Tito Dönemi ve Sonras Yugoslavya

Yugoslavya, II. Dünya Sava ’ndan 1980’e kadar Tito yönetiminde kald . Yugoslav siyasal ya am nda “ kinci Yugoslavya” olarak adland lan bu dönemde, sadece devletin

134

Kurt Beurmann, “Human Rights in Kosovo”, Human Rights Review, Cilt: 9, 2008, s. 42. 135

Gallagher, a.g.e., s. 24. 136

Ülger, Yugoslavya Neden…, s. 158. 137

yap lanmas ve kurumlar de il, ayn zamanda yönetimin ulus sorununa yakla da 1918- 1941 aras dönemden farkl yd .138

Tito Yugoslavya’y Almanlar’dan kurtaran ki i olarak büyük bir prestij ve ün kazanarak Yugoslavya’n n ba na geçmi tir. Yugoslavya’da 1980’e kadar sürecek 45 y ll k “Totaliter Komünist Rejim” ba lam r. Tito, Yugoslavya’y alt Cumhuriyet ve iki özerk bölgeye ay rm r. S rp, H rvat, Sloven, Bosna-Hersek, Makedonya ve Karada Cumhuriyetleridir. ki özerk bölge, Kosova ve Voyvodina’d r.139 Yugoslavya’n n kurulmas ndan 1960’l y llara gelindi inde, ülkede ayr kç - milliyetçi e ilimler ciddi bir sorun olmaya ba lam r. 1950’li y llardan itibaren giderek ademi merkeziyetçi bir özyönetim anlay ile yönetilmeye ba layan Federasyon’da, geni ölçüde haklara sahip Cumhuriyetler do mu tur. Bu birimler kendi geli tirdikleri planlar , kendi ekonomik kurallar ve kendi yönetimleri ile merkezden ayr birer güç haline gelmi lerdir. Tito, özerk bölgeler de dahil olmak üzere bütün etnik gruplara federal yap içerisinde kendi devlet yönetimlerini kurma, ulusal kültürlerini ve ulusal dinlerini ya atma hakk vermi tir.

Yugoslavya alt temel esas üzerine oturuyordu. Bunlar n en ba nda, ülkede ya ayan uluslara ve az nl klara e it mesafede olmay benimseyen karizmatik lider Tito geliyordu. Di er esaslar ise Sosyalist piyasa ekonomisi, öz yönetim, federalizm, ba lant z d politika ve “1941 Kulübü”140 olarak s ralan yordu.141

1970’lerde Yugoslav toplumunda, maddi e itsizlikler ve s fla malar keskinle mekteydi. 1970’lerdeki iyice berrakla an bu e itsizlik ve s fla ma olgusunun piyasa ekonomisine ve ülkenin kaç lmaz biçimde etkilendi i dünya kapitalist sistemine ba nedenlerini, ayr ca sosyalizm öncesi Yugoslavya’dan kaynaklanan köklerini saptarken, sosyalist toplumun üretti i özgül çeli kileri de bünyesinde bulunduruyordu.142

Yugoslavya’n n parçalanmas nda, Tito’nun ulusla ma modelinin yani mozaik yap önemlidir. Ancak, Almanya’n n ve ulusötesi sermayenin Yugoslavya’n n parçalanmas nda belirleyici bir rol oynad da bilinmektedir.143 II. Dünya Sava sonras nda Tito döneminde istikrarl bir devlet olarak kurulan Yugoslavya’n n çözülmesinde ba ca etken olarak Mare al

138

Yugoslavya Dönemi,http://sancak.ihh.org.tr/dinamikler/tarihselsurec/yugoslavya.html , ( 01.03.2009). 139

Alaeddin Irkl , Engin Ersoy, Bosna Hersek Gerçe i, Harp Akademileri Bas mevi, stanbul, 1995, ss. 14-15. 140

1941 Kulübü, Partizanlar n 1941 y ndaki ismidir. Bu grup içinde yer alanlar 1945 sonras nda Tito taraf ndan kilit noktalara yerle tirildiler ve Yugoslavya Federatif Halk Cumhuriyeti Anayasas ’n haz rlad lar., Bak z.

rfan Ülger, Yugoslavya Neden Parçaland ?, Balkan Dram n Perde Arkas , Seçkin Yay nlar , Ankara,

2003. s. 53. 141

Ibid., s. 53. 142

Tan l Bora, Bölgeler-Sorunlar Yugoslavya: Milliyetçili in Provokasyonu, Birikim Yay nlar , stanbul, 1995, s. 96-98.

