C. VALİLİĞİN ÇEŞİTLERİ
1. Yetkilerine Göre Valilik a. Genel Valilik
İslam devlet yönetimi alanında eser yazan İslâm âlimlerinin ilklerinden olan Mâverdî, genel valiliği “İmâretü’l-Âmme” olarak isimlendirir ve şöyle tarif eder: “Halife tarafından atanan ve görevlendirildiği bir eyâletin/vilâyetin hal-kının hepsini idare etmek, her türlü âmme işlerine bakmak için tam bir yetki (Tefvizi yetki) vazifelendirilen valiliğe denilir. ”171 Tariften de anlaşılacağı üzere genel valiler, atandığı bölgenin tüm resmî işleri üzerinde tam yetkili ve sorumluy-dular. Genel valilinin yetkili olduğu hususlar şu maddeler ile özetlenebilir:
171 Mâverdî, s. 40; Kılıç, Valilik, s. 101.
— Emevîlerde Valilik —
~ 42 ~
1- Ordunun sevk ve idaresini yaparak, halifenin öngördüğü miktarda iâşe vermek ve maaşlarını dağıtmak.172
2- Adlî işlere bakmak.
3- Harâç, zekât, öşür gibi âmme hakkı olan vergileri toplamak, bu ver-gilerin toplanması için memurlar tayin etmek ve toplanan verver-gilerin ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmasını sağlamak. Kısacası sorumluluğu altındaki bölge-nin maliyesini sevk ve idare etmek.
4- Asayişi sağlayarak halkın can, ırz ve namus güvenliğini sağlamak.
Bununla birlikte dini emirlerin tam ve eksiksiz yapılmasını sağlayarak bu hükümlerin değiştirilmesinin veya yanlış uygulanmasının önüne geçmek.
5- Allah ve kul hakkının korunmasına dikkat ederek, yanlış yapanları cezalandırmak.
6- Namazlarda imamlık yapmak veya imamlık için yerine halef tayin etmek.
7- Hac emirliği görevi verildi ise müslümanları haccettirmek. Hacca gi-denleri yolcu ederek, bunların geride kalan yakınlarını muhafaza etmek.
8- Kendisine bağlı olan bölgenin îmâr, iskân ve bayındırlık faaliyetlerini yürütmek.173
9- Valilerin görev alanları sınır bölgesi veya cihadın fiilen devam ettiği bir bölge ise bu görevlere bir madde daha eklenir ki bu şöyledir: Düşmanla savaşmak ve şayet ganimet ele geçirilirse taksimâtını yaparak beşte birini devlet hazinesine göndermek.174
172 Adem Apak, “Hz. Osman Dönemi Fetihleri”, UÜİFD, Bursa 2000, Cilt: IX, Sayı: 9, s. 437-446.
173 Halife b. Hayyât, s. 208; İbnü’l-Esîr, Kâmil, IV, 174-175; İbn Kesîr, IX, 87; Hudarî Beg, Devle-tü’l-Ümeviyye, s.499.
174 Belâzurî, Fûtuh, s. 127; Mâverdî, s. 40-41; H. İbrahim, İslâm Tarihi, II, 157; H. İbrahim- A.
İbrahim, Nuzum, s. 175-176; Heffening, “Vilâyet”, İA, Eskişehir 2001, XIII, 316; Muhammed et-Temmâvî, Hz. Ömer Dönemi Modern Sistemleri, çev., Muhammed Vesim Taylan, Kayıhan Yayınları, İstanbul trz., s. 253; Hüseyin Algül, İslâm Tarihi, İstanbul 1987, III, 142.
— Hakan Temir —
10- Sosyal yardımlaşma ve dayanışma faaliyetlerini yürüterek devlete olan güven duygularını pekiştirmek.175
11- Halife ve veliahtlar için halktan biat almak. Devlet adına yapılması gerekli olan her türlü siyasi propaganda ve çalışmaları yürütmek.176
12- Kendisine bağlı olan memurların maaş, özlük ve çalışma alanlarını düzenleyerek onların idaresini sağlamak.177
Emevî valileri içerisinde eyâlet valilerinin büyük çoğunluğu genel vali yetkilerine sahiptiler. Vilâyet valilerinin yetkileri ise daha azdı. Ancak şehir-lerin sahip olduğu stratejik önemden dolayı bazı vilâyet valişehir-lerinin de devle-tin tüm imkanlarından yararlanarak genel vali yetkisine sahip oldukları du-rumlar vardı. Genel valiler, hemen her konuda söz sahibiydiler. Fakat önem-li işlerini haönem-lifeye bildirirlerdi. Vaönem-liler arasında günlük işlerde kendi başları-na iş görenler; Irak’ta Ziyâd b. Ebîhi, onun oğlu Ubeydullah b. Ziyâd, Haccâc b. Yûsuf, Ömer b. Hübeyre ve Hâlid b. Abdullah el- Kasrî’ydi.178 Bunların da en bağımsızı Haccâc olmuştur.179
b. Özel Valilik
Bu tür valilik Mâverdî tarafından“imâretü’l-hâssa” olarak isimlendirilmiş ve şöyle tarif edilmiştir: “Ordunun, bir toplumun sevk ve idaresi, topluluğun haklarının korunması, yasaklara halkın riâyet etmesini temin etmek için tâyin edilen valilerdir. Bu valilerin adliye, muhakeme, vergi ve zekât toplama işlerine karışması mümkün değildir.”180 Hatta bu valilerin bazıları namazda imamlık da
