z.c., s. 458.
489 a.g.z.c., XI. devre, 21 Şubat 1960, inikat 43, celse 1,cilt 12-2, s. 136. 490 a.g.z.c., s. 136.
Demokrat Parti Hükümetleri Devrinde Gerçekleşen 10 Yıllık Devlet
Vâridâtı Bütçe Rakamları491
Seneler Devlet Varidatı(TL) 1950 yılına nazaran artış nispeti
1950 1.300.032.997 - 1951 1.352.652.126 4,00 1952 1.651.820.719 27,00 1953 1.936.775.305 48,90 1954 2.184.548.625 68,30 1955 2.583.958.612 98,76 1956 2.949.382.749 126,86 1957 3.759.246.783 189,16 1958 4.329.862.598 233,95 1959 5.980.630.000 360,03 1960 7.266.695.000 458,96
Bütçe varidatı veya diğer adıyla hazineye ait gelir ve paralar her yıl bir önceki yıla göre yukarıda gösterilen oranlarda artmıştır. 10 yıllık Demokrat Parti hükümetleri döneminde 1954, 1956, 1957, 1958, 1959 ve 1960 yılları bütçeleri denk olarak hazırlanmış fakat gerçekleşememiştir.
12 yıllık gelir-gider bütçe rakamları ile tahsilât ve fiili ödenek rakamları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
491 a.g.z.c., XI. devre,1960 Yılı Muvazenei Umumiye Kanunu Lâyıhası ve Bütçe Encümeni
1949 – 1960 Yılları Bütçe Rakamları492
Gelir (TL) Gider (TL)
Yıllar Bütçe Tahsilat Bütçe Aktarmalardan sonraki
ödenek Fiilen Ödenek
1949 … 1.251.802.894 1.628.171.726 1.371.875.627 1.640.458.167 1.572.015.692 1950 … 1.313.269.563 1.419.449.408 1.487.208.563 1.591.177.593 1.467.382.531 1951 … 1.344.988.235 1.645.995.855 1.579.758.737 1.837.446.804 1.590.518.957 1952 … 1.551.455.000 2.235.828.854 1.750.925.401 2.654.326.379 2.248.898.166 1953 … 1.959.854.000 2.272.141.070 2.127.506.736 2.739.656.283 2.294.058.662 1954 … 2.288.475.000 2.390.786.918 2.288.475.000 2.942.269.888 2.564.734.408 1955 … 2.789.060.001 3.148.365.193 2.940.727.278 3.785.815.287 3.308.864.355 1956 … 3.324.974.150 3.304.845.018 3.324.974.152 3.405.572.552 3.487.168.705 1957 … 4.006.672.859 3.966.601.293 4.006.672.859 4.192.211.935 4.162.753.721 1958 … 4.475.552.400 4.822.080.073 4.475.552.400 4.955.612.302 4.977.061.702 1959 … 5.980.630.000 6.385.836.861 5.980.630.000 6.403.275.280 6.728.021.598 1960 … 7.281.695.000 6.933.254.375 7.281.695.000 7.449.611.000 7.320.286.000