Diğer Îmâr Faaliyetleri

676 Erkoçoğlu, İmar Faaliyetleri, s. 215.

677 İbn Kesîr, VIII, 26; Sarıçam, Hz. Ömer, s. 140.

678 Zekeriyya b. Muhammmed el-Kazvinî, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Dâru’s-Sâdr, Beyrut trz.; s. 348; Rıza Kurtuş, “Cürcân”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1993, VIII, 131.

679 Lewis, s. 92.

— Hakan Temir —

Valilerin îmâr görevleri sadece şehir kurmakla veya ele geçirilen şehirle-ri restore etmekle bitmiyordu. Şehirlerde ibadetleşehirle-rin yapılabileceği camii, mescit ve medreseler îmâr edilmeliydi. Yine tarım ve hayvancılığın gelişme-si için kanallar, köprüler ve setler yapılmalıydı. Bunlardan başka halkın re-fahı, mutluluğu, günlük hayatlarının devamı için kamu hizmetine sunulacak çeşme, han, hamam gibi yapıların inşası şarttı. Bunlara kısaca göz atacak olursak:

2.2. 1. Camiler ve Mescitler

Kâbe ve Mescîd-i Nebevî Emevî valileri tarafından restore edilen iba-dethanelerdendir. Mekke’de bulunan Kâbe, Abdullah b. Zübeyr ile yapılan mücadele esnasında hasar görmüştü.⁶⁸⁰ Abdullah’ı öldürdükten sonra Mek-ke’yi ele geçiren ve Mekke valisi olan Haccâc b. Yusûf, Abdullah’ın yaptır-dığı ilavelerin yıkılması için halifeden izin istedi. Halifenin izni ile Kâbe du-varlarının 6 arşın bir karış (3 metre)’lık kısmını ve arka tarafa açılan kapısını yıktırdı. Daha sonra Kâbe’yi restore ettirdi. ⁶⁸¹

Velîd b. Abdülmelik, Hâlid b. Abdullah el- Kasrî’yi Mekke valisi tayin ettikten sonra Mekke’nin îmârı için ona 30 bin dinar bütçe tahsis etti.⁶⁸² Kâbe’nin tezyinatı için gerekli malzemeler, taş sütunlar, su mermerleri ve tepe camları da gönderdi. Hâlid, Mekke’ye varınca halifenin emrini yerine getirmek için Harem-i Şerîf’te îmâr ve tadilat işine başladı. İri yassı taşlarla Kâbe’nin çevresini döşetti. Kâbe’nin kapısını yenileterek, kapıyı sütunların üzerine yaptırdı. Kâbe’nin içine direkler diktirdi ve köşeleri altınla kaplattı.

Safa ile Merve arasını kandillerle aydınlattı. Ayrıca Kâbe’nin kapısını,

680 Halife b. Hayyât, s. 208; Hudarî Beg, Devletü’l-Ümeviyye, s.499; Çelik, Haccac b. Yusuf, s. 24.

681 Halife b. Hayyât, s. 208. Hz. İbrahim tarafından inşaa edilen Kabe’nin yüksekliği 18 arşın (9m) idi. Abdullah b. Zübeyr bu yüksekliğe 9 arşın (4,5 m) daha ilave ettirdi. Önceden tek kapı bulunurken Abdullah aynı kapının hizasına iki kanatlı ve 11 arşın (5,5 m) yüksekliğinde bir kapı daha yaptırdı. Bu hususta bkz. Erkoçoğlu, İmar Faaliyetleri, s. 218.

682 Nüveyrî, XXI, 191; Demirci, Hâlid b. Abdullah, s. 63. Başka bir rivayete göre 36 bin dinar tahsis etti.

— Emevîlerde Valilik —

~ 162 ~

sindeki sütunları ve yağmur sularını akıtan oluğu altın levhalar ile kaplattı.

Böylece, Hâlid b. Abdullah el-Kasrî, Kâbe’yi altınla süsleyen ilk kişi oldu.⁶⁸³ Velîd, Ömer b. Abdülaziz’e bir mektup göndererek Mescid-i Nebevî’yi yıkmasını ve Peygamber zevcelerinin odalarını mescide katmasını, kıble cihetinden ve diğer taraflardan mescidi genişletmesini ve 200x200 zira’ eba-dında inşa etmesini istedi.⁶⁸⁴ Velîd de ona bu iş için çok sayıda işçi gönderdi.

