C. VALİLİĞİN ÇEŞİTLERİ
2. Hulefâ-yi Râşidîn’in Vali Politikası
Hz. Peygamber’in vefatı ile hilafet makamına oturan Hz. Ebû Bekir, mevcut valileri görevde bıraktı. Sadece vefat eden valilerin yerine yenisini atamak veya İslâm saflarına katılan şehirlere valililer tayin etmekle yetindi.
Kurumsallaşmanın bu kadar durağan ve bir öncekinin aynı şeklinde devam etmesinde Ridde harpleri207 ve çeşitli cephelerde devam eden fetih hareket-leri de etkili oldu.208 Dolayısıyla valilik kurumunda çok fazla değişiklik
203 Halife b. Hayyât, s. 96; Kettânî, I, 398; Kılıç, Valilik, 61-62.
204 Askerî, s.277; H. İbrahim, İslam Tarihi, II, 152; Kettânî, I, 397.
205 Hamidullah, İslâm Peygamberi, I, 653-655; Kılıç, Valilik, s. 77.
206 Kılıç, Valilik, s. 78; Mustafa Fayda, “Hulefâ-yi Râşidîn”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1998, XVIII, 332.
207 Ramazan Hurç, “Hz. Ebu Bekir Döneminde Bağımsızlık Hareketleri (İrtidat ve İr-ticâ)”, FÜİFD, Elazığ 1998, Sayı: 3, s. 33.
208 Zehebî, Düvelü’l-İslâm, I, 7; Mustafa Fayda, “Ebû Bekir”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1994, X, 103; İsrafil Balcı, “Hz. Ebu Bekir Döneminde İç Siyaset ve İdare”, OMÜİFD, Samsun 1999, Sayı: 11, s. 185; Hüseyin Algül, “Hz. Ebû Bekir’in Hicretten Vefatına Kadar Olan Dönemdeki Faaliyetlerine Genel Bir Bakış”, İSTEM, 2005, Cilt: III, Sayı: 6, s. 105-120; Elias Shoufany, “Hz.
Ebû Bekir Döneminde Elde Edilen Başarılar”, çev., Ahmet Turan Yüksel-Murat Ak, İSTEM, 2005, Cilt: III, Sayı: 6, s. 281-290; Mahmut Kelpetin, “Hz. Ebû Bekir Döneminde Irak Fetihleri”, EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler, Yıl: 2010, Cilt: XIV, Sayı: 43, s. 267-288.
— Hakan Temir —
madı. Hz. Ebû Bekir’in valilik kurumuna getirdiği tek yenilik, fethi gerçek-leştiren komutanları fethettiği bölgelere vali tayin edilmesi oldu.209
Hz. Ömer’in hilafete gelmesiyle İslam devletinin sahası Arapların mes-kun bulunduğu sınırların ötesine yani acem denilen farklı din, dil ve ırk mensuplarının yaşadığı alanlara kadar genişledi.210Askerî alandaki gelişme-ler idarî anlamda da bir takım yenilikgelişme-leri zorunlu kılmaktaydı.211 Dolayısıyla Hz. Ömer, vilâyetlerin idarelerini kolaylaştırmak için Bizans ve Sasânîlerde olduğu gibi ülkeyi büyük idarî bölümlere ayırdı. İran’ı; Bahreyn, Sicistân ve Horasân şeklinde üçe ayırdı. Irak’ı ise iki eyâlete taksim etti. Birincisinin başkenti Kûfe, diğerininki ise Basra idi. Şam’ı da iki eyâlete ayırdı: Birincisi-nin başkenti Hıms, diğeriBirincisi-nin ki ise Dımaşk (Şam) idi. Filistin ise tek başına bir eyâlet idi. Kuzey Afrika’yı da üç eyâlete ayırdı: Bunlar, Yukarı Mısır, Aşağı Mısır ve Libya sahrasıydı.212
Hz. Ömer’den hilafeti devralan Hz. Osman ile akrabaların valilik ma-kamına getirildiği dönemi başladı. 213 O, seleflerinin yapmaktan çekindiği akraba tayinlerini maslahat olarak kabul etti.214 Hz. Osman ile birlikte artık vali olabilmek için halifenin akrabası olma anlayışı yaygınlık kazandı. 215 Neticede bu atamalar eyâletlerde huzursuzluk, kargaşa ve şiddete sebep oldu. Özellikle Mısır, Kûfe ve Basra şehirlerinde fitne kıvılcımları
209 Halife b. Hayyât, s. 119; Sarıçam- Erşahin, İslâm Medeniyeti, s. 98; Hüseyin Algül, Hz. Ebû Bekir, s. 118; Kılıç, Valilik, s. 63; Apak, İslâm Tarihi, II, 76-85.
210 Dineverî, s. 165; İbn Kuteybe, İmâme, I, 22; Zehebî, Düvelü’l-İslâm, I, 13; Sarıçam, Hz. Ömer, s.
93.
