Kuzey Afrika’ya Yapılan Fetihler

Mısır, Hz. Ömer döneminde Amr b. el-Âs’ın idaresindeki ordular tara-fından fethedilmişti⁷⁶⁰ Mısır’dan sonra hedef Kuzey Afrika’ydı.⁷⁶¹ Bu sebeple Emevîler Kuzey Afrika seferlerini hem karadan, hem de denizden tekrar başlattılar.⁷⁶² Muâviye, Kuzey Afrika’nın fethi için daha önce bölgede görev yapmış, bölgeyi ve bölge insanını tanıyan kişileri vali tayin etti. Bu amaçla Amr b. el-Âs’ı Mısır’a vali tayin etti.⁷⁶³ Amr’dan sonra Muâviye b. Hudeyc,

756 Halife b. Hayyât, s. 225; Dineverî, s. 476; Nüveyrî, XXI, 172; Yiğit, “Kuteybe b. Müslim”, DİA, XXVI, 490; Akyürek , s. 80; Apak, İslâm Tarihi, III, 174.

757 Belâzurî, Futûh, s. 430; İbn Kesîr, IX, 271; Süslü, s. 29-30.

758 Nüveyrî, XXI, 246.

759 Nüveyrî, XXI, 255-256; Atçeken, Hişam b. Abdülmelik, s. 149-150.

760 Belâzürî, Futûh, s. 219; Ya‘kûbî, Tarih, II, 164; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 41-42; İbn İbn Kesîr, VII, 151; Ebî Kasım Abdurrahman b. Abdullah b. Abdülhakem, Futuhu Mısr ve Ahbâruha, thk., Muhammed Sabîh, Trz., s. 123-135; Cemal Abdülhadî, Fethî Mısr, Dâru’l-Vefâ, 1999, s. 31;

İbrahim Şemseddin, s. 330; İsmail Hakkı Atçeken, “Endülüs’ün Fetih Süreciyle İlgili Farklı Görüşlere Eleştirel Bir Yaklaşım”, SÜİFD, Konya 2005, Sayı: 19, s. 21; Sarıçam, Hz. Ömer, s.

106.

761 Mevlânâ Şeyh Muhammed İsmail Panipati, İslâm Yayılış Tarihi, çev., Ali Genceli, İstanbul 1971, s. 883.

762 Zehebî, Düvelü’l-İslâm, I, 37; Âsirî, s. 143; Atçeken, Endülüs’ün Fetih Süreci, s. 22 Detaylı bilgi için bkz. Nadir Özkuyumcu, Fethinden Emevîler’in Sonuna Kadar Mısır ve Kuzey Afrika, Marma-ra Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmam ış DoktoMarma-ra Tezi) İstanbul 1993, s.189.

763 Hudarî Beg, Devletü’l-Ümeviyye, s. 440; M. Kürd Ali, s.109.

— Emevîlerde Valilik —

~ 178 ~

Ukbe b. Nâfî, Mesleme b. Muhalled ve Ebû’l-Muhacir gibi bölgeyi iyi tanı-yan komutanlar valilik makamına getirilerek birçok beldenin fethi gerçekleş-tirildi.⁷⁶⁴ Özellikle Ukbe b. Nâfî’ Afrika’daki Bizans egemenliğini tamamen kırdı.⁷⁶⁵ Ne var ki Yezîd’in hilafetinin son dönemlerinde, Ukbe b. Nâfî’nin şehit edilmesi ve merkezde hilâfet mücadelelerinin başlamasından dolayı, Kuzey Afrika’ya yeteri kadar önem verilemedi. Bunun sonucu olarak bu ülkedeki İslâm hâkimiyeti tehlikeye düştü, hatta müslüman kuvvetleri Mı-sır’a kadar geri çekilmek mecburiyetinde kaldılar.⁷⁶⁶

Abdülmelik b. Mervân, Mısır valisi olan kardeşi Abdülaziz’e yardımcı kuvvetler göndererek ondan geri çekilmelere son vermesini ve kaybedilen yerlerin alınmasını istedi.⁷⁶⁷ Abdülaziz, Afrika valisi Züheyr b. Kays komu-tasında bir ordu gönderdi ancak Züheyr’in hezimeti moralleri bozmaktan başka bir işe yaramadığı gibi Bizans-Berberî ittifakına sebebiyet verdi. ⁷⁶⁸ Abdülmelik, bu birlikteliğe karşı bölgeye Hassân b. Nûman el-Gassânî’yi hem vali hem de komutan olarak görevlendirdi.⁷⁶⁹ Yapılan mücadeleler so-nunda Kuzey Afrika’da İslâm hâkimiyeti sağlam bir şekilde tesis edildi.

