YENİÇERİLERİN K ALDIRILM AS

18 0 8 tarih in d e ü çüncü M u stafan m oğlu M ahm ut II. y irm i d ö rt y a ­ ş ın d a p a d iş a h oldu. Bu z a m a n la r M u stafa R eşit P a şa h en ü z sekiz y a ş ın ­ d a idi. Ç o cu k lu ğ u b u in k ılâp ların için d e geçli.

M ah m u t II d e b a b a sı M u stafa v e ağ ab ey si S elim III gibi ıslah atçıy d ı. K en d isin e (M a h m u d u A d lî) d e rle rd i. A le m d a r M ustafa P a şa y ı S a d ra ­ zam y a p tı. S elim in katilleri y e ısla h a ta karşı k o y a n la rın b ir ç o ğ u b ire r, b ire r id a m ed ild iler. Bir çok u lem a d a m uhtelif y e rle re sürgün ed ild ile r.

N izam ı c e d it ıslah atın d an so n ra m em lek etin iç v aziy eti şu şek ild ey d i. R u m eli ve A n a d o lu d e re b e y le ri bildikleri gibi sorgusuz h a re k e t e d iy o r­ lard ı. Y a n y a valisi T e p e d e le n li A li P aşa, M ısırda K a v a la h M eh m et A li P a şa , İşk o d ra valisi K a ra M ah m u t P aşa, A ra b ista n d a V e h a b ile r C eza- y ird e A z a p ocakları d ay ıların elinde zulüm a ltın d a , A y d ın d a K a ra o sn ıa n z a d e le r, B ozok ta ra fla rın d a C e b b a rz a d e le r m erk ezi d in lem iy o r b ir h a l­ d e b u lu n u y o rla rd ı. Bu d e re b e y le rin y ü z ü n d e n A n a d o lu d a k i zengin h a lk M ısıra, M o ra v e sair y erle re k a ç a ra k A n a d o îu d a y alnız k ö y lü vesair k ü ­ çük e sn a f k ald ı. B alk an m illetleri d e istiklâllerini e ld e etm e k için y a n ­ m a k ta idiler. N ap o ly o n ile R us Ç arı A le k s a n d r 1. d e T ü rk iy ey i a ra la rın ­ d a p ay laşm ak p ro je le ri h a z ırlam ak ta idiler.

K a ra v e deniz ku v v etlerim iz p erişan , m ü lk î id a re ve m alî v aziyet t a ­ m a m e n bozulm uştu. Y eniçeriler h e r tü rlü in z ib a tta n m ah ru m d u .

A le m d a r, R um eli v e A n a d o îu d a ferm an d in lem iy en d e re b e y le ıe b i­ re r em ir g ö n d e rd i. A lem d arın şö h retin i d u y a n d e re b e y le rd e n K aly o n cu M u stafa b eş bin, R um eli d e re b e y le rin d e n Sirozlı İsm ail Bey on bin as­ k e rle İstan b u la g eld iler. N izam ı c ed it k u m a n d a n ı K ad ı P a şa d a d a ğ ıl­ m ış olan a sk e rle rd e n (tü fe k ç i) nam ile a ltı bin a sk e r to p lıy a ra k geldi.

D ev let ricali ve b u d e te b e y le rd e n m ü re k k e p b ir m eşv e re t m eclisi to p la n d ı. Bu m ecliste A le m d a r, ilk söz o la ra k :

5 4 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e

zum u fazlad ır. D ev leti O sm an iy e, b ö y le b ir te şk ilâ tta n m a h ru m k a ­ lırsa, y a şa m a sın a im k ân y o k tu r. A ra m ız d a te frik a la rd a n v a zg eçerek , ittifa k la b irik irim ize b el bağlıyalım .

D ed i. Şu esasları k ab u l ettile r:

] — P ad işa h ın v e receğ i em irlerin ııâfiz olm ası.

2 — H e r y e rd e hazin e m ü re tte b a tın ın tahsil edilebilm esi.

3 — ■ D e v le t n a m ın a ask e r alınm ası, m u h a le fe t e d e n le rin d e rh a l ce­ zalan d ırılm ası.

Bu m a d d e le r b ir se n ed e y a z ıla ra k hepsi ta ra fın d a n im za edildi. P a ­ d işa h b ir h a ttı h ü m ay u n ile b u se n e d i ta sd ik etti. F a k a t M ahm ut, b u iş­ ten p e k m em n u n o lm adı. A le m d a rın d ü şm a n la rı d a a le y h in d e Dulun­ d u lar.

