4.6. Dış Borç, Dış Yardım
4.6.2 Marshall Plânı (Yardımı)
Altı yıllık İkinci Dünya Savaşı, özellikle Avrupa’daki tüm ülkelerin ekonomilerini felce uğratmış, kitlelerde fakirlik en göze çarpan özellik olmuştur. Savaş sona ereli iki yıl olduğu halde, Avrupa ekonomisinde herhangi bir kalkınmadan söz edilemezdi527. Amerika Birleşik Devletleri’nin, Avrupa’ya ihracatı 15.000.000.000 Doları aşmakta, buna karşılık Avrupa’dan ithalâtı bu rakamın yarısına bile ulaşamamıştır528. Tüm bu şartlar, Moskova’dan yönetilen komünist partilerin propagandalarını daha da kolaylaştırıyordu. Amerika Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği’nin bu propagandalarını izliyor, bunu bozmak için Avrupa’yı güçlendirmek ve kalkınmasını sağlamak için daha akılcı bir yol bulması gerekiyordu529.
Amerika Birleşik Devletleri’nin arayıp bulduğu formülü, Dışişleri Bakanı General George Marshall, 5 Haziran 1947’de Harward Üniversitesi’nde yaptığı bir konuşmada açıklamış, tarihe “Marshall Plânı” diye geçecek olan “Savaş Sonu Avrupası”nın ekonomik kalkınması konusunda hükümetinin düşünce ve teklifini ortaya koymuştur. Marshall bu konuşmasında; “Avrupa ülkelerinin ekonomilerinin alt üst olduğunu, bu durumun tehlikeler yaratabileceğini, kalkınma sürecinin hızlı ve
525 Kâmran İnan, Dış Politika, Ötüken Yayınları, İstanbul 1993, s. 46. 526 Son Posta, 6 Mart 1957.
527Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, 6. baskı, T. İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara
1989, s. 433.
528 Taner Timur, a.g.e., s. 68.
sağlıklı olabilmesi için, Amerika Birleşik Devletleri’nin bu ülkelere yardımcı olması gerektiğini” ancak “Avrupa ülkelerinin daha önce kendi aralarında toplu bir işbirliğine yönelmeleri mecburiyeti bulunduğunu” belirterek, “Bu işbirliğinin sonunda yine bir açık çıkacak olursa, Amerika Birleşik Devletleri yardım etmeli”530 demiştir.
“Marshall Plânı” adı verilen, “Avrupa Kalkınma Projesi”nin ilk hazırlığı 12 Temmuz 1947’de Paris’te toplanan 16 devletin konferansı ile başlamış, 12 temmuz’da İngiltere, Fransa, Belçika, İtalya, Portekiz, İrlanda, Yunanistan, Türkiye, Hollanda, Lüksemburg, İsviçre, İzlanda, Avusturya, Norveç, Danimarka ve İsveç’in katılması ile toplanan 16’lar, konferans sonucunda 22 Eylül 1947’de Amerika Birleşik Devletleri’ne sunulmak üzere bir “Avrupa Ekonomik Kalkınma Programı” hazırlamışlardır531.
Bu sırada Türkiye’nin ekonomik sorunları yüzünden Amerikalılar Türkiye’de oldukça faal durumdaydılar532. Heyetlerden biri gelip, biri gidiyordu. Amerika Birleşik Devletleri Kongre Üyelerinden oluşan bir mâli heyet, Ankara’ya incelemeler yapmak üzere geldiğinde, heyetin başkanı Karl E. Mundt vermiş olduğu bir demecinde; “Yapabileceğimiz tek şey Türkiye’yi ve Dünya’yı komünist grubun sürüklemek istediği yolun dışında bırakmaktır”533 diyerek ziyaret sebeplerini açıklamış ve nihayet Amerika Birleşik Devletleri Kongresi, 2 Nisan 1948’de “Dış Yardım Kanunu”nu kabul etmiştir534.
Bu arada Türk hükümeti doğrudan Amerika Birleşik Devletleri hükümetine başvurarak, Türkiye’nin durumunun siyasî ve coğrafî bakımdan çok önemli olduğunu, bu durumun ister istemez mâlî ve ekonomik güçlükler doğurduğunu, güçlü olmanın tek şartının ekonomik kalkınma, ekonomik kalkınma için de, tek yolun dış yardım olduğunu belirtmiş, Washington’un Türkiye’ye ekonomik yardım yapması gerektiğini ve Washington’un Türkiye’ ye ekonomik yardım konusundaki tutumunu yeniden gözden geçirilmesini istemiştir. Bunun üzerine Amerika Birleşik Devletleri, Türkiye’nin içinde bulunduğu iç ve dış şartları göz önünde tutarak, Türkiye’yi “Marshall Plânı“ içine almaya karar vermiş ve 4
530 İsmail Soysal, Türkiye’nin Uluslararası Siyasal Bağıtları, cilt 2, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara 1991, s. 286.
