M ustafa R eşit P a ş a ik tid a r m ev k iin d e b u lu n u p A b d ü lm e c id e fikirle- tini k a b u l e ttird ik te n s o n ra T ü rk ta rih in d e 1839 d a n 1876 ta rih in e k a d a r b ir (T a n z im a t) d e v ri açıld ı.
. T a n z im a t: İçtim aî, İktisadî, m ülkî, ask erî v e siyasî s a h a d a (m u a sır la şm a k ) c erey an ın ın u y an m asıd ır. M u asırlaşm ak (M o d e rn is a tio n ), k e n d i m e d e n iy e tin d e n ü stün b ir m e d e n iy e t zü m resin e v e d em o k ra siy e g e ç m e k h am lesid ir.
O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u X V II nci a sırd a n b e ri b ir ric a t d ev rin e, n ih a y e t d e b ir in h ita t d e v rin e girm esi ü zerin e İçtim aî b ü n y e sin d e b ir ıslâ h a t y a p a ra k inhitatı d u rd u rm a ğ a savaştı. İlk h am le (Is la h a t) ad ile an ıld ı, İslah at (R e fo rm a s y o n ) m u k ab ili o la ra k k ab u l ed ild i. Islah at m e v c u t m üesseselerin d üzeltilm esi m ân asın a alındı. A h m e t III. M u stafa 1Iİ, S e lim III., M ahm ut II. OTduda b u z a m a n la r b a şlıy a ra k b ir ısla h a t d e v ri açtılar. F.akat b u ıslah at inhitatım ızı d u rd u rta m a d ı.
1839 d a M u stafa R eşit P aşa T a n zim atı H a y riy e y i ilân e d erek , m e m le k e tte yeni b ir d e v ir a çm ak istedi. B unların h içb iri (R e v o lü s y o n ) d e ğildi. İn k ılâp , eskiyi tam am en atm ak, yeniyi, iyiyi, d o ğ ru y u , g ü z e li k ab u l e d e re k ileri b ir h am le y a p m a k tı. T a n z im a t y a în ız m u asır laşm ak cerey an ın ı d o ğ u rd u . O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u (ş a rk m e d e n i y e ti) zü m resin d e, iskolâstik bir ilim zihniyeti içinde idi. H a lb u k i A v ru p a te c rü b e v e m ü şah ed ey e d a y a n a n bir P ozivitizim d e v ri y aşıy an (g a r p m e d en iy eti züm resi) n e girm işti. Tanzim at, işte şark m e d e n iy e tin d e n g a rp m e d en iy etin e geçm ek ham lesini m em lek ette y aratm ıştır. T an zim at, y â n i m u asırlaşm ak , yeni b ir m e d e n iy e t zü m resin e girm ek v e h e m d e d em o k rasiy i k ab u l etm ek d em ek tir. O h a ld e (M e d e n iy e t n e d ir ? ) S os y o lo g la rın tarifin e gö re m ed e n iy e t: İlim ve fendir. Bir m e d e n iy e t zü m resi içindeki ilim ve tek n ik m ü şterek tir. Bu suretle m e d e n iy e t b e y n e lm i lel b ir m a h iy e tte d ir. M ed en iy et zü m releri d e cihan ta rih in d e b eş kısm a a y rılm a k a d ır:
T A N Z İ M A T D E V R » T A R İ H İ 1-55
A — T otem izim m edeniyeti B — Eski şark m ed en iy eti C — Ö n A sy a m ed en iy eti D — Ş a rk m ed en iy eti E — G a rp m ed en iy eti z ü m relerid ir.