N izam ı c e d id e te k ra r asker y azm a ğ a b a şla d ıla r. A sk e r o la n la r (L e - v e n d ) çiftliği ile Selim in y a p tırd ığ ı (S elim iy e) k ışlaların a y o lla n ıy o r­ du. H e p sin e bir ö rn e k a b a dizlik ile tozluk giy d iriliy o rd u . F a k a t (N i­ zam ı c e d it) ve (A sa k iri şa h a n e ) tâb irleri k ald ırıld ı. Bu ask ere (S e k ­ b a n ) d en ild i.

S e k b a n ın b aşın a (Ş u b a ra ) d en ilen b ir serp u ş giydirildi. Ş u b ara, R u ­ m eli h a lk ın a m ahsus çuhadar} b ir k alp ak tır, b ir kısm ının üzerine kırm ızı b ir kısm ının üzerine d e nerkişi m ağ rib şalları sard ırıld ı.

Y en içerilerin h alih azır vaziyetini d e d ü şü n m e k lâzım dı. Y eniçeriler v a k ıâ k ışla la rd a o tu ru y o rla r ve ulû felerin i a la ra k g eçin iy o ılard l. F a k a t b u n la rın b ir kısm ı esnaf, b ir kısm ı d a re n ç b lr olm u şlard ı. M aaş se n e t­ leri d e u lem a v e ricali d e v le t ta ra fın d a n alınır ve satılırdı. Bu işleri d ü ­ z e ltm ek lazım g eliy o rd u . V ü k e lâ m eclisi, yeniçeri d e fte rle rin e yazılı o lan kulluk neferlerin i, k a ra kullukçu, kışla, ih tiy a rla r gibi hizm eti fiili- y e d e b u lu n a n la r m ü stesn a olm ak üzere sair ulûfe sahiplerinin ellerin d ek i

(Ü s a m e ) ¡erin k ald ırılm a sın a k a ra r verdi.

M ah m u t Ih, b u k a ra ra razı o lm ad ı. U lu feleri p arasile satın alm ış o la n ­ ların z a ra r g ö re c e k le rin d e n , b u gibiler k e n d i rızalarile ü sam eleri g e ti­ re n le re y a rı b e d e lle ri verilm esini ve g etirm iy en lerin ise, b e rid e h âzin ey e k alacağ ı k ab u l edilm esini b ild irerek , h e r iki tarafı k u llan m ak p o litik a­ sın a ta ra fta r old u . A le m d a r, y en i toplanm ış o tan b u a s k e r­ lerin sekiz o c a k ta n m ü rek k ep o lm asın a k a ıa ı v erd i. Sekizinci ocak

o lan (S e k b a n ı c e d it) o ca ğ ın a tuğ, tab lü alem v e re re k m üstakil b ir şe­ kil v erdi. Y en içeriler b u işten alev aldılar. Y en içeri o rta la rın a m ensup gençlerin, askerî talim lerini b itird ik te n so n ra, kışla d ışın d a b ir san a t sah ib i o lm am aları d a k a rar a lt.n a a lın d ı. Bu k a ra rı d a istem ed iler. T ic a ­ ret gem ilerine (b a lta a s a r a k ) , y ân i zo rb a lık e d e re k p a ra a la n la rın b u işle-

Tİfflıe m âni o lundu. İkinci M ah m u d u n ilk günleri, b u gibi a sk e rî ısla h a tla m eşgul olm ak oldu. F a k a t y en içeriler yine için, için k ay n ıy o rd u .

M ah m u t II., (S e k b a n ı c e d it) ask eri o cağ ın ı k u ru p yen içeri üssam ele- rinin yarı y a rıy a g ü m rü k esh am ile teb d ili m eselesi b irç o k kişiyi m em nun etm em işti. B unlar, içten içe ta h rik a tta b u lu n u y o rla rd ı. Bu za m a n la r (E n d e ru n ricali) ile (M a b e y in e rk â n ı), y â n i B ab ıâli a ra sın d a b ir n e fre t u y an d ı. M a h m u t II. d e im zaladığı se n etten dolayı m u ğ b e rd i. Bir fırsat b u la ra k A le m d a rı o rta d a n k a ld ırm a k istiyordu.

Bu z a m a n la r A le m d a r P aşa, R usçuk y â rân ı zev k u safa y a d alm ışla rd ı. Bir y a n d a n d a h âzin elerin i d o ld u rm a ğ a b aşla d ıla r.

