H Ü S R E V V E R EŞİT P A Ş A L A R IN AZİLLERİ
M u stafa R eşit P a şa y ılm a d a n b ü tü n g ay retin i s a rfe d e re k T anzim at» h a y - riy en in m em le k e tte ta tb ik in e geceli g ü n d ü zlü çalışıy o rd u . Bu çalışm ala
rın d a m em le k e t a d ım a d ım sem erelerin i a lm a ğ a başlam ıştı.
M u stafa R eşit P aşa, G ü lh a n e h a ttı h ü m ay u n u n u n o k u n d u ğ u m a h a lle (M e y d a n ı a d a le t) a d ın ın k o n u lm a sın ı k a b u l etti. B u n u n la b e r a b e r b u ta rih î günün h âtıra sın ı y a şa tm a k üzere d e B eyazıt m e y d a n ın a b ir (S e n - ki a d a le t) o lm ak ü zere b ir ta şta n â b id e dikilm esini d e d ü şü n ü y o rd u . Bunu d u y an in k ılâp d ü şm a n la rı v e geri k afalı b irta k ım m u h terisler, M ustafa R eşit P a şa n ın aley h in d e d e d ik o d u la ra b a şla d ıla r. V ü k e lâ m e c lisinin v e rd iğ i b u k a ra rı p a d işa h ın ta sd ik in d en geri a ld ırd ıla r. T arihim i ze b ir y a d ig â r k a la c a k bu â b id e n in dikilm esine n ih a y e t m ân i o ld u la r.
« Â b id e d em ek b ir g â v u r işi d em ek tir» diye u lem a sö y len iy o rd u . H alk birib irin e:
— Bu T a n z im a t n e d ir? D eyince, d iğ eri d e :
— S enin an lıy acağ ın , artık g â v u ra g â v u r den ilm iy ecek tir!
D e rlerd i. İşte h a lk a ı s l a h a t t a r a f t a r ı o l m ı y a n l a T b u ş e k i l d e t e l k i n l e r d e
b u lu n u y o rla rd ı.
H e le S a d ra z a m H ü srev P aşa, T a n z im a tın v e b ilh assa M u stafa R eşit P a şa n ın b aşlıc a d ü şm an ı idi. P a şa n ın e lin d e n gelse. R eşit P a şa y ı b ir rçim su d a b o ğ a c a k ve T a n z im a tı h ay riy ey i y a k ıp , y ıkıp b ir kül gibi sa v u ra- cak tı. D iğ er vezirler ise T a n zim atın h ak ik î kıym etini an lıy ab ilecek k u d re tte d eğ illerd i. K ö rü k ö rü n e m u ta v a a t e d iy o rla rd ı. H e le valilerim iz, b u işe ta m a m e n aleyhdaT dı. T a n zim at, hiç işlerine gelm iy o rd u . E sa t M u h lis P aşa, b a z a n y ap a c a ğ ı işlere m âni o lu n u n ca k ızarak o d a s ın d a kılıcım çek er:
__ A h T a n z im a t!.. A h şu T a n z im a t!..
D iye m in d e re v u rm a k la h id d etin i alırm ış. A rtık T a n z im a tın ilâ n ın d a n so n ra h rİstiy an lara h a k a re t edilm iyor. B öyle b ir h a k a re te u ğ rıy an d e r hal k a ra k o la m ü ta c a a t e d e re k h a k k ım istiyordu.
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H ?
87
G ala ta d a eski b ir ta b u r ağası v arm ış. Bir m üslüm anla b ir h ıristiy an feiribirleriyle k a v g a e ttile r m i, b azı h ıristiy an lar, m üslüm anı y a k a sın d a n
tu tu p k a ra k o la g ö tü rü r:
— A ğ a , b u a d a m b a n a g â v u r d iy e h a k a re t ed iy o r. C ezasın ı isterim . D eyince, ta b u r ağ ası m ü slü m an a d ö n e re k :
----E y oğul, a n la m a d ın m ı? Ş im di T a n z im a t v a r; g â v u ra g â v u r d e n - m iyecek. S ö y ley e söyleye dilim izde tüy bitti!..
