Yugoslavya’n n Ulusla ma Sorunu ve Büyük Güç Olma Hayalleri

Eski Yugoslavya’dan ba ms zl ilan eden hemen hemen her devlet özellikle de rplar ve H rvatlar her zaman Büyük Devlet (Büyük S rbistan, Büyük H rvatistan, Büyük Arnavutluk gibi) fikriyle ya am lard r.126

Büyük S rbistan fikrinin temeli 19. yüzy la kadar uzanmaktad r. XIX. Yüzy lda milliyet ilkesinin etkisi alt nda kalan görü e göre güçlü devlet ancak geni bir toprak alan na sahip olan devlet olabilmektedir. Bu nedenle Gara anin’le ba layarak Büyük S rbistan fikrinin127 pratikte gerçekle tirilebilmesi için milli program n olu umuna gidilmi tir. XIX. yüzy n ikinci yar nda Kikola Pa iç’in önderli inde S rp milli program gerçekle tirme çabas devam etmi tir. Bu dönemde kurulan bütün siyasi partilerin platformunda bütün rplar tek devlette birle tirecek bir milli programa öncelik verilmi tir. Bu amaçla XX. yüzy n ba lang nda “Halk Savunmas ” ve “Birlik ya da Ölüm” organizasyonlar kurulmu tur. Bu örgütlerin temel amac nda S rbistan, Karada , Bosna Hersek, eski S rbistan: Kosova, Güney S rbistan: Makedonya, H rvatistan, Srem, Slavonya, Voyvodina ve Dalmaçya’dan olu an Büyük S rbistan’ kurmak fikri yatmaktad r.128

Büyük H rvatistan fikrinin hangi topraklar içerece i k saca minimal, maksimal ve orta “Büyük H rvatistan” olarak üç fikirde ay rt etmek mümkündür. Minimal versiyonu 1943’teki gibi Dalmaçya’y içeren NDH (Ba ms z H rvatistan Devleti) devletinin topraklar talep etmi ti. Maksimal plan bat dan Slovenya ve do udan Sancak’ hesaba katarak H rvatistan topraklar n geni letilmesini öngörüyordu. Orta plan: “Büyük H rvatistan” fikrinin ise 1939

126

“Büyük S rbistan “ fikrinin tarihsel olarak geli imi için Bkz. Amela Zahoviç, 1989 Sonras Balkan Milliyetçili i’ne Örnek: Bosna-Hersek, stanbul, 2005.

127

Milliyetçilik ve bununla birlikte “Büyük S rbistan Projesi”, ilk kez 1840 y nda S rp dü ünür Gara anin taraf ndan formüle edildi. talyan Birli i’nin kurulu undan esinlenen Gara anin, S rbistan’ n Balkanlar’ n Piyemonte’si oldu unu dü ünüyordu. Nas l Piyemonte Krall talya’n n birli ini sa lad ysa, Kral Aleksandr Karayorgeviç’in önderli inde S rplar da Balkanlar’ n birli ini sa layabilirdi. Gara anin, H rvatlar’ sorun etmiyordu. Ona göre H rvatlar, S rplar’ n yan bir etnik grubuydu.

128

“Cvetkoviç-Maçek“ antla mas göz önünde bulundurarak Büyük H rvatistan devletinin kurulmas talep etmi ti.129

Eski Yugoslavya’da S rplar, ba lang çta, H rvat ve Slovenlerle aralar nda sorun oldu unu kabul etmiyorlard . S rp milliyetçili inin bu öngörüsünün temelsiz oldu u, 1918- 1941 aras evrede net olarak ortaya ç kt . H rvat ve Slovenler, S rplar n denetimine tabi olmak istemediklerini aç kça vurgulad lar.130

1945’de sosyalist temeller üzerinde kurulan Yugoslavya’da ise ulus sorunu, “I. Yugoslavya”dan oldukça farkl bir ekilde çözümlenmeye çal ld . Bu dönemde temel lavuz, Yugoslav Komünist Partisi’nin program yd . Ancak, sorunun çözümü konusunda, parti içinde görü birli i yoktu. Partinin kurulu y llar nda sa kanat, H rvat ve Slovenleri tek bir ulusun kabileleri olarak kabul ediyordu. Sol kanat ise Komintern direktifleri dikkate alarak, ulusal sorunun çözümü için yeni bir öneri ortaya at yordu. 1945’den sonra uygulamaya aktar lan bu dü ünceye göre, ulus sorunu ancak uluslar n ayr siyasal varl ve kendi geleceklerini belirleme ilkesi temelinde çözümlenebilirdi.131