Ömer b. Abdülaziz, Peygamber hücresini (Hz. Aişe’nin odasını) mescide dahil etti. Hz. Peygamber’in mezarı da mescide dahil oldu ve Mezar-ı Şerif, mescidin doğu tarafındaki sınırı oldu. Müminlerin anneleri olan diğer pey-gamber zevcelerinin odaları da Velîd’in emrettiği gibi mescide dahil edil-di.⁶⁸⁵

Mısır valisi Amr b. el-Âs tarafından yapılan camii, Emevî valilerince bir-çok defa yenilendi.⁶⁸⁶ İlk çalışma Muâviye’nin Mısır valisi Mesleme b. Mu-halled tarafından yapıldı. Mesleme, müslümanları almakta yetersiz kalan camiyi doğu istikametine doğru genişletti. Daha önce çakıl taşlarıyla döşe-nen zemine hasırlar serildi. Ondan sonra Abdülaziz b. Mervân camiyi yıka-rak batıya doğru ilavelerle genişletti. Abdullah b. Abdülmelik ise caminin tavanını yükseltti.⁶⁸⁷ Velîd’in Mısır valisi Kurra b. Şerik döneminde cami tamamen yıkılarak yeniden inşa edildi.⁶⁸⁸ Yine Kurra, Mısır’daki Seyum Camisinin de bânîsidir.⁶⁸⁹

Ukbe b. Nâfi Kayrevân şehrini kurduğu esnada İslâm şehirleri geleneği-ne uygun olarak Mescîd-i Cuma’yı valilik sarayının yanına yaptırdı. Cami daha sonra Hassân b. Numan tarafından yeniden yapıldı. Halife Hişam b.

Abdülmelik’in Kuzey Afrika valisi Bişr b. Safvan tarafından da

683 Nüveyrî, XXI, 191; Enginar, s. 17; Erkoçoğlu, İmar Faaliyetleri, s. 219.

684 Dineverî, s. 475; İbn Kesîr, IX, 126; Nüveyrî, XXI, 190; Welhausen, Arap Devleti, s. 59-60.

685 Dineverî, s. 475; İbnü’l-Esîr, Kâmil, IV, 208; İbn Kesîr, IX, 126-127; İslamoğlu, s. 96.

686 Sarıçam, Hz. Ömer, s. 146.

687 Yiğit, “Abdülaziz b. Mervân”, DİA, I, 192; Erkoçoğlu, Abdullah b. Abdülmelik, s. 209.

688 Kindî, s. 62; Erkoçoğlu, İmar Faaliyetleri, s. 226-227.

689 İbn Kesîr, IX, 275.

— Hakan Temir —

di.⁶⁹⁰ Yine Tunus şehrinin kurucusu Hassân b. Numan tarafından burada Zeytûne Camisi inşa edildi. ⁶⁹¹ Bunlardan başka muhtelif yerlerde muhtelif valiler tarafından camii ve mescitler inşa ettirildi.

2.2. 2. İçme Suları ve Kanallar

Valiler şehirlerde yaşayan insanlara içme suyu sağlamak, tarımsal faali-yetleri canlı tutmak ve tarım için gerekli olan sulama kanalları tesis etmekle görevliydiler. Yani valiler hem şehirlerde hem de kırsalda su sıkıntısına meydan vermemelilerdi.

Irak eyâletinin toprakları Araplar için ıslah edildikten sonra tarıma açı-lan tımar bölgelerindendi. Tarımın vazgeçilmezi ise suydu. Valiler su temini için kuyular kazdırmaya ve kanallar yaptırmaya başladılar. Bu amaçla Ziyâd b. Ebîhi Ma’kil kanalını yaptırdı. Kanal Irak’a hayat katmaya başlamıştı An-cak Ziyâd’tan sonra meydana gelen iç karışıklıklar tarımın ve kanalın öne-mini yitirmesine sebep oldu. Bir zamanlar ziraatın kalbi olan Irak bölgesi karışıklıklardan nasibini alarak gerilere gitti. Bu durum Irak valisi Haccâc b.

Yusûf’un dikkatinden kaçmadı. O, bölgede pek çok yeni kanal açtırdı. Fırat ile Dicle arasındaki eski kanalı tamir ettirerek, sulama sistemini geliştirdi.