211 Suphi Salih, s. 189; Kılıç, Valilik, s. 64-65.
212 Halife b. Hayyât, s. 153; Belâzurî, Futûh, s. 220; H. İbrahim, İslam Tarihi, II, 152; Temmavi, s.
252; Kılıç, Valilik, s. 67; Sarıçam, Hz. Ömer, s. 114.
213İbn Sa’d, V, 49; Adem Apak, “Hz. Osman’ın Hilafeti Döneminde Ümeyyeoğulları’nın Devlet İdaresindeki Yeri”, UÜİFD, Bursa 1998, cilt: VII, sayı: 7, s. 499.
214Dineverî, s. 198-199; İbn Kuteybe, İmâme,I, 27; Sabri Hizmetli, “Tarihî Rivayetlere Göre Hz.
Osman’ın Öldürülmesi”, AÜİFD, Ankara 1985, s. 149- 176; Adnan Demircan, “Üçüncü Halife Osman’a Yöneltilen Bazı Eleştirilere Bâkıllâni’nin Cevapları”, İSTEM, Konya 2006, Cilt: IV, Sayı: 8, s. 16.
215G. Levi Della Vida, “Osman”, İA, MEB Yayınları, Eskişehir 2001, IX, 430; Adem Apak,
“Hz.Osman’ın Halifeliği Döneminde Meydana Gelen Siyasî Problemler ve Sebepleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 2005, Sayı: 4, s. 157-170.
— Emevîlerde Valilik —
~ 52 ~
meye başladı.216 Toplumdaki bozulmaları fark eden Hz. Osman, Mısır’ı ve iki valiyle yönetilen Şam eyâletini tek bir vali yönetimi altında topladı.217 Fakat bu fazla işe yaramadı; fitneye meyilli insanlar Hz. Osman’ın kanını akıtmadan geri durmadılar.218
Hz. Osman’ın masum olarak öldürülmesi ve fitneye meyilli toplum ya-pısının meydana gelmesi, Hz. Ali’nin idarede değişiklik yapmasını gerektir-di.219 Hz. Ali ilk iş olarak Hz. Osman’ın eleştirilmesine neden olan, hatta öldürülmesine sebebiyet veren valileri azletti. Bu konuda o kadar kararlıydı ki, Mugîre b. Şu’be ve Abdullah b. Abbas gibi yakınlarının bu hamleyi yöne-timi tam manasıyla devraldıktan sonra yapması gerektiği nasihatlerine ku-lak bile asmadı.220 Hz. Osman tarafından atanan valilerin azillerini gerçekleş-tirdikten sonra güvendiği kişilere valilik kararnamesi yazdırarak vilâyetlere gönderdi. Ancak atamış olduğu valilerin bir kısmı yoldan geri dönmek zo-runda kaldı. Çünkü onun tayinleri eski valilerce kabul görmedi ve valilerin isyan etmeleri için bir gerekçe oluşturdu.221 Neticede azledilmeyi kabul et-meyen Muâviye, Hz. Ali ile mücadele içine girdi ve bu mücadele sonunda da kârlı çıkan kişi oldu.
Hz. Ali’nin tayin ettiği valilerin dikkat çeken tarafları ise az da olsa ak-rabalarından ve ensâra mensup kişilerden olmalarıydı. 222 Anlaşılan o ki Hz.
Osman’ın başlattığı akraba tayini bundan sonra garipsenmeden uygulana-caktı. Hz. Ali’nin idarî teşkilâtta yaptığı yenilik ise başkentin değiştirilmesi oldu. Nitekim o, Cemel Vak’ası sebebiyle İslam devletinin başkenti olan
216İbn Kuteybe, İmâme, I, 35; Ünal Kılıç, “Kûfelilerin Hz. Osman’a Muhalefet Etmelerinin Sebepleri”, CÜİFD, Sivas 2002, cilt: VI, sayı: 2, s. 239-260; M. Mahfuz Söylemez,
“Hz. Osman Dönemindeki Ekonomik Krizin Garnizon Kentlere Etkisi - Kufe Örneği”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003/1, Cilt: II, Sayı: 3, s. 63.
217 Kılıç, Valilik, s. 69.
218 Muhammed b. Abdullah el-Gabbân, Fitnetü Makteli Osman b. Affân, Riyad 1419/1999, s.205.
219 Kılıç, Valilik, s. 70; Süleyman Genç, “Hz. Ali’nin Halife Seçimlerindeki Tutum ve Tav-rı”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 2007, Sayı: 26, s. 148.
220 Dineverî, s. 204; Ya’kûbi, II, 77; İbn Kuteybe, İmâme, I, 42.
221 Halife b. Hayyât, s. 199; Dineverî, s. 204.
222 Dineverî, s. 202; Kılıç, Valilik, s. 154.
— Hakan Temir —
Medine’yi bırakarak başkenti Kûfe’ye nakletti. Medine’ye de vali tayin ede-rek burayı sıradan bir şehir haline getirdi.223 O, bu yenilikle başkentin deği-şebileceğini ve hatta geçmişte başkentlik yapan şehre vali tayin edilebilece-ğini gündeme getirdi.
223 İbn Kuteybe, İmâme, I, 53; Dineverî, s. 206; Mes’ûdî, Murûc, II, 67.