So uk Sava Sonras Rusya’n n Kafkasya Politikas

Sovyetler Birli i’nin resmen sona ermesiyle birlikte, birli i olu turan cumhuriyetlerden Rusya Federasyonu uluslararas sistemde Sovyetler Birli i’nin resmi varisi olarak yerini alm r. Böyle bir konumda olmas nedeniyle BM Güvenlik Konseyi’nde daimi üye olarak veto gücüne ve nükleer silahlara sahip ülke statüsüne de sahip olan Rusya Federasyonu, So uk Sava n sona ermesiyle, ba ta ABD olmak üzere Bat ile olan ili kilerini ekonomik ve siyasi alanlarda h zl bir ekilde geli tirmeye ba lad .345 Bu geli melerin de katk yla 1990’l y llar n hemen ba nda uluslararas ortamda iyimser bir hava olu tu u söylenebilir. O dönemlerde, çat malar sonucu ilerleyen tarihin art k ideolojik çat ma olas kalmad için ilerlemeyece ini ve böylece tarihin sonuna ula ld iddia eden görü ler ortaya konulmu tur.

SSCB’nin da lmas n ard ndan So uk Sava n sona ermesi ile birlikte özellikle Kafkasya bölgesinde olu an yeni devletler için Erol Müretcimler bu devletleri öyle tan mlamaktad r:

“...Kafkasya’daki bütün devletler “duvar devlet” diye tabir etti imiz devletler olarak “yarat lm ” devletlerdir. Harita öne konularak, kalem, silgi, cetvel kullan larak yarat lm devletlerdir. Yarat lm , yani kendileri d ndaki güçlerin d politika hesaplar do rultusunda kaderleri tayin edilmi . Ve bu, harita üzerinde çizilerek yarat lm devletler bir gün harita üzerinden silgi ile silinerek yok edilirler...”346

20. yy.’ n ekillenmesinde, ula rma ve ileti im olanaklar n geli mesi, yeryüzü üzerinde güne batmaz imparatorluklar n kurulmas ile sonuçlanm ve global politikalar, global stratejiler devri fiilen aç lm ve önemli sonuçlar do urmu tur. Yeni politikalar için akademik çevrelerde yeni dü ünceler üretilmeye ba lanm r.347

politikay belirleme gücüne sahip olan jeopolitik, ulusal kimli in ekillenmesine de katk da bulunmaktad r. Bu ba lamda, Rusya’n n Do u-Bat aras nda s co rafi

344

Hehir. a.g.e., s. 81. 345

Mustafa Kibaro lu, “Rusya’n n Yeni Güvenlik Konsepti ve Askeri Doktirini”, Avrasya Dosyas , Cilt: 6, Say : 4, K 2001, ss. 97-98.

346

Erol Müretcimler, De en Dünya ve Türkiye’nin D Politika Gündemi, Der: Murat Metinsoy, Mustafa

konumu, onun yaln zca d politikas de il ulusal kimli inin yönelimini de olumsuz etkilemi tir.348

Rus d politikas n de mez temel ilkelerini u ekilde s ralamak yanl olmayacakt r: Birincisi ve en önemlisi, Rusya’n n s cak denizlere inmek istemesi tarihsel de-

mez ana ilke olarak bugün de güncelli ini korumaktad r. kincisi, yine tarihsel ilkelerinden birisi olan, etki alan üretmek aç ndan önemli bir i leve sahip olan Ortodoks birli ini olu turmakt r.349 Üçüncüsü ise, Rus milliyetçili idir.350

Rusya’n n Kafkasya’ya önem vermesinin ba ca sebebi jeostratejik öneminden kaynaklanmaktad r.351