Yugoslavya’da 1945’den sonra, egemen ulus anlay n engellenmesi amac yla, siyasal yap n çat “federalizm” olarak belirlendi. Bu durum, federe devletlerle, federal yönetim aras ndaki ba zay flatacak geli melerin ba lang olmu tur. En kalabal k ulus olan rplar, federasyon içinde güçleri oran nda temsil edilmediklerini dü ünüyorlard .132 S rplar ülke genelinde denetim kurmay , H rvat ve Slovenler ayr lmay planl yordu. Makedon milliyetçili i içeride S rplara, d ar da Yunanistan’a kar varl kan tlamaya çal yordu. Kosova Arnavutlar Arnavutluk Devleti ile birle mek, Bosna-Hersek Müslümanlar ise kimliklerinin tan nmas istiyordu. Cumhuriyetlere tan nan haklar n zaman içinde artmas Yugoslavya’y olu turan cumhuriyetlerde milliyetçili i körüklemi tir.133

1965’de piyasa sosyalizmi uygulanmaya ba land . Bununla birlikte her cumhuriyet kendi gelirlerini Yugoslavya çap nda de il kendi s rlar içinde tutmaya ba lad . Ekonomik liberalizm 1960 y n sonlar nda siyasal bir boyut olu turmas , uluslar n ve etnik gruplar n milliyetçi e ilimini artt rd . Cumhuriyetlerdeki komünist partiler dahi gittikçe milliyetçi kümelenmelerin merkezi durumuna geldi. Anayasada 1967 ve 1971’de yap lan de iklikler federasyon ba gev etti. Bu alanda 1974 Anayasas , önemli bir a amay i aret ediyordu. Bu

129

Ibid., s. 117. 130

rfan Kaya Ülger, “S rbistanda Etnik Milliyetçilik”, Avrasya Dosyas , Cilt: 3, Say : 3, Sonbahar, 1996, s. 47. 131

Ülger, Yugoslavya Neden…, s. 53. 132

Ülger, S rbistan’da Etnik…, s. 48. 133

Tom Gallagher, “The Balkans in the New Millennium: In the Shadow of War and Peace”, Routledge

anayasa, cumhuriyetlere ve özerk bölgelere tan nan hak ve yetkileri oldukça geni letmi ti.134 Anayasa ile S rbistan’a ba Kosova ve Voyvodina’ya federal düzeyde yeni haklar tan nmas , hem bu cumhuriyetlerde ayr kç , hem de buna tepki olarak S rp milliyetçili ini rmand rd . 1980’lerin ba nda askeri i gale maruz kalm olan Kosova’daki durum, S rp milliyetçili inin yeniden canlanmas nda önemli bir etken oldu.135

Etnik, dil, din ve mezhep bak ndan belki de dünyan n en karma k bölgesi olan Yugoslavya 1989’lardaki Do u Avrupa’da meydana gelen devrimlerinden etkilenmi ti. Ülkede Tito yönetiminin ulus olarak kabul ettiklerinin d nda 10 farkl milliyet, 8 etnik grup ya yordu. Dolay yla, Do u Avrupa’da yeniden alevlenen milliyetçi hareketler Yugoslavya’da ya ayanlar da etkilemi ti. Bununla birlikte Yugoslavya’n n heterojen yap , 1918’den beri bir sorundu. Tito’nun kurdu u ikinci Yugoslavya’da uluslara ve halklara, sosyalist sistem içerisinde mümkün olan en geni hak ve özgürlükler verilmi ti. Bu kadar farkl bir arada tutmak için Tito gibi karizmatik bir liderli i ve uluslar n siyasal örgütlenme imkanlar s rlamak için de tek parti sistemi uygulanm .136

Tito, Güney Slav Uluslar bir araya getirerek bir üst kimlik olan “Yugoslav Kimli i”ni olu turmaya çal yordu. Ancak Tito bunu yapmaya çal rken di er yandan Yugoslavya s rlar içinde ya ayan ve ço unluk olu turdu u yerlerde de bu uluslara Federe Cumhuriyetler kurmas ülke genelinde milliyetçili in canl tutulmas na neden olmu tur. Bunun da Tito’nun olu turmaya çal Yugoslav kimli ine en büyük darbeyi vurdu unu söyleyebiliriz.137

Tito, ulus sorunu çözdü ünü iddia etmesine kar n, 4 May s 1980’de ölümünün hemen ard ndan yeniden alevlenmeye ba lad . Geleceklerini Avrupa’da gören Sloven ve H rvatlar ayr kç a, S rplar ülke genelinde egemenlik kurmaya, Arnavutlar da irredentizme e ilim göstermeye ba lad . 1990 y nda Yugoslavya Komünistler Birli i’nin “iktidar tekeli” ve “öncü rolü”ne son verilince, ayn y l içinde yap lan seçimler tüm Cumhuriyetlerde milliyetçi güçleri iktidara getirdi.