D iy e re k k a b a h a tliy i te k d ir ed ip savarm ış. H a k ik a te n b u m eseled en ite h ıristiy an lar şım a rm ışla r; T ü rk ü lk esin d e, T ü rk te n ü stün y a şa m a ğ a k alk m ışla rd ır. B ittab i b u n la rı ecn eb iler k ışk ırtıy o rla rd ı. M u sta fa R eşit P a şa , b ir y a n d a n h a ric î siy aset v e b ir ta ra fta n d a h ild e v u k u a g e lm e k te o la n işlerle d u rm a d a n u ğ raşıy o r, m em lek ette a d a le tin h â k im olm ası için ç a tışıy o rd u . F a k a t onu sev m iy en ler d u rm a d a n :
----M u stafa R eşit P a şa g â v u rd u r!
D iy e a le y h in d e b u lu n u y o rla r; «D insiz ad am » diye onu h a lk a fen a ta n ıtm a ğ a çalışıy o rlard ı. H a ttâ aley h in d e şu şiir d e o z a m a n la r y azıl m ış tır :
Zem anenln şu tabip Reşidini gör kim, R evaç verm ek için kendi kârü san’atine; V ücudu naziki d evlet rehini sıhhat iken Düşürdü reyi sakimi frengi illetine.
S ek lin d e hicviyelerle fren k m eşrepliğini h a lk a ilân etm e k te n geri d u rm u y o rla r, m ü te m a d iy e n aley h in d e b u lu n u y o rlard ı.
A rtık S a d ra z a m H ü s re v P a ş a işi iyice azıtm ıştı. H iç r a h a t d u rm u y o r, m ü te m a d iy e n T an zim atm v e M u stafa R eşit P a şa n ın aley h in d e b u lu n u y o rd u . Bu iş a rtık A b d ü lm e c id in d e n a z a rı d ik k a tin i çelbetm işti.
H ü sre v P a şa n ın çocuğu olm am ıştı. K ö le satın alır, o n la rı o k u tu r v e d e v le tin b ü y ü k rü tb e le rin e ç ık a rırd ı. K ö le le rin d e n sekiz m ü şir v a rd ır. R e şit M eh m et P a şa b u n la rd a n d ı.
Y alısın a K ırc a lı’lı b irta k m a sk e r to p lıy a ra k v e b irk a ç d a to p te d a rik e d ip T a n z im a t (aleyhinde b ir isyan ç ık aracağ ı e tra fta d o la şm a ğ a b a ş la d ı. B unu d a A b d ü lm e c id e b ild ird ile r. Bir gece sahil yalısını nizam iye a sk e ri m u h a sa ra e tti v e d e rh a l b ir v a p u ra k o y a ra k T e k ird a ğ ın a g ö n d e rm e k suretiyle s a d ra z a m lık ta n v e îsta n b u ld a n uzak laştırıld ı.
E rtesi g ü n H ü sre v P aşan ın azli ü zerin e y erin e R a u f P a ş a sa d ra z a m o ld u . R au f P a şa n ın s a d a re te tâyini h a k k ın d a sa d ir olan h a ttı h ü m a y u n d a : (S elefin HiisTev P a ş a n ın sinni pîrisi cihetile m esalihi d e v leti a liy e - m ize lâyıkile b a k a m a d ığ ı d e rk â r o lu p ...) k a y d ı v a rd ır.
88
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e(L û tfi ta rih i) n d e şu n lar y a z ılıd ır:
« H ü sre v P a şa n ın s a d a re tte n infisaline seb e p T a n zim atı h ay riy e a le y h in d e b u lu n m a sı im iş. T a n z im a t, usuli atik ai istib d a d iy e y i im ha için b ir k a n u n idi. H ü sre v P a şa gibi eski e fk â rd a b u lu n a n la r b u n u n hilâfında, idiler. A z lin d e n so n ra y alısın d a ik am etle ih tilâ tta n m eno lu n m u ştu . Bi r a z so n ra b e sb e lli m u h a lif b u lu n a n la r k en d isin d e n m u tm ein o la m a d ık la rın d a n ve K ırcalı ta k ım ın d a n y a lısın d a ask er v e to p b u lu n d u ğ u şa y iası m ucibi d ik k a t o ld u ğ u n d a n b ir gece sahilhaııesi asak iri nizam iye ile m u h a sa ra y a alın d ı. Y alısın ın ö n ü n e getirilen v a p u ra b in d irilip m en fiy en T e k fu rd a ğ m a izam kılındı.»