Fırat’tan Dicle’ye akan bu kanallar ağı, ayrıca Suriye ile Irak arasında mal taşımada da kullanılıyordu; hatta bu ağ sayesinde Suriye ve Irak’ın çeşitli bölgelerini, İran Körfez yoluyla Hindistan’a bağlayan deniz yollarını da açtı.

692

Valiler kanallar kazdırdıkları gibi şebeke sularının şehre getirilmesi işi-ni de orgaişi-nize ettiler. Velîd b. Abdülmelik, Mekke ve Medine valisi Ömer b.

Abdülaziz’e mektup yazarak tepelerin yollarının güzelleştirilmesini, rahatla-tılmasını, kuyular kazılmasını ve Medine’ de devamlı akan bir çeşme yapıl-masını emretti. Ömer, Medine dışından kanallarla su getirdi.⁶⁹³ Yine Hâlid b.

690 İbn Kesîr, VIII, 354; Erkoçoğlu, İmar Faaliyetleri, s. 228.

691 Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, V, 408-410; Erkoçoğlu, İmar Faaliyetleri, s. 229.

692 Erkoçoğlu, İmar Faaliyetleri, s. 271; Aksu, Haccâc b. Yûsuf, s. 149-150.

693 İbnü’l-Esîr, Kâmil, IV, 209; İbn Kesîr, IX, 126-127.

— Emevîlerde Valilik —

~ 164 ~

Abdullah el-Kasrî’nin Mekke valiliği sırasında su sıkıntısının baş göstermesi üzerine Hâlid, Velîd’in emri ile Mekke yakınlarındaki Sâ’lebe Dağında bir kuyu kazdırdı. Kuyudan çıkan tatlı suyu kurşun borularla Mekke’ye kadar getirterek bir taş havuzda toplattı. Bu kuyudan çıkarılan su zemzem kuyusu ile Rüknü’l-Esved arasında yapılan bir havuza akıtılarak Mekke sakinlerine ve Kâbe ziyaretçilerinin hizmetine sunuldu.⁶⁹⁴ Kendisine nispetle “Birketü’l-Kasrî” diye anılan bu havuz daha sonra Abbâsîler’den Dâvûd b. Ali tarafın-dan yıktırıldı.⁶⁹⁵

2.2. 3. Hanlar ve Hamamlar

Hanlar ticari faaliyetlerin gelişmesi, yol güvenliklerinin sağlanması ve ulaşım hizmetlerinin kalitesinin artması için zorunlu olan yapılardır.

Emevîler döneminde, kervan yolları üzerinde yolcuların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamasına yönelik hanların kurulduğu bilinmektedir.⁶⁹⁶ Bu hanların bir-çoğu ise valiler eliyle kuruldu. Mesela Ömer b. Abdülaziz halifeliği döne-minde, Semerkant valisi Süleyman b. Ebî Sârî’ye: “Sen hanlar yaptır, oradan geçen müslümanlar bir gün bir gece kalsın; hayvanlarına bakılsın, hasta ve zayıf olanlar iki gün iki gece de kalabilir. Eğer ülkesiyle İrtibatı kesilmiş ve oraya gideme-yecek durumda olanlar gelirse, onları ülkelerine ulaştır.” şeklinde emretti.⁶⁹⁷ An-laşılan birçok îmâr faaliyeti gibi hanlar da valiler tarafından îmâr edilmekte masrafları halifeler tarafından karşılanmaktaydı.

Temizlenme mekanı olan hamamlar erken dönemden itibaren İslâm kül-türünde yerini aldı. Emevîler dönemine gelindiğinde de çok sayıda hama-mın inşa edildiğine rastlamaktayız. Bu dönemde hamamlar sarayın bir par-çası oldular. Kurulan sarayların yanı başında mutlaka bir hamam

694 İbnü’l-Esîr, Kâmil, IV, 536; Enginar, s. 18.

695 Ya’kûbî, II, 293; Özaydın, "Hâlid b. Abdullah el-Kasrî", DİA, XV, 281-282; Demirci, Hâlid b.

Abdullah, s. 64; Gömbeyaz, Hâlid b. Abdullah El-Kasrî, s. 242.

696 Erol, s. 35.

697 İbnü’l-Esîr, Kâmil, IV, 309; Erol, s. 33.