Bu y en i rical, B abıâliye sırm alı elbiseler, sam ur k ü rk le r g iy erek g e­ liy o rla rd ı. Ö n le rin d e elli k a d a r rü k â p ağaları, a rk a la rın d a en güzel at­ la ra binm iş iç a ğ aları o ld u ğ u h a ld e g eliy o rlard ı. Bu se fih a n e hal, İs­ tan b u l h alk ın ın ru h u n u ren cid e ed iy o r, b ir inkılâp için gelm iş in san ların şa şaası o n ları ü zü y o rd u . O n la rd a n m em lek et için iş b e k le rle rk en , o n la r B oğaziçinin zev k u safasın a d üşm üşlerdi. Bu sefihane h a y a tin aksülâm eli m u h a k k a k tı. A le m d a r âni k a ra rlı v e k u v v etli irad eli iken, se fa h e t â le m ­ leriy le yum uşam ıştı. C ahil o ld u ğ u için y ap tığ ı h e r işte! isa b e t y o k tu .

Bu z a m a n d a iki tip ask er g ö rü n m ek te idi. Biri eski T ü rk o rd u su n u teşkil e d e n (y e n iç e rile r...) E skim iş v e ihtiyar ocak, artık ta rih î rolü b it­ m iş, üç b ü y ü k k ıt’a d a dalkılıç olm uş, z a fe rd en zafere k o şa ra k y o ru lm u ş ve n ih a y e t için, için çiirür.ıekte idi.

B una m ukabil (S e k b a n ı c e d it) ... B unların R um eli ask erleri altın ve güm üş sırm alı to zlu k lar, ceviz b ü y ü k lü ğ ü n d e güm üş d ü ğ m eler, güm üş k ak m alı tab a n c a lar, güm üşlü E n a m k eseleri v e fişeklerle süslü o la ra k d o la şıy o rla r; h e r b ir r.eferin ü zerin d e yirm i o k k a güm üş b u lu n u y o rd u . Y en içeri ise, ç o rb a sın d a yağı kesilm iş, k av u k ları solm uş ve p arçalan m ış, y a rım p a p u ç , m aişet d erd ile tic a re t y a p ıy o rd u . Bu te z a d d a y eniçerinin ru h u n d a b ir in tik am ateşi h azırlıy o rd u . H e r ta ra fta yeniçeriliğin k a ld ı­ rılacağı, h erk esin e lin d en ekm eği alın acağ ı sö y len iy o rd u . S e k b a n ı c e ­ dit, y en içerilerle leblebici, m anav, b a k k a l m akulesi d iy e alay e d i y o r ­ la rd ı.

B ir gün, A le m d a r, b ir ifta rd a n d ö n ü y o rd u . A skerleri, halkı d e ğ n e k v e k am çı ile d ö v e re k k en d isin e yol açm ışlard ı. H alk , b u h a ld e n fena h a ld e m üteessir o la ra k :

— Biz ehli islâm ız. Z e rre k a d a r cürüm v e g ünahım ız y o k iken bizi d ö v m ek , b iz e h a k a re t etm ek n e d e n lâzım m ış. B ir h a y d u t b aşı geldi, p a ­ d işah ı ta h tta n indirdi. U lem ayı, o cak ları k a ld ırm a k , fu k aray ı a y a k a l­ tın a alm ak istiyor. B u n d an so n ra b iz e y a şam ak n e lâzım ? Biz, o n a m iis- lüm anlığım ızı a n la tm a lıy ız !...

56 _{v e}

D iy e sö y len iy o rlard ı. Bu m esele y en içerilerin d e işine geldi. «Y eni­ çe ri o cağ ı k a ld ırıla c a k » lâ fları d a d ö n m e ğ e b a şla d ı. N ih ay et A le m d a r M u sta fa P aşay ı ö ld ü rm e ğ e v e S u ltan M ah m u d u ta h tta n in d irm e ğ e k a r a r v e rd ile r. «Y an g ın v a r!» d iy e İstan b u lu h e y e c a n a v erd iler. O z a m a n la r S a d ra z a m la r ailelerd e b irlikte, B ab ıalin in H ariciy e N ezareti h izasın d a b u lu n a n k â rg ir b in a d a , to m ru k d a ire sin d e o tu ru rla rd ı. İşte A le m d a r d a b u k o n a k ta idi. E v v e lâ B ab ıâliy e a te ş v e rd ile r. A le m d a rın k o n a ğ ın a d a k u rşu n y a ğ d ırm a ğ a b a şla d ıla r. E lli b in k a d a r o la n y en içerilerin silâh sesleri v e g ü rü ltü le ri İstan b u lu b irib irin e k a ttı. Bir m ik ta r S e k b a n ı c e d it b u n la rın üzerin e geld iy se d e k a la b a lığ ı g ö re re k firar ettiler. A le m d a r, m a h z e n p e n c e re le rin d e n b irin in ö n ü n e g elerek y en içerilere:

— A ilem i o cağ ın n a m u su n a te v d i ed iy o ru m . En so n ra d a b e n çık a­ cağım !