143

Y ld m Koç, Kamu Yönetimi Reformu: Devleti Yeniden Yap land rmak m ? Üniter Yap Zay flatmak ?,http://www.stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=4&no=44 ( 20.03.2009).

Tito’nun ölümünden sonra etnik gruplar bir arada tutan ba ve karizman n kaybolu u, S rp milliyetçili inin gün geçtikçe artmas ve Büyük S rbistan hayalinin tekrar zihinlerde canlanmas , Slovenya ve H rvatistan’ n ekonomik yönden daha geli mi bölgeler olmas n, bu ülkeleri Avrupa’ya özellikle Almanya’ya yak nla rm olmas , komünizmin çökmesinin federal birlikte çözülmeye neden olmas , eski, tarihsel, etnik ve dinsel çat malar n otorite bo lu u nedeniyle yeniden su yüzüne ç kmas olarak s ralayabiliriz.144

1979’da Vietnam’ n SSCB’nin onay ile Kamboçya’y i gal edi indeki modelin Yugoslavya’ya yönelik olarak tekrarlanaca kayg , Yugoslav yönetiminde ve bas nda söz edilmeye ba lanm . Bu kayg meydana getiren geli me, Bulgaristan’ n Makedonya üzerindeki “tarihi haklar ”n art k fazlaca vurgulamaya ba lamas yd . Yugoslavya, 1985’ten itibaren gerçekten bir çökü durumuna girdi.145

1980’ler boyunca 1974 Anayasas n da verdi i yetkilerle Federasyonu olu turan Cumhuriyetler ekonomik ve siyasal alanda merkezden neredeyse ba ms z davranmaya ba lam lard . 1980’lerin sonuna gelindi inde hem Slobadan Miloseviç’in önderli indeki rbistan’da hem de di er Cumhuriyetlerde milliyetçiliklerin yükseldi i görülmekteydi. Bu dönem içinde eski Yugoslavya’da ayr kç (Slovenya ve H rvatistan), irredantist (S rplar n “Büyük S rbistan”146 olu turma, Kosoval Arnavutlar n Makedonya’daki Arnavutlarla ve Arnavutluk’la birle me) ve farkl dinsel kimli e dayal (Bo naklar) milliyetçilikler ayn ortamda ya an yordu.147

Tito Yugoslavya’s , Stalin yönetimindeki Sovyetler Birli i’nden farkl bir yol izleyerek “özyönetim”e dayal ayr bir sosyalist model geli tirmeye yöneldi.148 Tito’nun ki ili inden kaynaklanan sayg nl k, Tito’nun d politikas ndaki ba ar lar, Yugoslavya Federe Cumhuriyetlerinde birle tirici bir etki meydana getirmi ve daha önce de de inildi i gibi onun ölümü ayr kç hareketlere cesaret vermi tir.149

Tito’nun 1980’de ölümünden sonra, Yugoslavya Devlet Ba kanl görevi, 6 cumhuriyetin ba kanlar taraf ndan rotasyon sistemiyle yürütülmü ise de, bu durum,

144

Merve rem Yap , Bosna-Hersek’te Gerçekle tirilen Askeri Müdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri,

Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt: 2, No: 8, 2007, s. 2.

145

L. Do an T ç, Milliyetçili in Pençesindeki Kartal: Kosova, Ümit Yay nlar , Ankara, 1999, s. 83. 146

Büyük S rbistan’ n s rlar , geni bir co rafyay içine al yordu: Bosna Hersek’in tamam , H rvatistan içerisinde S rplar n ikamet ettikleri topraklar n tamam , Kosova, Karada ve Bat Makedonya., Bak z. rfan Kaya Ülger, Yugoslavya Neden Parçaland ? Balkan Dram n Perde Arkas , Seçkin Yay nlar , Ankara,

2003, ss. 133-134. 147

lhan Uzgel, “Yugoslavya’n n Da lmas ”, (ed). Bask n Oran, Türk D Politikas Cilt II: 1980-2001, leti im Yay nlar , stanbul, 2005, s. 491.

148

T ç, a.g.e., s. 98. 149

Co kun enyuva, Balkanlardaki Geli meler ve Türkiye’ye Etkileri ile Balkanlar -Türkiye Otoyol

rbistan’ n federal sistem içindeki egemen ve üstün durumunu etkilememi tir.150 1981’de Kosovada’ki Arnavutlar n ba kald rmas ile ba layan olaylar n devam nda, Yugoslavya’n n çözülme hareketi “Ba kanl k Krizi” ile ba lam ve ilk ayr lma iste i Slovenya’dan gelmi tir.