R ü şv e t m a d d e sin d e n d o la y ı ah k âm ı ad liy e m eclisinden v erilen k a - , r a r d a : « F im â b a a t hizm eti d e v le tte b u lu n d u ru lm a k , te k a ü d ü e b e d î o la ra k m erfu ü l v e zare o lm ak ü z e re iki sene m ü d d e t için k a ra k o l a ltın d a tu tu l m ak , ihtiyacı o lm a d ığ ın d a n m uhassas o lan şehriye altm ış b in k u ru şu n k a t’;,, a lm a n ak çelerin rü şv e t y e rlü y e rin e re d ve itası, râşilerin d a h i te rtib i cezaları k a ra rg ir o ldu.» şek lin d e yazılm ıştır. H e r ne h al ise. H ü s re v P a şa gibi m u h a fa z a k â r b ir z o rb a d a n k u rtu lu n d u .
S a d a re t m a k a m ın d a R a u f P a şa b u lu n u y o rd u . F a k a t ne d ev letin d a hilî ve n e d e haricî siyasetini id a re e d e b ilecek b ir k a b iliy e tte değildi. A y n i z a m a n d a ileri h a m le le rd e n d a im a çekinir, az söz söylerdi. H â lâ M ısır m eselesi hallolm am ıştı. K av alalı M eh m et A li P aşa h erk ese m ey d a n o k u y o rd u .
H e r ne k a d a r R au f P a şa sa d ra z a m b u lu n u y o r idiyse d e d ah ilî v e h a ricî işlerin içten idaresi yine M ustafa R eşit P a şa y a d ü şü y o rd u . İngiliz- lerin siyaseti b u zam a n bize tesir e d iy o rd u . O zam an Îs ta n b u ld a b u lu n a n İngiliz sefiri (P o n s o n b y ) , h aricî siyasetim ize v eçh e v erm eğ e ç a lışıy o rd u .
M u stafa R eşit P a şa İngilizlerin te sirin d en k e n d in i k u rta ra m ıy o rd u . İn gilizlerle d o st k a lm a k , siyasetinin esasını teşkil ed iy o rd u .
K a v a la lı M eh m et A li P aşa, F ra n sa B aşvekili M ösyö T iy e r’in gizli ta lim atn am esi m ucibince F a tm a S u ltan ın d o ğ u m u n u te b rik etm ek b a h a nesiyle hususî k âtib i o lan Sam i Beyi İsta n b u la y o llıy a ra k F ra n sa sefiri P o n to is'n in şevkiyle d o ğ ru d a n d o ğ ru y a su lh a y a n a şm a k istedi. F a k a t M ustafa R eşit P aşa, b ü y ü k d e v le tle rle b ir ta a h h ü d ü o ld u ğ u n u sö y liy erek S am i B eye yüz v erm ed i. B u n d a n so n ra d ö rt b ü y ü k d ev letin k a ra rın ı M ehm et A li P a şa y a tebliğ etm ek üzere hariciye m üsteşarı S a d ık R ıfa t B ey M ısıra gitti. S a d ık R ıfa t Bey a ld ığ ı sözleri ay n en söyleyince M eh m et A li P aşa h id d e tle n e re k :
8 4 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
su tu r b u y u ru la n m ah zu ziy eti celilei m ü lu k ân e v e te n b ih a tı aliyyei şe h - riy a ra n e îe ri tan zim atı h ay riy e h u su sa tın d a b ilcü m le b e n d e g â n la n n a b ir' k a t d a h i su reti şev k u g a y re t o la ra k rabbim iz ta a lâ h a z re tle ri ö m rü ik b a li şa h an elerin i ruz efzun v e zam an ı ad ale tn işa n ı c ih a n d â rile rin d e m â m u riy e ti m ülkü d e v le t v e re fa h u asayişi te b a a v e m illeti m üstelzim n ice a sa rı h a se n e zu h u riy le cüm lem izi d ilşad ve m em n u n b u y u rm a k d â - v a tı h ay riy esi te 'k it v e te k ra r kılınm ıştır.