Bunların yanı sıra Hassân b. Nu’man, donanmaya da önem verdi ve

764 Halife b. Hayyât, s. 155; İbn Kesîr, VIII, 82; Hudarî Beg, Devletü’l-Ümeviyye, s. 442-443; Şakir, III, 162-163; Âsirî, s. 144; Mantran, s. 111; Provençal, “Ukbe b. Nâfî”, İA, MEB Yayınları, Eski-şehir 2001, XIII, 20; Nadir Özkuyumcu, “Muâviye b. Hudeyc”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2006 , XXX, 335; Asri Çubukcu, “ Mesleme b. Muhalled”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2006, XXIX, 320; Apak, İslâm Tarihi, III, 69.

765 Halife b. Hayyât, s. 155; Hudarî Beg, Devletü’l-Ümeviyye, s.464.

766 İbn Abdilhakem, Futûh, s. 198; Apak, İslâm Tarihi, III, 155. Kuzey Afrikada yaşayan Berberîle-ri bir araya getiren Küseyle b. Kirman, Ukbe’yi şehit ettikten sonra Kuzey AfBerberîle-rika’nın büyük bir kısmını hakimiyeti altına aldı. Bu karışıklıkları fırsat bilen Bizans da sahil şeridini ele geçirdi. Kısacası Ukbe’nin ölümü Kuzey Afrika üstünlüğünün elden gitmesine neden oldu.

Halife b. Hayyât, Tarîh, s. 192; İbn Abdilhakem, Futûhu Mısr, s. 198; Apak, Kuzey Afrika, Sayı:

2, s. 167.

767 Halife b. Hayyât, s. 207.

768 İbn Abdilhakem, Futûhu Mısr, s. 201; Apak, Kuzey Afrika, s. 168.

769 Halife b. Hayyât, s. 170; İbn Abdilhakem, Futûhu Mısr, s. 201; Özkuyumcu, “Hassân b.

Nu’mân”, DİA, XVI, 399. Hassân b. Nu’man el-Ğassani, Ifrikıyye fetihlerini daha ileri nokta-lara götürmüş, el-Mağribu’l-Edna ile el-Mağribu’l-Evsat’taki bircok bölgeyi fethetmiştir. Bu hususta bkz. Atçeken, Endülüs’ün Fetih Süreci, s. 22.

— Hakan Temir —

nus’ta yeni bir tersane kurdu.⁷⁷⁰ Bu tür gelişmeler de Endülüs’ün fethi için iyi bir hazırlık oldu.⁷⁷¹

Velîd b. Abdülmelik devlet başkanlığına geçtiğinde, Kuzey Afrika vali-liğine Mısır valisi Abdülaziz b. Mervân’ın azatlısı Musa b. Nusayr’ı tayin etti.⁷⁷² Musa, elindeki birliklerle Berberi kabîlelerinin merkezi olan Tanca’ya kadar ulaştı.⁷⁷³ Musa buraya vali olarak Târık b. Ziyâd atadı.⁷⁷⁴ Müslüman ordularının Tanca ve civarını kontrol altına almalarından sonra asıl hedefleri Kuzey Afrika sahilinde Bizans’a tabii olan ve stratejik önemi bulunan Septe idi. Kısa bir süre sonra Septe müslümanların kontrolüne geçti.⁷⁷⁵⁷⁷⁶ Târık b.