D ed i. A ile e fra d ı b ire r, b ire r dışarı çıktı. İçerid e üç kişi k a ld ı v e y e ­ niçerilere ateş etm eğ e b a şla d ıla r. B u n d a n so n ra d a alt k a tta k i c e p h a n e y i ateşliy erek d a m a çıkm ış iki y üz yeniçeri d e d a h il o ld u ğ u h a ld e h e p si h a v a y a u çtu lar. A le m d a r b u su retle ö ld ü rü ld ü . M ah m u t II d a d ö rd ü n ­ cü M u stafay ı ö ld ü rte re k O sm an lı s a lta n a tın a v â ris y a ln ız kendisi k a ld ı. M ah m u t II. za m a n ı, Ü çü n cü S elim z a m â n ın d a b o zu lm u ş nizam ı b i r tü rlü d iizeltem iy o rd u . R uslar, B alk a n la rı ra h a t b ıra k m ıy o rla rd ı. Bu d e ­ v ird e B a lk a n la rd a (m illî h a re k e tle r) u y an d ı. B ütün B alk an d e v le tle ri istik lâlleri için fiilî h a re k e te geçtiler. B unların üzerine ask er g ö n d e rild i. F a k a t S ırp la rın reisi K a ra Y orgi, R u sy a y a kaçtı. .R u slar b u a d a m a g e n e ­ ral rü tb esi v e rd ile r, tayan d e v a m e d iy o rd u . B u n ların ü zerin e H u rşit P a ­ şa y ü rü d ü . G û y a R u sla rla ( 1 8 1 2 ) d e B ükreş m u ah ed esi y a p ıla ra k b ir sulh a k ted ilm işti. F a k a t a ltta n a lta B alk an d e v le tle ri isyana teşv ik ed ili­ y o rd u . F ra n s a in k ılâ b ın ın m illiyet fikirleri d e B a lk a n la ra girm işti. Bu d e f a S ırp lıla rın b a şın a (M ilo ş) a d ın d a b ir d o m u z tü ccarı geçti. 18 3 0 ta rih in d e n eşro lu n an b ir k a ra rn a m e üzerine b u a d a m p ren s u n v a n ın ı a la ­ ra k S ırp la rın b a ş ın a h ü k ü m d a r oldu.

S ırp lıla r b ir y a n d a n isyan e d e rlerk en , R uslar, Y u n an lıları d a isy an a teşvik ettiler.

(R ig a s ) a d ın d a b ir şair, h alk ı isyana teşvik e d iy o r; b u n u n la b e ra b e r, R u sların teşkil ettikleri (E tn ik i E te ıy a ) ad lı gizli b ir cem iyet d e B alk an ­ ların istiklâl alm aları için gizli, gizli çalışıy o rd u . R u m la r d a M o ra d a is­ y a n ettiler ( 1 8 2 1 ) . B unların üzerine a sk e r g ö n d e rd ik . Bu isyan b a stırıl­ dı. F a k a t İngiliz ve F ra n sız la r işe k a rışa ra k (N a v a rin ) d e M ısır ve T ü rk d o n an m asın ı y a k tıla r ( 1 8 2 7 ) . T ü rk o rd u su M o ra d a n çekildi. R u sla r d a h a re k e te g eçerek E d irn ey i a ld iia r; M a rm a ra y a d o ğ ru ilerled iler. 1 8 2 9 d e R u slarla (E d irn e m u a h e d e si) y ap ıld ı. Bu m u a h e d e ile S ırp lılar v e

T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 5 7

Y u n an lıların istiklâli ta n ılıy o rd u . Bir y a n d a n İstan b u lu n içi k a rm a k a rı­ şık, y en içeriler teskin ed ilm em iş; b ir ta ra fta n d a T ü rk o rd u la rı R u m e- lin d e R u sların d aim î a k ın larile m eşgul, im p a ra to rlu k m ü tem ad iy en kü- çü lüyordu.