« V a k ıa em rü ferm an ı şah an eleri b u y u ru ld u ğ u üzere G ü lh a n e d e k ıra a t o lu n a n h a ttı h ü m ay u n ı şah an eleriy le k âffei te b a a i s a lta n a tı sen iy elerin e ih san ı şah an eleri b u y u ru la n huk u k v e im tiy azat cem i n iz a m a tı m u k tazi- y en in üssü aslisi olu p b u n u n üzerine m eclisi v â lâ n ıu serb e st m ü z a k e ra tı v e ic a b e d e n n izam atı d a h i hâsıl olm uş o ld u ğ u n d a n şim diye k a d a r m e- v a d d ı v a k ıa n ın m esaili ş e r’iye v e su v eri akliyesi gözetildiği m isülû b u n d a n b ö y le d a h i yine ol veçhile h a re k e t olunm ası v e le h ü lh a m d eseri te - v eccü lıatı faikai şa h a n e le rd e b ey n im iz d e husule gelm iş o lan hüsn ü v i- fak v e ittifak ın m u h afaza v e icrası farizai zim m eti ub u d iy etlerim izd ir.
« B ih am d ih i ta a lâ m em aliki m ah ru sai şah an elerin in m esalihi m aliye v e m e v a d d ı m ü teferriasım rü y e t ve tesv iy e ed e c e k m eşv e re t m eclislri y o lu n a g irü p h u k k â m ı şe r’i şerife m ü stefa m a a şla r tâyini hususu ise eh e m m i m e h a m d a n o ld u ğ u h a ld e sayei şev k e tv a y e i şa h a n e le rin d e o d a h i hüsnü su re t b u lm u ş v e u m u n zap tiy en in d a h i vechi eşlem i b u lu n m u ş v e b u h u su sla rd a n d o lay ı b ilcü m le ah ali izharı teşekkür v e m eser- le te b aşla m ış olm asiyle in şaallah ü ta lâ işbu n izam at gün b e g ü n ileTİiyei- re k v e m ü te fe rria tın a d a h i ez dilü c a n b a k ıla ra k n ezd i m aali v e fd i ş a h a n e le rin d e b ir k a t d a h a m ahzuziyeti m ü lû k ân elerin ; m ucip o lacağ ı v e m a d e m k i niyatı aliyyei şa h an eleri u m u n h a y riy e ü zerin e m a tu f o ld u ğ u n d a n b a d e z in şerrin eseri k a lm ıy arak icrayı a d a le t o lunacağı el- ta fı sa m e d a n iy e d e n m em u ld ü r. F a k a t ta ş ra la rd a tesis o lu n an n i z a m a t y en i şey ler o ld u ğ u n d a n h a le ld e n vikayesi için a le d d e v a m h a fi v e celi teftiş v e ta h arrisi lâ z ım e d e n o la ra k b u g ü n le rd e iktizası b ilm ü ta le a h â k ip a y ı şah a n e le rin e arz v e istizan o lu n acak o lm ag la d a h i m ü- sa a d e i seniyei tacid ârileri erz a n b u y u ru lm ası tem en n iy atı âcizaneleri- m izd en d ir.
« D ev leti alıjıyelerinin d o s t v e m u ah id i olan d ü v eli m u te h a b e ta r a fın d a n v u k u a gelen te b liğ a t v e tevsikatı h alisan e cüm le b e n d e g â n la rın m d a h i m em u lü m ü ze m uv afık ve m u tab ık o lm asiyle bitev fik ih i ta a lâ h e r b ir m esalihin D e v le ti A liy y ey e nâfi o lacağ ı veçhile tesv iy ep ezir olm ası C e n a b ı H a k ta n m ü sted âm ızd ır. V e kav an in i m e v zu ay a m u h alif h a re k â ta m ü tecasir o lan ların te d ib a tı icabiyeleri ic ra sn d a d a k ik a fev to lu n - m ıy a c a ğ ı zâh ir olup h a ttâ iktiza e d e n ceza k an u n n am esi dahi d e rd esti tan zim o lm ağ la b u n d a n so n ra y a arz ve istizan o lu n acak tır.