Ziyâd İspanya’ya geçerek birçok yeri ele geçirdi. Musa’nın ölümünden sonra oğlu Abdülaziz, Magrib ve Endülüs’e Emir tayin edildi.⁷⁷⁷ Ondan sonra Ab-durrahman el-Gâfiki İspanya valiliğine atanınca, önce bölgeyi gezip, yöne-timi düzenledi. Daha sonra Pireneler’i geçip Fransa’yı fethe başladı.⁷⁷⁸

770 René Basset, “Hassân b. al-Numan”, İA, MEB Yayınları, Eskişehir 2001, V/1, 342; M Talbi,

“Hassân b. al-Nu’man”, El², Leiden, III, 271; Özkuyumcu, “Hassân b. Nu’mân”, DİA, XVI, 398; Atçeken, Endülüs’ün Fetih Süreci, s. 22.

771 Abdurrahman Ali el-Haccî, et-Târîhu’l-Endelüsî mine’l-fethi’l-İslâmî hattâ Sukûtu Gırnata, Dâru’l-Kalem, Dımeşk 1402/1981, s.43; Şakir, III, 275.

772 Kindî, s. 52; Şakir, III, 275; Mantran, s. 112; Apak, İslâm Tarihi, III, 180; Haccî, s.113; Ragıb es-Sercanî, Kıssâtü’l-Endülüs mîne’l-Fethi ilâ Sukût, Müessesetü İkra, Kahire 1432/2011, s. 28.

773 Halife b. Hayyât, s. 214; İbn Kuteybe, İmame, II, 49; Apak, İslâm Tarihi, III, 180. Musa b.

Nusayr’ın yapmış olduğu fetihlerle Emevî devletinin batı bolgesi sınırları Atlas Okyanusu’na kadar ulaşmıştır. Böylece yaklaşık 70 yıl süren çetin mücadeleler sonunda İfrikıyye ve Mağrib bölgesinin tamamı fethedilmiştir. Bu hususta bkz. Atçeken, Endülüs’ün Fetih Süreci, s. 23.

774 İbn Kesîr, IX, 141.

775 İbn Kesîr, IX, 141; Kindî, s. 60; Atçeken, Endülüs’ün Fetih Süreci, s. 25; Apak, Kuzey Afrika, s.

170.

776 Belâzürî, Futûh, s. 239-243; Mantran, s. 112; Atçeken, Endülüs’ün Fetih Süreci, s. 26; Sercanî, , s.

37.

777 İbn Kuteybe, el-İmâme, I, 238; Mantran, s. 112; Mahmud Şît Hattab, “Abdülazîz b. Mûsâ b.

Nusayr ”, Mecelletü’l-Mecmui’l-İlmi’l-Irâkî, Bağdat, 1989, Cilt: LX, s .59; İsmail Hakkı Atçeken,

“İlk Endülüs Vâlisi Abdülazîz b. Mûsâ b. Nusayr ve Öldürülmesi”, SÜİFD, Konya 2002, Güz, Sayı: XIV, s. 67-70.

778 Hâlid es-Sûfî, Tarihu’l-Arab fî’l-Endülüs el Fethü ve Asrî’l-Arab (h.92-138), Bingazi 1980, s. 227;

E. Levi-Provençal, “Abd al-Rahman al-Ghâfikî”, El² , London 2008, I, 86; C.F. Seybold, “Abd al-Rahman”, İA, MEB Yayınları, Eskişehir 2001, I, 47; Hakkı Dursun Yıldız, “Abdurrahman el-Ğâfikî”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1988, I, 162.

— Emevîlerde Valilik —

~ 180 ~

Sonuç olarak denilebilir ki, Emevîler döneminde yapılan başarılı fetihle-rin büyük çoğunluğu valiler tarafından gerçekleştirilmiştir. Ancak görülen o ki, onların fetih hareketleri istikrarlı değildi. Fetihler devlet içerisindeki sükûnet ortamı ve isyanlara göre ivme kazanmış veya düşüş yaşamıştır.

Çünkü fetihler iç karışıklar ve siyasi olaylardan birinci derecede etkilendik-leri için valiler şartlar uygun olduğunda fetih yapmışlar, içeride dengeler bozulduğunda fethi bırakıp politik işlerle uğraşmışlardır.