531 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 444.
532 Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi,
(1945-1971), 1. baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara Temmuz 1976, s. 43.
533 Cumhuriyet, 22 Eylül 1947.
534 Necdet Ekinci, II. Dünya Savaşından Sonra Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış
Temmuz 1948’de “Türk-Amerikan Ekonomik İşbirliği Antlaşması” imzalanmıştır535.
Marshall Plânı’nın soğuk savaşı başlatan en önemli sebep olması536, hiç şüphesiz “Sovyet tehdidi” ile karşı karşıya bulunan Türkiye’nin az da olsa bir ekonomik soluk almasını sağlamıştır537. 1950’den sonraki yıllarda bu ekonomik yardım artarak devam etmiştir. Bu dış yardımların Türkiye’ye sağladığı faydalar, basında ve Meclis’te Demokrat Partili ve Cumhuriyet Halk Partili yöneticiler tarafından “siz almadınız, biz aldık” gibi tartışmalarla sahiplenilmeye çalışılmıştır.
Muhalif basında;
“1948 yılı sonlarında başlayan Marshall Yardımı’nın meyveleri 1951’den itibaren toplanmaya başlanmıştır. Ayrıca askerî yardım olarak Amerika’dan gelen para ve malzeme ile birlikte Türkiye’ye dört yılda tam 3.000.000.000 TL. ( hatta Doların hakiki karşılığı ile 5.000.000.000 TL.) değerinde bir servet ve sermaye gelmiştir. Bu derecede ve iyi plânlanmış bir yardım elbette üretimi çoğaltmaya yarayacaktır”538denilerek Demokrat Parti’nin iktidar olarak sağladığı üretim artışının Cumhuriyet Halk Partisi tarafından plânlandığı ifade edilmiştir.
Demokrat Parti Zonguldak milletvekili Muammer Alakant, Meclis’te yağtığı bir konuşmasında Marshall yardımından bahsederek; bu yardımdan memleketimizin en az faydalanan ülkeler arasında bulunduğunu, bu yardımın ancak % 2’si nisbetinde bir orandan Türkiye’nin faydalanabildiğini ve miktarın bu kadar az olmasında Halk Partisi hükümetlerinin büyük kusuru olduğunu söylemiştir539. Muammer Alakant sözlerine devam ederek;
“Demokrat Parti iktidarının dürüst ve samimi hareketi neticesinde… Birleşik Amerika artık Türkiye’nin bu yardımları en iyi şekilde kullandığını… ve şimdiye kadar yapılmamış olan şekilde, Türkiye’nin askerî kudreti, mâlî ve iktisâdî ihtiyaçlarıyla mütenasip olarak yardım yapmak kararı almış bulunmaktadır”540demiş ve
535 a.g.e., s. 342.
536 Türkkaya Ataöv, Soğuk Harp, cilt 22, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, nr. 3, Eylül
1988, s. 342.
537 Necdet Ekinci, II. Dünya Savaşından Sonra Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış
Etkenler, s. 344.
538 Ulus, 6 Eylül 1953.
539 a.g.t.d., IX. devre, 30 Haziran 1950, birleşim 40, celse 1, cilt 1, s. 282-283. 540 a.g.t.d., s. 283.
Cumhuriyet Halk Partisi’nin değerlendiremediği bu önemli yardımı Demokrat Parti hükümetlerinin daha fazla alarak, daha iyi bir şekilde değerlendireceklerini ifade etmiştir.
Marshall Plânı, Türkiye’de o denli kabul görmüştür ki, Ankara Radyosu’nda Marshall Plânı hakkında programlar neşredilmiştir541. Bu plânın Türkiye’ye getireceği faydaları gören, Nihat Erim “Yakın bir gelecekte Türkiye, küçük bir Amerika haline gelecektir”542demiş, bu sözleri on yıl sonra bir başka sebeple Celâl Bayar da tekrarlamıştır543. Türkiye’ye 1949–1953 yılları arasında toplam 225.100.000 Dolar tutarında Amerikan ekonomik yardımı yapılmıştır. Aynı dönemde yapılan askerî yardım miktarı 305.700.000 Dolardır. Diğer askerî yardımlar bu rakamların haricindedir.
Marshall Plânı’nın uygulandığı dönemde Türkiye’ye daha çok borç verilirken, 1952’den sonra Türkiye’deki ekonomik şartlar göz önüne alınarak Amerikan yardımlarının büyük kısmı hibe biçiminde olmuştur. Bu hibeler başlangıçta Amerikalı uzmanların yönlendirdiği alanlara yatırım yapılması için kullanılırken, 1954’den itibaren doğrudan doğruya ithal mallarının finansmanına ayrılmıştır544.