Mlahmut II., iki ısla h a ta k a ra r v e rd i: Birincisi (y en içerileri k a ld ırm a k ), İkincisi d e (fe o d a l b e y lik le ri) o rta d a n k a ld ırm a k tır. Bu fe o d a l b e y le r­ d e n birincisi Y a n y a ta ra fla rın d a k i (T e p e d e le n li A li P a ş a ) , İkincisi d e

(K a v a la lı M eh m et A li P a ş a ), B a ğ d a t k ö lem en p aşaları, g a rp ocak ları (T a ra b u lu s , T u n u s, C e z a y ir) b ey ve d a y ıla rı idi. A rtık im p a ra to rlu ğ u n b u n la ra sözü geçm iyor, isted ik leri gibi h a re k e t e d iy o rlard ı. O sm a n h o r ­ d u ları, b u n la rın üzerin e de ask er şev k etti. Y an y a valisi T e p e d e le n li A li P a şa n ın üzerine M o ra valisi H u rşit P a şa giderek, iki sene m ü c a d e le d e n so n ra , y a k a la n a ra k id a m edildi.

K av alalı M eh m et A li P a şa d a, k ö lem en leri b a şın a to p lıy a ra k H üsrey P a şa y ı m a ğ lû p etm iş, M ısırı ele geçirm iş, b u ra d a zengin olarak, b ü y ü k işler b aşarm ış, b ir d o n a n m a v.e b ü y ü k b ir o rd u hazırlam ıştı. M o ra isy a ­ n ın d a bize y a rd ım etti. (V e h h a b î) m eselesini b astırd ı.

İkinci M ah m u d u n en ra d ik a l in k ılâ b ın d a n biri, yeniçeriliği o rta d a n k a l­ d ırm ak tı. B una a rtık iyice k a ra r verm işti. R u slara yenilen v e M o ra isy a­ n ın d a d a h i b ir fay d ası g örülm iyen, yeni talim lerd en m ah ru m bu o r d u ­ n u n v ü cu d u m e m lek et için ziyan o ld u ğ u n a iyice k a n a a t g e tird i v e y en i­ çeriliğin k ald ırılm ası h azırlık ların a gizliden gizliye d e v a m etti. Y en içe­ rilik lâğ v ed ilm ed ik çe, talim li yeni b ir a sk erî teşk ilâtın k u rulm asına im ­ k â n y o k tu . M o ra isyanını b a stırm a k için M ısırd an gelen M eh m et A lı P a şa n ın (C ih a d iy e ) a d ın d a k i yeni talim üzere yetiştirilm iş ask erlerin in intizam v e m u v a ffa k iy e tleri d e n a z a rı dik k ati celb etm işti. Y e n içerilerin m ev cudiyeti, d a im a sü lâlei A lio sm an ı d a te h d it e d iy o r, fırsat b u ld u k ç a ay a k la n ıy o rla r, p a d işa h la rı ta h tta n in d iriy o rlar, p a şa la rı ö ld ü rü y o rla rd ı. A sk erin siyasî işlere karışm ası v e b u gibi işlere teşeb b ü s etm esi m em lek etin istiklâli b a k ım ın d a n tehlikeli g ö rü lü y o rd u . Ü cretli ve daim i o la n b u d ev şirm e ask erin im p a ra to rlu ğ a z a ra r getireceği aşik ârd ı, İm ­ p a ra to rlu k la rın zaif z a m a n la rın d a b u o rd u la r d aim a z a ra r getirm işler, im p a ra to rlu k la rın y ık ılm asın d a âm il o lm u şlard ır.

İkinci M a h m u d u n ıslâhatı, kanlı b ir safh a ile> b a şla m a ğ a h a z ırla n ıy o r­ du. B elki b u o rd u içinden ıslâh ed ileb ilird i. B una kim se y a n a ş m a d ı-■ Y e- niçeriler, h alk ın d a n efretin i kazanm ıştı. O n la rın zam an , z am an y a p ­ tık la rı zo rb a lık la r h alk ı rah atsız e d iy o rd u . F a k a t b u m ü essesed en b ir ço k a d a m d a geçiniyordu. H alk ın n e fre tin d e n istifad e etm ek istiyen M ah m u t, b u işe k a ra r verm iş, b u n d a m u v a ffa k o ld u k ta n so n ra şahsî k u v v etin i de m illetine anlatm ış o lacak tı. T a m b ir im p a ra to r ru h u y la işe te -

■58 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A ve

ş e b b ü s e d iy o rd u . Bu işd e şed it ve m erh am etsizd i. Ü çüncü Selim in b a ­ ş a ra m a d ığ ı b u işi, y a p m a k em e lin d e ısrar e d iy o rd u . Bu işe te ş e b ­ b ü s ettiğ i zam an , m em lek etin y o rg u n b ir h a ld e o ld u ğ u n u d a g ö rü y o rd u .