Rusya’n n Kafkaslardaki en önemli iki amac n Hazar Havzas ve genel olarak Kafkaslar siyasi anlamda kontrol alt nda tutmak, yani “arka bahçe” olarak kullanmak ve Hazar enerji kaynaklar ba ta olmak üzere bölgedeki enerji kaynaklar n i letilmesinde söz sahibi olarak bu ülkelerin ekonomilerini Rusya’ya ba ml hale getirmek oldu unu söyleyebiliriz. Her ne kadar enerji kaynaklar aç ndan Azerbaycan ön plana ç ksa da, siyasi ba lamda Rusya’n n dikkati Gürcistan üzerinde yo unla r. Ermenistan ise gerek siyasi, gerek ekonomik aç dan zaten Rusya’n n etkisi alt ndad r.352

Kafkasya’n n Rusya için, ayr ca iki özelli i bulunmaktad r. Bunlardan biri Asya’daki rakipleri Türkiye ve ran ile bulu ma noktas olmas , ikinci ise Kafkasya’n n Orta Asya’n n kap durumunda olmas r. Kafkasya’n n ayr ca Orta Do u yolu üzerinde bulunmas önemli bir faktör olarak görülmektedir. Rusya Federasyonu, eski Sovyetlerin miras na konan bir süper güç olarak varl devam ettirmek ve kendisine yönelebilecek tehditlere kar koymak için Kafkasya’y kontrolü alt nda tutarak bir tampon bölge olu turmaya çal maktad r.353

Kafkasya gerçekten önemli güç mücadelelerine sahne olmaktad r ve bu mücadelenin bölge d ndaki aktörleri, tarihte, 19. yüzy lda Fransa oldu u gibi bugün ABD gibi Bat bir devlet veya devletler olabilmektedir.354

Sovyetler Birli inin da lmas ile birlikte eski Sovyetler co rafyas nda bugün için önemli bir jeopolitik bo luk olu mu tur. Tam olarak hiçbir güç taraf ndan tek ba na

348

Zeynep Da , Rusya’n n Dönü ümü- Kimlik, Milliyetçilik ve D Politika, Boyut Yay nlar , 2002, s. 173. 349

Kutsal bir amaç de il, her dinin bu tür amaçlar n oldu u bir i leve sahiptir. 350

Müretcimler, a.g.e., s. 221. 351

Zekeriya Türkmen, “XIX. Yüzy l Ba lar nda Rusya’n n Güney Kafkasya Politikas ”,

http://yordam.manas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/sbd/sbd10/sbd-10-02.pdf, (20.12.2009)., s. 2. 352

lyas Kamalov, “So uk Sava Sonras Rusya’n n Güney Kafkasya Politikas ”, Stratejik Analiz Dergisi, Kas m 2006, s. 91.

353

Gamze Güngörmü Kona, “Kafkasya Co rafyas nda Ya anan Geli meler: Bölgesel ve Global Aktörlerin Bölgeye Etkisi: Gürcistan”,http://www.turksam.org/tr/a1357.html , (03.12.2008).

doldurulamayan bu bo luk, bölgesel ve küresel güçlerin bölgede büyük hesaplar yapmalar na ve de ik hamlelerle bu bölgelere yerle mesini sa lamaktad r.355

4.3.1.1.Gürcistan, Abhazya, Güney Osetya ve Rusya: Bat ile Güç Mücadelesi Rusya ve Gürcistan aras ndaki anla mazl klar n temeli her ne kadar Sovyet dönemine kadar gitse de So uk Sava sonras bu durum daha da belirginle mi tir. Sovyet dönemi Gürcistan, Rus kar tl n güçlü oldu u bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak bilinmektedir. SSCB’nin da lmas n ard ndan Gürcistan’ n ba ms zl ilan etmesi Rus- Gürcü ili kilerini sorunlardan kurtaramam r. Rusya Federasyonu’nun, Gürcistan üzerindeki etkisinden vazgeçmemesi, Gürcü liderlerin ise buna kar milliyetçi bir tav r sergilemeleri gerginliklerin meydana gelmesine neden olmu tur. 356