1986’da S rbistan Cumhurba kan olan Slobodan Miloseviç, daha önce Osmanl ’ya kar giri ilen iki S rp ayaklanmas na gönderme yaparak “Üçüncü S rp Uyan ” lideri olarak görülmeye ba land .151 Bu Milliyetçi duygularla beslenen Miloseviç, 1987’den ba layarak iki l boyunca Kosova üzerinde yo unla an, S rplar’ bir araya getirmeye dayanak olarak sözde Arnavut, Sloven ve H rvat ittifak göstererek bir milliyetçilik kampanyas yürüttü.152

Daha önce de belirtti imiz gibi, Yugoslavya Sosyalist Federatif Halk Cumhuriyeti; rbistan, H rvatistan, Slovenya, Bosna-Hersek, Karada ve Makedonya Federal Cumhuriyetleri ile Kosova ve Voyvodina özerk bölgelerinden olu maktayd . Bu alt Cumhuriyetin içinde milli birlik ve beraberlik olmad gibi Macar, Türk, Bulgar, talyan, Romen, Çekoslovak ve Alman az nl klar da bulunuyordu. Bu kadar birbirine kar topluluk içerisinde, hem federal cumhuriyetler aras nda, hem de federal cumhuriyetlerin kendi içerisindeki az nl klar aras nda birlik ve dayan ma sa lanamad için anla mazl klar ya an yordu. S rplar bu duruma ra men Eski Yugoslavya’n n tek mirasç olduklar ve Federal Yugoslavya’y temsil ettiklerini iddia etmekteydiler. Bu sayede daha fazla bölünmeyi önleyeceklerini öne sürüyorlard .153 Yugoslavya’da, 1980’lerde parti yönetiminde Stamboliç’ten Milo eviç’e ülke siyaseti pragmatik milliyetçilikten ovenizme giden bir çizgi izledi.154 Gorbaçov’un 1985 Mart nda iktidara gelip köktenci reformlara giri mesinin ve bunun Do u Avrupa’da yol açt özgürlükçü geli melerin Yugoslavya’ya çok önemli etkisi oldu. 1986 Mart nda S rp Bilim ve Sanat Akademisi, 1945’ten beri var olan ancak Tito döneminde seslerini ç karamayan S rp milliyetçilerinin bir manifestosunu yay mlad . Bu manifestoda özetle S rplar n Yugoslav Federasyonu içinde bask alt nda tutuldu u ve ülke yönetiminde “Yugoslavya’n n gerçek sahipleri olan” S rplara daha çok söz hakk verilmesi gerekti i aç klan yordu. te bu manifestoda istenen de iklikleri yerine getirece ini vaat eden Slobodan Miloseviç 1987 Aral k ay nda gerçekle tirdi i bir iç darbeyle S rp Komünist Parti örgütünün ba na geçti.155

150

Yugoslavya’da ç Sava ,http://www.e-

tarih.org/soguksavas/?sayfa=1093092.1137832.3269868.409851.0.php&Yugoslavya’da%20%C4%B0%C3%A7 %20Sava%C5%9F , (03.08.2009).

151

Ibid., s. 104. 152

Misha Glenny, Balkanlar 1804-1999: Milliyetçilik, Sava ve Büyük Güçler, Sabah Kitaplar , stanbul, 2001, s. 499.

153

enyuva, a.g.e., s. 93. 154

Yugoslavya Dönemi,http://sancak.ihh.org.tr/dinamikler/tarihselsurec/yugoslavya.html , ( 09.08.2009). 155

Dini ve tarihi sebeplere dayanarak günümüze kadar gelen S rp ve H rvat rkç hareketleri birbirlerine alternatif olarak Yugoslavya içerisinde de varl klar devam ettirmi lerdir. Her iki tarafta kendi milli ideallerinin do rultusunda, Yugoslavya’n n büyük bir sm içerisine alan, Büyük S rbistan, Büyük H rvatistan kurma amac na hep sahip olmu lard r. Bu nedenle I. ve II. Dünya Sava lar s ras nda ve sonras nda bölgeye hakim olan taraf, di er gruba sürekli sald da bulunmu tur.156 Bu nedenle H rvatlar, Miloseviç’in devlet ba kanl s ras nda Yugoslavya’n n giderek S rpla lmaya çal ld fark ettiler. Bunu engellemek için öncellikle Yugoslavya’n n S rpla lmas na engel olmak ve ondan ba ms zl kazanmakt . kinci olarak H rvatlar n yapmay planlad klar ise Bosna-Hersek’i ve S rbistan’ içerisine alan “Büyük H rvatistan” gerçekle tirmekti.157 1988 y nda Kosova rplar n ve Karada lar n Haklar Koruma Komitesi kuruldu ve bu komite iki özerk bölge (Kosova ve Voyvodina) ile Karada ’da siyasal sistemi ortadan kald rmak için faaliyete geçti. Miloseviç’in k rtt gösteriler sonucu 1988’de Voyvodina’da ve 1989’da Karada Cumhuriyeti ve Kosova’da yerel hükümetler dü tü. 1989 ubat nda ise Miloseviç, özerk bölgelerin kendi yasalar ç karma yetkisini ortadan kald ran anayasa de ikli ini yapt .158