M ed en iy et ilk insanla başlam ıştır. En ip tid a î cem iyetin bile k en d isin e m ah su s b ir m ed en iy eti v a rd ır. İlk insan o lan N e a n d e rta l a d a m ile P a le o - lîtik eski ta ş d e v ri v e b u n d a n so n ra M ezolitik o rta taş m ed en iy eti, b u n d a n s o n ra d a N eolitik -yeni taş d e v ri ve b u n u m ü te a k ip d e K a lk o litik - m a d e n taş m e d en iy etleri d o ğ m u ştu r. B u n la rd a n ö n ce E o litik m ed en iy eti v a rs a d a b u n la rd a n b ize k a d a r b ir eser kalm am ıştır. Bu m e d e n iy e tle re s a h ip o la n la n n h ep si (T o te m ) d in in d e o ld u k la rın d a n b u ilk in san m e d e n iy e t züm resine (T o tem izim m e d e n iy e ti) adı v erilm e k te d ir. H e r m e d en iy e tin genişlediği sa h a y a (m e d e n iy e t d a ire s i), v e b u sa h a d a y aşıy an b ey n elm ilel cem iyete d e (m e d e n iy e t züm resi) a d ı verilir. H e r m e d en iy et züm resi içinde b ir d e (ta b a k a i m e d e n iy e t) v a rd ır. T a b a k a i m e d e n iy e t d e b ir m e d en iy et zü m resin d e b u lu n a n m illetlerin ayrı, ay rı ö rf ve â d e t le re sah ip o la n kısım larıdır. M ed en iy et züm releri z am an z am an y e r d e - ğ ışirerek a d lan m ışlard ır. M ed en iy ete A v ru p a lıla r (L a c iv ilisa tio n ) d i y o rla r. M ed en ileşm eğ e d e (C iv ilite ) d e n ilm e k te d ir.
İkinci m e d e n iy e t züm resi ise O rta A s y a d a m a d e n d e v rin e g iren eski ş a rk m e d en iy etid ir. Eski T ü rk le r, Ç in v e d iğ e r A sy a k a v im leri m e d e n i y etle rid ir. Ö n A sy a m ed en iy eti züm resi ise S üm er, H itit, Mısır, A so r, F eniki, Y u n an , R o m a m e d en iy etid ir.
Ş a rk m ed en iy eti ise, A ra p , İran , T ü rk v e b ü tü n m ü sliim an larin m e n su p o ld u k la rı m ed en iy ettir. G a rp m ed en iy eti züm resi ise, b u g ü n k ü A v - ruipadaki po zitiv ilim lere v e y ü k sek b ir tek n iğ e d a y a n a n gen ç .m ed en i y ettir.
M ed e n iy e tle r ay rıc a iki d e v re y e d e a y rılır: İh tiy ar v e g e n ç ... H a n g i m e d e n iy e t genç ise, ih tiy ar m ed en iy etin ilm ini v e tekniğini y en er, v e m a h v e d e r. Bu se b e p le d ir ki d a im a m illetler en genç m e d e n iy e te girm e- lidîrlçr. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n m en su p o ld u ğ u m e d e n iy e t züm resi (Ş a rk m ed e n iy e ti) idi. Bu m e d e n iy e t o rta z a m a n la r m ed en iy eti idi. H a l b u k i g a rp m ed en iy eti, y en i z a m a n la rd a k u v v etlen m iş en g en ç b ir m e den iy etti, b u genç m ed en iy etin po zitiv ilim leri k arşısın d a, şark m e d e n iy etin in iskolastik ilim lerile m u k av em et etm esin e im k ân y o k tu . B u se b e p le d ir k i b ir an evvel yeni m e d e n iy e te geçm ek, y â n i m u asırlaşm ak lâ zım g eliyordu. Bu yeni m ed en iy et d e A v ru p a d a inkişaf e d e n ( G a r p m e d e n iy e ti) idi. İşte tan zim atm y e g ân e gayesi (g a rp lıla şm a k ) yâni g a rp
156 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
m ed e n iy e ti zü m resin e geçm ekti. G a rp m e d en iy eti X IX uncu a sırd a içti m ai in k ılâ p la r d a y a p a ra k h alkçı v e m illiyetçi h ü k ü m etler m e y d a n a g e tirdi.
O h a ld e tan zim at, ilim de pozitivizim e, İçtim aî ısla h a tta ise h a lk çılığ a v e m illiyetçiliğe d o ğ ru a d ım atm a k dem ekti.
T an zim atçılar, m u asır A v ru p a m ed e n iy e ti züm resine g irm ek İçin m ü s- b e t b ir h e d e fe d o ğ ru g id e b ild ile r m i? M uasır A v ru p a m e d en iy etin e gir m e k için birinci şart (ilim ) h a y a tın a girm ek lâzım dır. M illetleri b ir in sa n a b en zetirsek , m illetlerin d e insan gibi b ir düşüncesi, d u y g u su v e ira desi v a rd ır. M illetlerin te fek k ü rü (ilim ) ve (fe ls e fe ), hisleri ise ( s a n 'a t ) v e ( d in ) d ir. İrad esi ise ( a h lâ k ) , (siy a se t) v e (ik tisa t) dır.