Rusya-Gürcistan aras ndaki sorunun temelinde asl nda birbirlerini nas l alg lad klar yatmaktad r. Gürcistan, Rusya’y Kafkaslar’daki emperyalist hedeflerini yeniden kurmak için, kendi güvenlik sorunlar bahane ederek, Gürcistan’ n iç istikrar bozmakla suçlamaktad r. Rusya’n n tarihi boyunca yay lmac ve geni lemeci politikalar n somut ifadesi olan “s cak denizlere ula ma” hedefi gündemdeki yerini her zaman korumu tur. Ancak Var ova Pakt ’n n çökü ü ve SSCB’nin da lmas ndan sonra Rusya’n n elinde Orta Asya ve Kafkaslar’ n kald söylemek yanl olmayacakt r.

BDT üyelerinin “Yak n Çevre” olarak tan mlad Yeltsin taraf ndan 23 Nisan 1993 tarihinde onaylanan Yak n Çevre Doktrini bu geli melerin sonucunda ortaya ç km r. Ayn zamanda Rusya bölgede “böl ve yönet” politikas ba ar bir ekilde uygulam , Gürcistan da bundan etkilenmi tir.357

Sovyetler Birli i’nin Glasnost ve Perestroyka358 hareketi ile birlikte da lma sürecine girmesinin ard ndan, Gürcistan’da 1990 y ba ndan itibaren güçlü bir ba ms zl k hareketi ba lam r. Bu süreç içinde Gürcistan Yüksek Sovyeti’nce, 1921 Gürcistan-SSCB Anla mas ile 1922 Birlik Anla mas ’n n geçersizli ini ilan eden kararlar alm ve 31 Mart 1991 tarihinde ülke genelinde referanduma gitmi tir. 9 Nisan 1991 tarihinde Gürcistan

355

Sava Yanar, Türk-Rus li kilerinde Gizli Güç Kafkasya, IQ Kültür-Sanat Yay nc k, stanbul, A ustos 2002, s. 28.

356

Tanr sever, a.g.e., s. 398. 357

Burçin Canar, Türkiye’nin Kafkas Ülkeleriyle Siyasi li kileri- Azerbaycan-Ermenistan-Gürcistan,

http://www.hirc.hacettepe.edu.tr/kaf.htm ( 12.11.2008). 358

Nisan 1985’te SBKP Merkez Komitesi ara toplant nda dikkat çekilen yeniden yap lanma (Perestroyka), demokratikle me (demokratizatsiya), ve aç kl k (glasnost) gereksinimi, 1 Mart 1986’da SBKP’nin 27. Kongresinde resmen gündeme getirildi. Perestroyka’n n birinci a amas nda psikolojik ba ar amaçlan yordu. Yani halk yeniden yap lanmaya ikna edilirken, a lar ile tutucular aras nda bir denge sa lanacakt . Daha fazla bilgi için bkz. Erel Tellal, “Perestroyka”, (ed.) Bask n Oran, Türk D Politikas Cilt: II: 1980-2001, leti im

parlamentosu ülkenin ba ms zl ilan etmi tir. Gürcistan ba ms zl k süreciyle birlikte kendisini iç çat malar n ortas nda bulmu tur.359

Sovyetlerin çökü ünü takiben, genelde Kafkasya, küresel-bölgesel rekabet ve ç kar çat malar n da körükledi i etnik çat ma ve sava larla dünyan n en istikrars z bölgelerinden biri haline gelmi tir. Bölgedeki Osetya, Ahbazya, sorunlar uzun süre dünya kamuoyunun gündeminde önemli bir yer tutmaktad r.360