İlk d e v irle rd e k u rn a z d a v ra n d ı. /

E ski k a n u n la ra h ü rm e tk a r g ö rü n d ü . İlk teşeb b ü slerin i b ö y le p e rd e a rk a s ın d a n id a re etti. Bu ıslah atı y a p m a k için k e n d i a d a m la rın ı ta m d ı v e b irer, b ire r iş b a ş ın a g etird i. (B e n d e rli S elim P a ş a ) yı S a d razam y a p tı. Bu a d a m ın fik irlerin d en , ş id d e tin d e n istifad ey i d ü şü n d ü . îşe k a ra r v e rd ik te n so n ra u lem a sınıfını d a im a tu ttu ; o n la ra k ıy m e t v e rd i. Bir y a n d a n d a to p çu sınıfını e ld e etm eğ e çalıştı. Y eniçeri ocağ ın ın ileri g e­ le n le rin e d e b irer, b ire r işten el çek tird i. B unların b a z ıla rın ı ö ld ü rttü . B ir kısm ını ö te y e b e riy e sü rd ü rttü . İkinci b ir ıslah atı d a R um eli v e A n a ­ d o lu sipahilerini, h u m b a ra c ı v e lâğ am cl o c a k la rın a b a ğ la m a k oldu. T e r­ sa n e d e bekçilik ed en , n izam a girm iyen b ir tak ım e fra d ı, m e m lek etlerin e sü rd ü . Bu işleri b itird ik te n so n ra u lem a v e d e v le t ricalile b a ş b a ş a k a la ­ rak , yeniçeriliğin k ald ırılm ası h a k k ın d a k o n u şm aların a b a şla d ı. B ilhassa A ğ a H üseyin P a ş a d a n b u işin ta tb ik sureti so ru ld u . O d a fikirlerini söyledi.

B ir gün Ş eyhislâm k o n a ğ ın d a S a d ra z a m S elim P aşa, A rif, M us­ ta fa B ehçet, S ad ık , A h m e t H ulûsi, T ah ir, S ad ık , E sat E fe n d ile rd e n m ü ­ re k k e p b ir m eclis a k ted ild i. b u ra d a b ir (E şk in c i) a d ile n izam î v e m u ­ allim ask er te rtip etm ek k a ra r altına alındı. Ü ç gün so n ra d a yine Şey­ h islâm k o n a ğ ın d a d a h a b ü y ü k b ir m eclis ak ted ild i. S a d ra z a m Selim P a şa b u ra d a b ir n u tu k irad e d e re k , yeniçeriliğin a rtık m em lek ete z a ra r g e tird iğ in d e n , yeni b ir askerin lü z u m u n d a n b ah setti. U zun m ü z a k e re le r­ d e n so n ra (E şk in ci lây ih ası) o k u n d u . B unu d a y en içerilere b ild ird ile r. B irkaç gün so n ra E şkinci y azm a ğ a b a şla d ıla r. B unlara b ire r to k m a k k u n d â k lı tü fek ile b ire r kılıç v erildi. A y a k la rın a sıkı p o tu r Ve b a şla rın a yeşil renkli lâz başlığı giym eleri m ü n asip g ö rü ld ü . B u n ların talim leri, M ısır b in b a şıla rın d a n D a v u t A ğ a y a verildi. F a k a t y en içeriler y in e tali­ m e gelm ed iler. İçin,- için y en içeriler te k ra r k a y n a m a ğ a b a şla d ıla r. Bu h a lle rd e n S a d ra z a m B en d erli Selim P aşa şü p h elen d i. A ğ a H üseyin P a ş a ile k o n u şa ra k şid d etli d a v ra n m a ğ a k a ra r v e rd iler. B oğaz m uhafızı A ğ a H ü s e y in P a şa ile M eh m et İzzet P aşa üç b in sipahi ile İstan b u la gelm eğe h a z ırlan d ı. H a lk ta a rtık y en içerileri h im ay e e tm iy o rd u . 18 2 6 senesi, y e ­ n iç e rile r b ire r, ikişer A tm e y d a n ın a to p la n d ıla r. M e y d a n d a :

.— A rk a d a ş la r, k o rk m ay ın , te re d d ü t g ö sterm ey in ! O cağ ın a d ı k ı y a - , m ete k a d a r k alk m az. G ö re y im sizi, H acı B ektaş ocağını sö n d ü rm ey in iz! d iy e b irib irlerin i teşvik e d iy o rlard ı. Y eniçeriler isyan ettiler. M u k a d d e s

•saydıkları (k a z a n ) ı k a ld ırd ıla r. B u n lara b ek taşi d erv işleri d e karıştı. Y en içeriler:

— Biz bu y o ld a talim etm eyiz! T estiy e kurşun a ta r, keçeye p a la sa lla­ rız!. Y eni talim i ç ık aran ları isteriz!