— Hakan Temir —

du. Kendileri için saray yaptıran valiler de bu geleneği ihmal etmeyerek ha-mamlar yaptırdılar.⁶⁹⁸

2.2. 4. Köprüler

Emevî valileri ordunun sevkiyâtını hızlandırmak, sivil halkın ulaşımını kolaylaştırmak ve şehirler arasındaki iletişimi artırmak için köprüler inşa ettirdiler. Mısır valisi Abdülaziz b. Mervân, Nil ölçüsünü kurdurdu (Nil’in su seviyesini ölçmek için mikyaslar yaptırdı.) ve Emirülmü’minin Halici üzerine (yani Fustat’ın Kuzeyindeki Süveyş Haliciyle Nil’i birleştiren ) bir köprü inşa ettirdi.⁶⁹⁹

Hâlid b. Abdullah el-Kasrî, Hişâm b. Abdülmelik’e yazdığı mektupta, Dicle üzerine bir köprü yaptırmak için izin istedi. Hişâm ona şu cevabı yaz-dı: “Eğer bu mümkün olsaydı, İranlılar daha önce yaparlardı.” Hâlid ona tekrar müracaat etti; bunun üzerine halife ona şu cevabı verdi: “Eğer bu köprüyü tamamlayabileceğine kesin olarak inanıyorsan, bunu yap!” Hâlid köprüyü yap-tırdı ve bu iş için çok para harcadı. Ancak çok geçmeden sular köprüyü yık-tı. Bunun üzerine Hişâm, köprüye harcadığı paraları ona ödetti.⁷⁰⁰ Hâlid bundan başka Ömer b. Hübeyre tarafından yaptırılan Kûfe köprüsünün de tamirini yaptırdı.

2.2. 5. Kaleler ve Surlar

Hızla devam eden İslâm fetihlerinin kalıcı olması, özellikle iç karışıklık-lar meydana geldiği zaman alınan yerlerin elden çıkmaması için sınırkarışıklık-larda müstahkem kalelerin yapılması şarttı. Bu amaçlarla sınırlarda “Ribât”lar inşaa edildi. Mısır valisi Ukbe b. Nâfi’ güvenlik kaygısıyla Atlas Okyanu-su’nun kenarında bir ribât tesis ettirdi. Bu ribât Kayrevân şehrinin güvenli-ğini sağlamada faydalı olduğu gibi civar bölgelerde yaşayan Berberîlere

698 Erkoçoğlu, İmar Faaliyetleri, s. 229.

699 Şimdiki yeri Haliç üzerinde “Seyyide Zeyneb Mescid”i yanındadır.

700 Enginar, s. 71; Özaydın,”Hâlid b. Abdullah el-Kasrî”, DİA, XV, s.282.

— Emevîlerde Valilik —

~ 166 ~

şı da tampon bölge oldu.⁷⁰¹ Ukbe tarafından ülkenin batı kesimlerinde kuru-lan ribâtın benzerleri, doğu kısmında da kuruldu. Fetihlerin yoğun olduğu Buhâra ve Semarkant civarlarında birçok ribât kuruldu.⁷⁰² Aynı şekilde Anadolu eyâletinde de Bizans’a karşı müstahkem kaleler ve ribâtlar inşa edildi.

İslâmiyet’in ilk yıllarında, İslâm şehirlerinin önemli bir kısmı özellikle de müslümanlar tarafından kurulan şehirler surlardan yoksundu. Bu durum uzun bir süre devam etti. İlk defa Emevîler antik Roma şehri tarzında inşa ettikleri “Aynu’l-Cer” şehrini surlarla çevirdiler.⁷⁰³ Surlara ihtiyaç duyulma-sında valilerin güvenlik ihtiyaçları etkili olduğu gibi estetik bakışları da etki-li olmuştur.

Valiler bu yapılardan başka hastaneler, hapishaneler, mezarlıklar, ter-saneler, çarşı ve pazarların inşasını da gerçekleştirdiler. Bu dönemde îmâr faaliyetleri çoğu zaman valiler eliyle gerçekleştirildi. İşlerin yoğunluğundan fırsat bulamayan veya nitelikli mîmârî çalışmaları için îmâr işlerini devret-meyi uygun gören valiler bu sorumluluklarını başkalarına devredebilmek-teydiler. Mesela siyasi mücadelelerle uğraşan Esed b. Abdullah, Belh şehri-nin îmâra açılması ve burada mahalleler kurulması için Ebû Hâlid el-Bermekî’yi görevlendirmişti.⁷⁰⁴