« V e kezâlik G ü lh a n e d e k ıra a t olu n an h attı h ü m a y u n la rın d a em rü ferm an b u y u ru ld u ğ u ü zere asakiri m u n tazam ei şah an elerin in m ü d d e ti m ü n a v e b e si m a d d e si d a h i finefs el’an p ek eh em şey o la ra k B ab ı S era- k e rî şû ra sın d a efk ârı arnika ile m ü talea o lu n m a k ta o ld u ğ u n d a n inşaal- la h ü lk e rim an ın d a h i sureti k a ra rı hâsıl o la ra k g erek a sa k ir ve g erek a h a li h a k la rın d a sühulet ve m en faati m ü n te ç o lacağı şü p h e d e n a z a d e dir.»
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 85
G ö rü lü y o r ki, h a ttı h ü m a y u n d a p ad işah , B abıâli m eclisinde v ey a d iv a n ın d a b ir senelik y a p ıla c a k işleri bild iriy o r, te m e n n ile rd e bu lu n u y o r. B u n ların hiç biri d e bir em ir su retin d e değ ild ir. B ugünkü d e m o k ra t mil letlerin m illî m eclislerin d e h ü k ü m et reisilerinin v e rd ik le ri senelik n u tk a b e n z e m e m ek te olup, d em o k ra siy e b ir a d ım atılm ış d em ek tir. E sk id en p a d işa h ne m eclisi to p la r, ne de b ö y le b ir m eclise b ir n u tuk söylerdi. Bu ilk d e fa v a k i o lu y o r. P a d işa h ferm an ed er. O ferm an k an u n h ü k m ü n d e o lu rd u . K ral v ey a p a d işa h lây u h tid ir. O h a tâ işlem ez v e kim seye c e v a p v erm ezd i. D e v le t d em ek , b en d e m e k d erlerd i. K lıal, k an u n u n ü stü n d e gösterilirdi. B ütün m o n arşik re jim ler b ö y led ir. D em ek ki, 1839 sen esin d en so n ra O sm an lı İm p arato rlu ğ u , h a lk a h issettirm ed en , halk ın h â k im iy etin e d o ğ ru ilk adım ı atıy o rd u . B unu y a p tıra n (B ü y ü k M ustafa R eşit P a ş a ) dır.
M ustafa R eşit P aşa y a , T a n z im a tta n so n ra (B ü y ü k ) ve (K o c a ) la k a b ın ı tak tılar. B üyük R eşit P aşa, K oca R eşit P aşa d en ilm ek a d e t oldu. O h a k ik a te n B üyük d en ilm eğ e lâyık şahsiyet idi. B u n d an ş o r t a A n a - d o lu y a m üfettişler g ö n d erild i. H a lk ın şikâyetleri B abıâlice d in len m eğ e b a şla n d ı. V aliler, divanı ah k âm ı ad liy e h u zu ru n d a m u h ak em e edildi.
\
Mustafa Reşit Paşaya Aleyhdarlık
H Ü S R E V V E REŞİT P A Ş A L A R IN AZİLLERİ
M u stafa R eşit P a şa y ılm a d a n b ü tü n g ay retin i sa rfe d e re k T anzim aU h a y - riy en in m em le k e tte tatb ik in e geceli g ü n d ü zlü çalışıyordu. Bu çalışm ala rın d a m e m le k e t a d ım a d ım sem erelerin i a lm a ğ a başlam ıştı.
M u stafa R eşit P aşa, G ü lh a n e h attı h ü m ay u n u n u n o k u n d u ğ u m a h a lle (M e y d a n ı a d a le t) a d ın ın k o n u lm a sın ı k a b u l etti. B u n u n la b e ra b e r b u tarih î gün ü n h âtıra sın ı y a şa tm a k ü z e re d e B eyazıt m e y d a n ın a b ir (S e n - ki a d a le t) o lp ıak ü zere b ir ta şta n â b id e dikilm esini d e d ü şü n ü y o rd u . B unu d u y a n in k ılâp d ü şm a n la rı v e g eri k afalı b irta k ım m u h terisler, M ustafa R eşit P a şa n ın aley h in d e d e d ik o d u la ra b a şla d ıla r. V ü k e lâ m e c lisinin v erd iğ i b u k a ra n p a d işa h ın ta sd ik in d e n geri ald ırd ıla r. T a rih im i ze b ir y a d ig â r k a la c a k bu â b id e n in dik ilm esin e n ih a y e t m ân i o ld u la r. « Â b id e d e m e k b ir g â v u r işi d em ek tir» diye ulem a söylen iy o rd u .