Gürcistan’ n kar k etnik yap Rus politikas için önemli bir koz olmu tur. Güney Osetya’n n Rusya Federasyonu içinde yer alan Kuzey Osetya ile birle mesi Ruslar taraf ndan istenmeyen haklar gündeme getirece i gibi böyle bir durumda Gürcistan’a kar kulland kozlardan birini kaybedecektir. Güney Osetya ile 1992’ye, Abhazya ile 1994’e kadar süren çat malar, Rusya’n n araya girmesi ile durdurulmu , ate tes sa lanm ve her iki sorunlu bölgede de güvenli i Rusya’nin elinde olan bar gücü askerleri sa lam r. Siyasi bütünlük konusunda s nt lar ya ayan Gürcistan güvenlik aray içinde ABD’ye yak nla r.361

Hangi anayasal rejim gelirse gelsin ülkenin toprak bütünlü ünü dikkate almak zorunda oldu u hususunda srarc olan dönemin Gürcistan Cumhurba kan Eduard Shevardnadze bu bölgelerin geni bir otonomiye sahip olmalar gerekti i konusunda hemfikir olduklar söyleyerek NATO’ya girme arzusunu dile getirmi tir.362

Rusya ise, Gürcistan ile ili kilerinde Kas m 1998’den itibaren çat mac yakla terk etmeye ba lam r. Rusya imzalad bir anla mayla Gürcistan’ n deniz s rlar korumada tam kontrolü 1 Ocak 1999’a kadar Gürcistan’a devretme sözünü vermi tir. Rusya’n n kendi içi lerine müdahalelerinden ikayetçi olan Gürcistan parlamentosu, ayn yakla n kara rlar nda da izlenmesi gerekti ini belirterek Cumhurba kan Eduard Shevardnadze’yi Temmuz 1998’de Gürcistan’ n s r korucular n tüm s rlardaki kontrolü tam olarak iki y l içinde ele alaca öngören yasay onaylamaya ikna etmi tir. Bu durum Rusya’n n bölgedeki

rl azaltaca ndan Moskova’n n pek ho una gitmemi tir. Gürcistan’daki imaj zedelemek istemeyen Rusya sonunda AG T stanbul zirvesinde Gürcistan’ n iste i yönünde davranarak bu ülkedeki askeri üslerini kademeli olarak azaltaca sözünü vermi tir.363

359

Gürcistan Tarihi, “Sovyet Dönemi”,http://www.karturk.gazi.edu.tr/gurtarih.htm ( 13.11.2008). 360

Fikret Elma, “Küreselle me Sürecinde Güney Kafkasya Demokrasi, Güvenlik ve birli i Sorunu”,

Uluslararas Sosyal Ara rmalar Dergisi, Cilt: 2, No: 6, K 2009, s. 199.

361

“Bat Avrupa Birli i Asamblesi (43. oturum/doküman 1586/19 Kas m 1997) siyasi komite ad na ba kan ve raportör Mr. Baumel ve raportör yard mc Mr. Akçal taraf ndan sunulan rapor “., (çev.) Ersan Bocuto lu, Orta Asya ve Kafkasya’daki Durum ve Avrupa Güvenli i, (ed.) Kenan Çelik, KTÜ Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Ara rma Merkezi, Trabzon, 1998, s. 41.

362

Burçin Canar, “Türkiye’nin Kafkas Ülkeleriyle Siyasi li kileri- Azerbeycan-Ermenistan-Gürcistan”,

Stalin döneminde Gürcistan’a ba lanan ve Gürcü nüfusla doldurulan Sovyetler Birli i da ld ktan sonra ba ms zl ilan eden Abhazya ile Güney Osetya’n n ba ms zl tan mayan Gürcistan, bu ülkelerin kendine ba korumak için askeri müdahaleye ba vurmu tur. Bugün Abhazya ve Güney Osetya tam ba ms z ve demokratik iki cumhuriyet olmas na kar n hukuken hiçbir ülke taraf ndan tan nmam lard r.364 Bu durum Kosova’n n ba ms z olarak ortaya ç kmas nda ABD ve Rusya aras ndaki güç mücadelesinin sonuçlar gösterme aç nda önemli bir örne i olu turmaktad r.