M uasır m e d e n iy e tte o la n b ir m illet, p ozitiv ilim lerle d ü şü n e n b ir v a r lıktır. H e r h âd ise n in tâ b i o ld u ğ u b ir m u a y y e n iy d i v ard ır. Bu m u a y y e - niyete, cem iy etler d e tâb id ir. Bu seb ep le, m illetler de İçtim aî h â d ise le re ilim gözile b a k a rla sa , zara rlı v e fa y d a lı h â d ise le ri ay ırd e d e b ilirle r. B u h â d iselerin k an u n ların ı b ild ik le ri için o n a arzu ettik leri istik am eti d e v e re b ilirler. Bu s e b e p te n d o la y ıd ır ki, İlm î d ü şü n en b ir cejni- y e tte am elî b ir h a y a t b a şlar. O cem iyet, iş b ö lü m ü n ü g enişleterek b ü y ü k san ay i d e v rin e g irer v e b ü y ü y e re k k u v v etlen ir. A srî b ir d e v let, ilm î e sa slara d a y a n a n b ir cem iyettir. A srî b ir cem iy ette • ü n i versiteler, ak a d e m ile r, en stitü ler, ilim cem iyetleri, m eslek teşekkül leri m e y d a n a gelir. A y n i z a m a n d a ilm in ta tb ik a tın a b a şla n ıla ra k teknik d e genişler, b u a srî d e v le t b ü y ü k san ay i d e v rin e girer, fab rik aları d a çoğalır. A srî d e v le tle rd e m u h a k k a k m illiyetçilik v e h alk çılık k e n d i k e n d in e d o ğ a r. O h a ld e ta n z im a t h a re k e ti b e y n e lm ile l o la n g a rp m e d e n i y e ti züm resine girm ek suretile, a s rî b ir cem iyetin b ü tü n icap ların ı k a b u l d e n k e n d in i a la m ıy acak tı. T ü rk iy e d e m ü sb e t ilim, m ak in eleşen teknik» m illiyetçilik ve h alk çılık ce re y a n ların ın d a girm esi m u h a k k a k tı. T a n z im a t ile T ü rk iy e d e m o k rasiy e d o ğ ru ilk a d ım ım etm iş b u lu n u y o rd u . M ed en iy et, b ey n elm ilel olu p , o n d a b ü tü n in san ların hissesi v a rd ır. F a k a t milletrlerin b ir d e (k ü ltü r) ieri v ard ır. Bir m illetin k ültürü d e (m illî) dir. Bu d a a ltı İçtim aî m üessesedir, b u n la r d a : (D il, din, ah lâk , hukuk, iktisat, güzel s a n ’a tle r) dir. T ü rk le r, tan zim at inkılâbile, g a rp m e d en iy etin e g irerk en , m illî o lan T ü rk kü ltü rü n ü m u h a fa z a etm eleri lâzım g eliyordu. D ilin m il lî b ir şek ild e y a şatılm asın a, dinin m illileşm esine çalışm ak la b e ra b e r, b ir d e m illi ah lâk , m illî hukuk, m illî iktisat v e m illî san ’a te m alik o lm ak ça re le ri d e d üşünülm esi lâzım dı. Ç ünkü k ü ltü r m illîdir. K ü ltü rü n m illî şe k lini m u h a fa z a ed em iy en m illetler dilini .ah lâk ın ı, dinini k a y b e d e re k d i ğ e r k u v v etli b ir m illetin için d e tem sil ed ileb ilirlerd i Bu te h lik e d e n b ir m illetin k e n d in i k orum ası lâzım dı. Bir m e d en iy et züm resi için d e m u h telif
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 157
{ k ü ltü r z ü m releri) v a rd ır. B ütün A v ru p a lıla r b ir m e d e n iy e t züm resi iç in d e y a sa d ık la rı h a ld e , b ü tü n m illetlerin ay rı, a y rı k ü ltü r züm releri d e ■vardır. B ir A lm a n dili, b ir İngiliz dili, b ir F ransız dili o ld u ğ u gibi, b ir İngiliz ah lâk ı, b ir A lm a n a h lâ k ı a y rıc a m e v c u ttu r. H e r m illetin k ü ltü rü n e d a h il o la n a ltı İçtim aî m üesseseleri ay rı, ay rı o lu p hepsi m illîdir.