H a lk b irib irin e : — Bu T a n z im a t n e d ir? D eyince, d iğ eri d e :
— S enin an lıy acağ ın , artık g â v u ra g â v u r d en ilm iy ecek tir!
D e rlerd i. İşte h a lk a ıslah at ta ra fta rı o h n ıy a n la r b u şekilde te lk in le rd e b u lu n u y o rla rd ı.
H e le S a d ra z a m H ü srev P aşa, T a n z im a tın v e bilhassa M ustafa R eşit P a şa n ın b a şlıc a d ü şm an ı idi. P a şa n ın e lin d en gelse, R eşit P a şa y ı b ir içim s u d a b o ğ a c a k ve T an z im a tı h ay riy ey i y a k ıp , yıkıp b ir kül gibi sav u ra- c ak tı. D iğ er vezirler ise T an zirn atın h a k ik î kıym etini an lıy ab ilecek k u d re tte d eğ illerd i. K ö rü k ö rü n e m u ta v a a t e d iy o rla rd ı. H e le valilerim iz, b u işe tam am en a le y h d a rd ı. T a n zim at, hiç işlerine gelm iy o rd u . E sa t M u h lis P aşa, b a z a n y ap a c a ğ ı işlere m âni olu n u n ca k ızarak o d a s ın d a kılıcım çe k e r:
— A h T a n z im a t!.. A h şu T a n z im a t!..
D iye m in d e re v u rm a k la h id d e tin i alırm ış. A rtık T a n z im a tın ilâ n ın d a n so n ra h ristiy a n la ra h a k a re t edilm iyor. B öyle b ir h a k a re te u ğ rıy an d e r hal k a ra k o la m ü ra c a a t ed e re k h a k k ın ı istiyordu.
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H j
87
G a la ta d a eski b ir ta b u r ağası varm ış. Bir m üslü m an la b ir h ıristiy an Ijiıib irleriy le k a v g a e ttile r m i, b azı h ıristiyanlar, m ü slü m an ı y a k a sın d a n tu tu p k a ra k o la götürür::
— A ğ a , b u a d a m b a n a g â v u r d iy e h a k a re t ed iy o r. C ezasın ı isterim . D eyince, ta b u r ağ ası m ü slü m an a d ö n e re k :
— E y oğul, a n la m a d ın m ı? Şim di T a n z im a t v a r; g â v u ra g â v u r d e n - m iy ecek . S ö y ley e söyleye d ilim izde tü y bitti!..
D iy e re k k a b a h a tliy i te k d ir ed ip savarm ış. H a k ik a te n b u m eseled en «le h ıristiy an lar şım a rm ışla r; T ü rk ü lkesinde, T ü rk te n ü stün y a şa m a ğ a k alk m ışla rd ır. B ittabi b u n la rı ecn eb iler k ışk ırtıy o rlard ı. M u sta fa R eşit P a şa , b ir y a n d a n h a ric î siyaset v e b ir ta ra fta n d a h ild e v u k u a g e lm e k te o la n işlerle d u rm a d a n u ğ raşıy o r, m em lek ette a d a le tin h â k im olm ası için 'çalışıyordu. F a k a t onu sev m iy en ler d u rm a d a n :
— M u stafa R eşit P a şa g â v u rd u r!
D iy e a le y h in d e b u lu n u y o rla r; «D insiz ad am » d iy e onu h a lk a fen a ta n ıtm a ğ a çalışıy o rlard ı. H a ttâ ale y h in d e şu şiir d e o z a m a n la r yazıl m ıştır :
Zem anenin şu tabip Reşidini gör kim, R evaç verm ek için kendi kârü san’atine; V ücudu naziki d evlet rehini sıhhat iken Düşürdü reyi sakimi frengi illetine.
Ş e k lin d e h icviyelerle fren k m eşrep liğ in i h a lk a ilân etm ek ten g e n d u rm u y o rla r, m ü te m a d iy e n a le y h in d e b u lu n u y o rlard ı.