175 Akyüz, Âmme Hukuku, s. 295; Altınay, Emevîlerde Günlük Yaşam, s. 335.
176 Ya’kûbî, II, 128; Kılıç, Yezîd b. Muâviye, s.98.
177 Halîfe b. Hayyât, s. 287; İbn Kesîr, IX, 299; İbn Miskeveyh, II, 12-13.
178 Halife b. Hayyât, s. 156; Dineverî, s. 325; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, VIII, 265; İbn Miskeveyh, II, 8; İbn Haldun, Tarih, III, 18; Şahin, s. 16; Aksu, Velîd b. Yezîd, s.53.
179 Mes’ûdî, Murûc, III, 96-98; Zeydan, I, 123; Şahin, s. 16; DGBİT, II, 564; Atçeken, Hişâm b.
Abdülmelik, s. 30; Enginar, s. 30.
180 Mâverdî, s. 40; H. İbrahim, İslâm Tarihi, II, 158; Zeydan, I, 204-205; Kılıç, Şehir Yönetimi, s.
102.
— Emevîlerde Valilik —
~ 44 ~
lerdi. Zira bu valiliklerde namaz, çoğu zaman kadıya tevcih edilirdi.181 Anla-şılan o ki, özel valiler genel valiye göre daha az sorumluluğa ve yetkiye sa-hiptiler.
Özel valilerin yetkileri kısıtlı olduğundan onlar, yetkili olmadıkları gö-revlerde halifenin emri ya da zaruri bir durum olmadan müdahale edemez-lerdi. Öyle ki komutanlık görevi kendisinden alınarak başka birisine verilen valinin bulunduğu vilâyet, düşmanla komşu bir yer olsa buranın valisi an-cak halifenin emri ve müsaadesiyle düşmana karşı savaşabilirdi. Ne zaman ki düşman ansızın hücuma geçerse o zaman halifenin iznini beklenmeden derhal düşmana karşı koyabilir ve harbe girişebilirdi. Çünkü valilerin temel görevlerinden birisi toplumun haklarını korumak, topluma gelecek iç ve dış tehlikeleri önlemekti.182
Esas itibari ile merkeziyetçi devletlerde genel valilik arzulanan bir du-rum değildir. Zira böyle bir yetkilendirme adem-i merkeziyetçiliğe183 sebe-biyet vereceğinden kısa sürede parçalanmalar olabilir. Yerel yönetimlerin güçlendirilmesi özellikle de valilerin tüm yetkilerini elinde bulundurması işlerin hızlı yürümesini sağlasa da devletin bütünlüğünü tehdit eden önemli bir unsurdur En azından ehil olmayan ve art niyetli kişilerde böyle yetkile-rin olması ilerisi için problem çıkartabilir. İdeâl olan yönetim, yetki ve so-rumlulukların paylaşıldığı, tekelleşmelerden uzak ve kontrol mekanizmala-rının aktif çalıştığı yönetim şeklidir. Ne var ki isyan, ihtilal, kargaşa ve fetih-lerin yoğun olduğu Emevî Devleti’nde valifetih-lerin yetki paylaşımı çok fazla olmadı. Çünkü bu dönem valilerin güçlü olması gerekliydi ve valiler de bu-nu ısrarla savubu-nuyorlardı. Dolayısıyla valilerin büyük çoğunluğu genel vali konumunda oldular. Bu arada halifeler onların adem-i merkeziyetçilikten aldıkları güçle isyan etmemeleri için denge politikaları güttüler. Mümkün
181 Zeydan, I,204; Heffening, “Vilâyet”, İA, XIII, 316.
182 Mâverdî, s. 44; Zeydan, I, 204; Aycan- Sarıçam, Emevîler, s. 103.
183 Adem-i merkeziyetçilik: Devlet merkezinin gücünü azaltarak yerel yönetimlerin yetkilerinin artırılmasını savunan siyasi görüş
— Hakan Temir —
mertebe onları kontrol altında tuttular. Özellikle geniş yetkiler verdikleri eyâletlere güçlü kabîlelerin mensupları yerine kendilerine itaat edecek kü-çük kabîlelerin önde gelenlerine yer verdiler. Bu sebepledir ki doğuda adeta kral kadar yetkili olan valilerin birçoğu Emevîlere sadakati ve diğer kabîlele-re gökabîlele-re güçsüzlüğü ile bilinen Sakîf kabîlesi mensuplarıydı.
2. Hükümranlık Alanlarına Göre Valilik