D iye fe ry a d ı b astılar. S u lta n M ah m u t, T o p k a p ı s a ra y ın d a a d a m la ­ rını to p la d ı. O n la ra b ir h ita b e d e b u lu n d u . S an cağ ı şerif çık arıld ı. M ü­ c a d e le y e k a ra r verildi, T o p ç u (K arac.ehennem İb rah im A ğ a ) , A ğ a H ü ­ seyin P aşa, yeniçerilerin k ışlaların ı to p a tuttu. H alk d a b u n la ra hücum e t t i K ışlaları tu tu şa n yeniçeriler, d a rm a d a ğ ın o ld u lar. A rtık îs ta n b u ld a y e n iç e ri askeri m a h v ed iliy o r, beş yüz senelik b ir ocak sö n ü y o r, hepsi k ılıçtan geçiriliyördu. S on y u rd la rı o la n kışlalarını d a a le v le r için d e se y re d e n yeniçeriler, a rtık teslim d en b a şk a çare b u la m a d ıla r. Bu ih tiy ar ocak. İkinci M ah m u d u n ask erleri ta ra fın d a n o rta d a n ta m a m e n k ald ırıld ı. H aziran ın on b e şin d e İsta n b u ıd a ö ld ü rü le n yeniçerilerin a d e d i ( 7 0 0 0 ) , sürülenlerin a d e d i ise on altı bin k a d a rd ı. B un d an so n ra yen içeri o c a ­ ğının ta m a m e n k a ld ırılm asın a k a ra r v e rild i ( 1 8 2 6 ) . Bu m u v a ffa k iy e t üzerine b ü tü n ecnebi sefirleri B abıaliye te b ıik n a m e le r g ö n d e rd ile r. Bu ask erin y erin e (A sa k iri M ansurei M u h am m ed iy e) ad lı b ir asiler m e y ­ d a n a getirildi. S erask erliğ e d e A ğ a H üseyin P aşa tayin edildi. A ğ a k a ­ p ısı (D a rü lfe tv a ) ve eski saray (B a b ı S e ra sk e ri) y e tahsis ed ild .. V i­ lâ y e tle rd e k i yen içeriler de k a ld ırıld ı Y eniçerilige ait ne k a d a r â d e tle r v e rüsum v arsa hepsi lâğ v ed ild i. Y eniçerilere y a rd ım e d e n b e k ta şile r d e A n a d o lu y a sürüldü. Y dniceriliğin o rta d a n kalkm asile, d e v le tin b ü tü n k an u n lar], m evzuatı y en id en k u ru lm ağ a b aşlan d ı. .A v ru p ai u su ld e zap tı Tapt a ltın a alın an , A v ru p a b içim in d e elbise giym iş olan asak iri m an su re m e y d a n la rd a ve halk ın ö n ü n d e talim lerine başlam ıştı. D ev let ricali sık sık to p la n ıy o rla r, dine, h üküm ete, o rd u y a, adliyeye, ziraî v e İktisadî iş­ lere ait yeni te tk ik le rd e ve yeni k a ra rla rd a b u lu n u y o rla rd ı.

M ah m u t İL, İstanbul ve civ ar k ö y lerin idaresi, tak sim atı ve m ah allî za b ıta işlerin d e yeni k a ra rla r verilm esini em retti. B unun ü zerin e A n a d o - lu d a 1 8 eyalet v e büy ü k paşalık ların a d e d i d ö rd e in d irilerek b ir m e r­ k e z iy e t usulünün tatbikine teşeb b ü s edildi. M alı sıkıntıyı k a ld ırm a k içm

vergiler h a k k ın d a d a b ir nizam nam e h azırlan d ı.