1989 Aral k ay nda Slovenya Komünist Partisi 11. Kongresini toplad ve çok partili bir siyasal ya ama geçilece ini ilan ederek Yugoslav Komünist Partisi (Ligi) ile örgütsel ba lar kopard . 1990 y n geli meleri Yugoslavya Federasyonu’nun sonunun geldi ini ve bir zamanlar ülkenin gururu olan kurumlar n art k i lemedi ini gösterdi. 1990’ n sonuna gelindi inde Slovenya, H rvatistan ve Bosna-Hersek komünist olmayan hükümetlere sahipti ve Makedonya komünistlerin az nl kta oldu u bir koalisyonla yönetiliyordu; yaln z S rbistan ve Karada ’da komünistler hala iktidardayd lar.159

1991 y ba nda alt cumhuriyetin önderleri görünü te Yugoslav Federasyonu’nun lmas engelleyecek olan önlemleri almak üzere bir dizi toplant yapt lar. Bu toplan- larda Slovenya ile H rvatistan, 26 Haziran 1991 tarihine kadar Yugoslavya’ya yeni bir siyasal yap kazand racak olan cumhuriyetler aras bir anla maya var lamad takdirde federasyonla ba lar koparacaklar aç klam lard . Toplant larda bir sonuca var lamamas üzerine 25 Haziranda Slovenya ile H rvatistan Yugoslav Federasyonundan ayr ld klar ilan ettiler ve ertesi gün Yugoslav Ulusal Ordusu (JNA) sald ya geçti. JNA ve onun

156

Necmettin Alkan, Da lan Yugoslavya Mozai inde Bosna, Beyan Yay nc k, 1995, ss. 35-36. 157 Alkan, a.g.e., s. 37. 158 Sander, a.g.e., s. 577. 159 Ibid., s. 577.

silahland rd düzensiz S rp birlikleri 1991 y biterken H rvatistan’ n % 30’unu i gal etmi ve yerli nüfusu da ülkenin ba ka yerlerine sürmü bulunuyordu.160

1992 ba lar nda Yugoslav Federasyon’unun ölmü oldu u art k anla lm . Bat için sorun H rvatistan ve Slovenya’ya ba ms z devlet olarak tan p tan nmayaca de il bunun nas l ve ne zaman yap laca yd . Derhal ve kay ts z arts z bir tan nma Bosna-Hersek üzerindeki gerilimi art r ve uzun vadede Krajina S rplar ’n n kaderini kesinle tirmek olurdu. Bunun ötesinde de Kosova ve Makedonya’da ne gibi etkiler meydana getirece i dü ünülmemi ti.161

Yugoslavya’daki etnik k rdamalar n ba lad s ralarda AB’de genel dü ünce, bu ba ms zl klar n tan nmamas eklindeydi; ancak 19 Aral k 1991’de Almanya, Slovenya ve rvatistan’ n ba ms zl tan . Ard ndan 15 Ocak 1992 tarihinde AB bu iki devletin ba ms zl tan .162

Yugoslavya’n n da lmas Yugoslavya’n n tarihine bakt zda asl nda çok büyük bir sürpriz te kil etmiyor. Çünkü Yugoslavya as l Yugoslavizm’i hiç bir zaman tam anlam yla ya ayamad . Tarihten dolay Yugoslavya’da birarada ya ayan de ik etnik gruplar hiç bir zaman içlerindeki ba ms z bir devlet kurma ve birbirlerine kar nefret dü üncelerinden ar namad lar. Özellikle Tito’nun karizmatik liderli i etnik gruplar Tito’nun ölümüne kadar birarada tutmay ba arm . Fakat Tito’nun ölümüyle ve Sovyetler Birli i’nin da lmas yla beraber Yugoslavya içinde çözülmelerde bunu takip etti. S rplar ve H rvatlar Büyük Devlet kurma sevdas na kap larak Yugoslavizm dü üncesini art k bir kenara b rakm .163