A r tık S a d ra z a m H ü s re v P a ş a işi iyice azıtm ıştı. H iç ra h a t d u rm u y o r, m ü tem ad iy en T a n z im a tm ve M u stafa R eşit P a şa n ın aley h in d e b u
lu n u y o rd u . Bu iş a rtık A b d ü lm e c id in d e n azarı d ik k a tin i celbetm işti. H ü srev P a şa n ın çocuğu olm am ıştı. K öle satın alır, o n la rı o k u tu r v e d e v le tin b ü y ü k rü tb e le rin e ç ık a rırd ı. K ö le le rin d e n sekiz m ü şir v a rd ır. R eşit M ehm et P aşa b u n la rd a n d ı.
Y alısın a K ırc a lı’lı b irta k m ask e r to p lıy a ra k v e b irk a ç d a to p te d a rik e d ip T a n z im a t a le y h in d e b ir isyan ç ık aracağ ı e tra fta d o la şm a ğ a b a ş la d ı. B u n u d a A b d ü lm e c id e b ild ird ile r. B ir g ece sahil yalısını n izam iye a sk e ri m u h a sa ra e tti v e d e rh a l b ir v a p u ra k o y a ra k T e k ird a ğ ın a g ö n d e rm e k suretiyle s a d ra z a m lık ta n v e İsta n b u ld a n uzak laştırıld ı.
E rtesi g ü n H ü sre v P aşan ın azli ü zerin e yerin e R a u f P a ş a sa d ra z a m o ld u . R au f P a şa n ın s a d a re te tâyini h a k k ın d a sa d ir o lan h a ttı h ü m a y u n d a : (S elefin H ü sre v P a ş a n ın sinni pîrisi cihetile m esalihi d e v leti a liy e - m ize lâyıkile b a k a m a d ığ ı d e rk â r o lu p ...) k a v d ı v a rd ır.
88
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v(L û tfi ta rih i) n d e şu n lar y azılıd ır:
« H ü sre v P a şa n ın sa d a re tte n infisaline seb ep T an zim atı h ay riy e aley h in d e b u lu n m a sı im iş. T a n zim at, usuli atik ai istib d a d iy e y i im h a için b ir k an u n idi. H ü sre v P a şa gibi eski e fk â rd a b u lu n a n la r b u n u n h ilâ fın d a idiler. A z lin d e n so n ra y a lısın d a ik a m e tle ih tilâ tta n m eno lu n m u ştu . Bi r a z so n ra b esb elli m u h alif b u lu n a n la r k en d isin d en m u tm ein o la m a d ık la rın d a n v e K ırcalı ta k ım ın d a n y a lısın d a ask er v e to p b u lu n d u ğ u şa y iası m ucibi d ik k a t o ld u ğ u n d a n b ir gece sahilhanesi asak iri n izam iye ile m u h a sa ra y a alın d ı. Y alısın ın ö n ü n e getirilen v a p u ra b in d irilip m en fiy en T e k fu rd a ğ m a izam kılındı.» v
R ü şv e t m a d d e sin d e n d o lay ı a h k âm ı ad liy e m eclisinden v erilen k a - , r a r d a : « F im â b a a t hizm eti d e v le tte b u lu n d u ru lm a k , te k a ü d ü e b e d î o la ra k m erfu ü l v e zare o lm a k ü z e re iki sen e m ü d d e t için k a ra k o l a itın d a tu tu l m ak, ihtiyacı o lm a d ığ ın d a n m uhassas o lan şehriye altm ış b in k u ruşun k a t’ı, a lm a n ak çelerin rü şv e t y e rlü y e rin e re d ve itası, râşilerin d a h i tertibi cezaları k a ra rg ir oldu.» şek lin d e yazılm ıştır. H e r ne hal ise. H ü s re v P a ş a gibi m u h a fa z a k â r b ir z o rb a d a n k u rtu lu n d u .
S a d a re t m a k a m ın d a R a u f P a şa b u lu n u y o rd u . F a k a t ne d ev letin d a hilî v e ne d e h aricî siyasetini id a re e d e b ilecek b ir k ab iliy ette d eğildi. A y n i z a m a n d a ileri h a m le le rd e n d a im a çekinir, az söz sö y lerd i. H â lâ M ısır m eselesi hallolm am ıştı. K av alalı M ehm et A li P aşa h erk ese m ey d a n o k u y o rd u .