Y o k sa g arp lılaşıy o ru z, m u asırlaşıy o ru z d iy e g a rp m illetlerin in d ili n i, dinini, ah lâk ın ı, h u kukunu, iktisadını v e güzel sa n ’atlerin i a y n e n a l m a k lâzım gelm ez, alındığı z am an b u b ir in k ılâp değil, in k ıraza ad ım a tm a k tır. G a rp m ed e n iy e tin in ilim v e tek n iğ i alm acak , fa k a t k ü ltü rd e m illiyetçi o lm ak lâzım d ır. K ü ltü r m üesseselerinin ta m a m e n m illîleşm e h a re k e ti d e d e rh a l (d e m o k ra s i) yi, y ân i h a lk ın hâk im iy eitn e d a y a n a n h ü k ü m e t şeklini d o ğ u ru r. O d e v le t cu m h u riy et olur.
M uasırlaşm ak, m üesseselerin m illîleşm esi ve h a lk hâkim iyetinin k a b u l e d ilm e si d e m ek tir. Y âni d em okrasinin k a b u lü d ü r. Ç ü n k ü A v ru p a g a rp m e d e n iy e tin in esası d em o k rasin in ic a p la rın a g ö re m illiyetçi v e halkçı o la ra k ta azzu v etm iştir.
H a lb u k i tanzim atçılar, g arp m e d en iy etin e h a y ra n o ld u la r. H a k la n y e r d e n göğe k a d a r v a rd ı. Bu y e n i m e d en iy eitn yeni, y en i m ü sb e t ilim leri, m u a z z a m fab rik aları, telgrafları, şim endiferleri, b u h a rla îşliven v a p u r la rı, h a v a d a uçan b alo n ları., insanlığa çok fay d alı v a rlık la rd ı. M u stafa R eşit P aşa A v u stu ry ay ı, A lm an yayı, F ran say ı; İngiltereyi gezdiği z a m a n b u n ların m ekteplerini, alim lerin i, basm ış olcluklaıı İlmî, ¿elsefı, e d e b î eserlerini g ö re re k h a y ra n kalm ıştı. B unları m em lek ete g etirm ek m u h a k k a k lâzım dı. A rtık m e d re se le rd e o k utulan ilim lerin h içb ir am elî kıy m eti kalm am ıştı. T e k n ik işlerim iz p e k geriydi. A tlı a ra b a la r, k a ğ n ıla rla k a ra yolculuğu, yelkenli gem ilerle d en iz yolculuğu y a p ıla c a k a sırlar ç o k ta n geçm işti. G a rp m ed en iy eti b ü tü n k u v v e t ve hızile şarkı istilây a geli y o rd u . Bu k u v v e tte n k u rtu lm ak için o m e d e n iy e tin içine g irm ek lâzım dı. F a k a t o m ed en iy ete g irerk en d e o m e d en iy etin y a p tığ ı gibi k ü ltü r m ü es seslerini d e m illileştirm ek lâzım d ı. O sm an lılık zihniyetini silm ek lâ z ım ^geliyordu.
T an z im a tç ılar g arb ın ilmini, tekniğini m em lek ete g etirm eğ e m u v affak o ld u lar. F a k a t kültü rü m ü zü ihm al e d erek , T ü rk h a ısin i m u h a fa z a e d e m e d ile r eski m illî m üesseseleri d e b ird e n b ire h a ra p ettiler. H a lb u k i g a rp m ed en iy eti, T ü rk kü ltü rü n ü istilâya h a z 'rd ı. Bu seb e p le tan z im a tç ıla r g a rp m edeniyetini, T ü rk k ü ltü rü n e aşıla y a c a k lard ı. Bu zam a n asrı b ir T ü rk cem iyeti d o ğ a cak tı. Bu aşı, T ü rk iy en in b ird e n b ire inkişaf etm esin e seb eb iy et verecek ti. Bu h ak ik ati ilk d e fa ikinci m eşru tiy ette Z iy a G ö k a lp sezdi. T a tb ik a tın ı d a cum huriyette M u stafa K em al y a p a ra k asri b ir d e v le t m e y d a n a g etird i. M ed en iy ette garp çı, k ü ltü rd e m illi y etçi ve halkçı b ir d e v le t an c a k K em alizm in k ılâb ile d o ğm uştur.