4.3.1.2. Putin Dönemi Rusya’n n Kafkasya Politikas

26 May s 2000 tarihinde yap lan Rusya Devlet Ba kanl seçimlerini kazanan Putin’in “Güçlü Devlet” yaratma slogan eksenindeki politikas , kendisine Rus kamuoyunun kay ts z destek vermesini sa lam r. 2000 y na Putin ile giren Rusya’n n iç ve d politikas nda h zl bir de im süreci ba lam r. D ar da Rusya bölgesel bir süper güç ve bir enerji süper gücü olma yönünde ad mlar atmaya ba larken, içeride federal yap güçlendirilmi ve Kremlin’e yeni bir yönetim anlay getirmi tir. Putin’in yeni yönetim anlay n temelinde hiç üphesiz ki, Yeltsin’den farkl olarak tek ba na ve güçlü yönetim bulunmaktad r. Putin, ilk olarak, Kremlin’i çe itli güçlerin etkisinden kurtarmak için seçimleri bile beklemeden i e koyulmu tur.365

Putin, bir taraftan serbest pazar ve demokratik de erlerin destekçisi olmakla beraber, ülke içinde devlet gücünü merkezile tirmeyi ve d ar da Rusya’y eski gücüne kavu turmay amaçlamaktad r.366

Putin’in göreve gelmesini müteakip Kafkasya politikas yenileyen ve sertle tiren Rusya, dünyaya Kafkasya’n n nüfuz alan oldu unu tekrar vurgulamaya ba lam ; Kafkasya’daki tarihi, siyasi, askeri ve ekonomik ç karlar n kar ndaki tehlikeleri ve bu karlar tehdit eden Bat ’n n ve Türkiye’nin Kafkasya’daki etkinli ini ortadan kald lmay hedeflemi tir.367

Rusya Federasyonu, Kafkasya’y etki alan nda tutabilmek için müttefiki olan Ermenistan’dan, bölgedeki etnik çat malardan yararlanmakta, Çin ve ran ile ili kilerini geli tirmektedir.

Kafkasya bölgesi Rusya’n n jeopolitik ve ekonomik menfaatleri aç ndan son derece hassas bir bölgedir. Avrupa ile Asya aras nda köprü olmas n yan nda, Karadeniz ve Hazar

364

Gürcistan Tarihi, “Sovyet Dönemi”,http://www.karturk.gazi.edu.tr/gurtarih.htm ( 13.11.2008). 365

Kona, a.g.e. 366

Lee Peterson, “Ba kan Putin ve craatlar “Rusya’da Eskiye Dönü ” Olarak Kabul Edilebilir mi?”, Avrasya

Denizi’ne k bulunmas , Türkiye ve ran ile bulu ma noktas nda bulunmas , Orta Asya’n n kap durumunda olmas , ayr ca Orta Do u yolu üzerinde bulunmas bölgenin Rusya aç ndan önemini art ran faktörlerdir. Stratejik nedenlerin d nda bölgenin ekonomik önemi de büyüktür. Her eyden önce, Kafkasya, Rus ekonomisi için önemli miktarda ham madde kayna r. Güney Kafkasya’da bulunan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin petrol yataklar da Rusya’n n ilgi alan ndad r. Hazar petrollerinin bat ya ula lmas nda dü ünülen boru hatlar n üzerinde yer almas nedeniyle de Kafkasya, Rusya için büyük de er ta maktad r.368

11 Eylül sald lar n ard ndan Afganistan operasyonuyla Hazar’ n do usuna yerle meye çal an ABD, Kafkasya’y da kontrol alan na dahil etme çabas yeniden ba latt . ABD Savunma Bakanl ’n n 27 ubatta aç klad yeni bir anti-terör yard m program yla ABD, Gürcistan’ n iç güvenli ini ve istikrar korumak için 200 özel birlik eleman Gürcistan’a gönderme karar ald .369