M ah m u t 11., T ü rk m illetini g arp m e d en iy etin e alıştırm ak se v d a sın a d ü ş­ tü. Eski n izam ları b o zu y o r, g a rp lılaşm ak istiyordu. S ultan M ah m u t, s a ra ­ yın eski âd e tle rin i d e değiştirdi. V ü k e lâ ile b e ra b e r o tu rm ay ı â d e t etti. M ısırlı k ıy afetin d e sokağa çıktı. S ak alın ı kısa k estirdi. U zun sakallı ricali “te k d ir ed iy o rd u . A rtık garp usulü giyinm ek â d eti heı ta ra fa sirayet etm eğ e başlam ıştı. S u ltan M ahm ut, m erkeziyetçi idi. H e r şeyi k en d i y a ­ p a n m üstebit b ir h ü k ü m d a rd ı. F a k a t so n raları bu şid d etin i k a ld ırd ı. T A N Z İ M A T D E V Kİ T A R İ H İ 59

60 v e

D e v le t işlerini k e n d i b a sm a id a re etm ek ten vazgeçti. H a ric î işlere ait m u h a rre ra tın d o ğ ru d a n d o ğ ru y a R eis E fen d iy e verilm esini em retti. B u­ n u n la b e r a b e r p a d işa h ın h u k u k ve salâh iy etin e iştirak ed e c e k su rette ik i m eclisin teşk ilin e d e k a ra r v erd i. Bu ilk d e fa T ü rk p a d iş a h la rın d a b ir n e v i m e şru tiy e t id aresin in k a b u lü şekli gibiydi. M a h m u t II. b u işi d e y a p tı.

Bu ısla h a t o lu rk en , M ısırdaki M e h m e t A li P a şa hiç ra h a t d u rm u y o r­ du. M eh m et A li P a ş a y a p tığ ı h izm etlere m u k ab il S uriyeyi istiy o rd u . Bu arzu su o lm ay ın ca oğlu İb ra h im P a şay ı 1831 d e S u ıiy ey e g ö n d e rd i. M ı­ sır o rd u su , T ü rk o rd u su n u H a le p v e K o n y a d a y e n erek K ü ta h y a y a k a ­ d a r geldi.

M e h m e t A li P a şa n ın gayesi, ikinci M ah m u d u ta h tta n indirip, y e rin e k e n d i a ilesin d en birisini k o y m ak tı. M a h m u t II., R u sla rd a n y a rd ım istedi. R uslar, İsta n b u la a sk e r ç ık a rd ıla r. B unun üzerine R u sla rla ( 1 8 3 3 ) ta ­ rih in d e ( H ü n k â r iskelesi m u a h e d e si) y a p ıld ı. F a k a t M ısırlılarla te k r a r h a rp b a şla d ı. 1839 sen esin d e (N iz ip ) te Hafız- P aşanın o rd u su M ısırlı­ la ra m a ğ lû p oldu.

M ah m u t II., N izip m u h areb esin in neticesi istan b u la geldiği e s n a d a te b d ilih a v a m a k sa d ile hem şiresi (E s m a ) S u ltan ın Ç am lıcad ak i k ö şk ü n d e b u lu n u y o rd u . B u ra d a fenalaştı. O n beş gün so n ra öldü.

M ah m u t II., otuz iki sen e d u rm a d a n m illet v e m e m lek et işlerinin is- lahile m eşgul olm uştu. Suiistim ale u ğ rıy an tevsii m ezu n iy et usulünü e le ala ra k m ü teg allib ey i te d ip ed ip m e rk eze b a ğ la m a ğ a m u v a ffa k o l­ m uştur. Y en içeri o cağ ım k a ld ırd ık ta n so n ra yeni usul talim lerle yetişen ask e re b iz z a t talim ettirm iştir. M ek teb i H a rb iy e y i tesis ed en ikinci M ah- m uttur. S o n se n e le rd e id a re m ek anizm asını g arp lıla ştırm a ğ a çalışm ış, g a rp usulünü ta k lit e d e re k , h e r d a ire v e n ezaretin vazifelerini tayin e t­ tirm iştir. S a d a re t u n v an ı (B a şv e k â le t) e ( 1 8 3 8 ) , R eisü lk iittap ( H a ­ riciye N ez a re ti) ne, V e z ir k e th ü d a lığ ı (M ü lk iy e ), d a h a so n ra d a ( D a ­ hiliye N ez a re ti) ne, D e fte rd a rlık (M aliy e N e zareti) ne tahvil edilm iştir. Y eniçeriliğin k a ld ırılm a sın d a n so n ra (M a k a m ı S e ra sk e ri) yi tesis ettı. B ununla b e ra b e r d ev letin tan zim h ey eti olm ak ü zere (D â rı Ş û ıa y i Ba-