H e r ne k a d a r R a u f P aşa sa d ra z a m b u lu n u y o r idiyse d e d a h ilî ve ha ricî işlerin içten idaresi yine M ustafa R eşit P a ş a y a d ü şü y o rd u . İngiliz- lerin siyaseti b u zam a n bize tesir e d iy o rd u . O zam a n Is ta n b u ld a b u lu n a n İngiliz sefiri (P o ııs o n b y ), h a ric î siyasetim ize v eçh e v erm e ğ e ç a lışıy o rd u .
M u stafa R eşit P a şa İngilizlerin tesirin d en k en d in i k u rta ra m ıy o rd u . İn gilizlerle d o st k alm ak , siyasetinin esasını teşkil ed iy o rd u .
K a v alalı M eh m et A li P aşa, F ra n sa B aşvekili M ösyö T iy e r’in gizli ta lim atnam esi m ucibince F a tm a S ultanın d o ğ u m u n u teb rik etm e k b a h a nesiyle hususî k âtibi o lan Sam i Beyi İsta n b u la y o llıy a ra k F ra n sa sefiri P o n to is’nin şevkiyle d o ğ ru d a n d o ğ ru y a su lh a y a n a şm a k istedi. F a k a t M u stafa R eşit P aşa, b ü y ü k d e v le tle rle b ir ta a h h ü d ü o ld u ğ u n u sö y liy erek S am i B eye yüz v erm ed i. B u n d an so n ra d ö r t b ü y ü k d ev letin k a ra rın ı M ehm et A li P a şa y a tebliğ etm ek ü zere hariciye m üsteşarı S a d ık R ıfa t B ey M ısıra gitti. S a d ık R ıfa t Bey ald ığ ı sözleri ay n en söyleyince M eh m et A li P aşa h id d e tle n e re k :
ketm em . E ğ er b a n a h a rp ilân e d e rle rse M em aliki şah an ey i altüst e d e re k h a ra b e si a ltın a k en d im i d e fn ed erim .
D ed i. B u n d an so n ra d ö rt d e v le t kon so lo sları e v v e lâ şifahi, so n ra d a yazılı o larak d ilek lerin i b ild ird ile r. S o n ra d a S a d ık R ıfat B eyle b irlik te gittiler. Bu zam an M eh m et A li P a şa :
— M ülkü A lla h verir, A lla h alır. B en C e n ab ı H a k k a m ütevekkilim . D ed i. B u n d a:, so n ra m ü tte fik le r v e O sm an lı ask eri B eyrutu to p a tu t tular. İb rah im P a şa n ın ord u su p erişan old u . S ekiz yüz kişi esir ed ild i. V e N ih ay et K a v a la lı sulhe razı oldu. M eh m et A li P a şa d o n an m asın ı teslim etti. Bunun üzerine m ü ttefik d e v le tle rc e k a b u l ed ilen (İm tiy az fe rm a n ı) M eh m et A li P a şa y a verildi. Bu suretle M ısır m eselesi h o llo - lu n d u .
M ısır M eselesinin so n a erm esi m ü n aseb etile M ustafa R eşit P a şa y a g ay et kıym etli b ir im tiyaz nişanı v erildi. U zun y ılla rd a n b e ri süren M ısır m eselesini m u v a ffa k iy e tle h allin d en d o la y ı o na v erilen b ir m ü k â fa t idi. D o n a n m a Istan b u la geldi. Ç en g el T a h ir P aşa d a K a p ta n ı D e ry a oldu. M u stafa R eşit P aşa, T ü rk iy e d e A v ru p a diplom asisini an lam ış ve onları id a re e tm ek te bir usul k o y a n ilk hariciye n azırım ızd ır. Bu se b e p le d ir ki, T ü rk d ip lo m asi ta rih in d e çok b ü y ü k b ir yeri v a rd ır.
K a v alalı M eh m et A li P aşa, im tiyaz ferm an iy le a le lâ d e bir valiliğe d ü şm ü ştü . K en d isin d e n so n ra h a le f o la c a k d a O sm an lı p a d işa h ı ta ra fın d a n in tih ap edilecekti. A y n i z a m a n d a d e v le te se n e d e seksen b in k ese v ere c e ğ in d en çok m üteessir olm uştu. Bu işleri id a re ed en in M us ta fa R eşit P aşa o ld u ğ u n u b ild iğ in d en , k endisine gizlice h a b e rle r g ö n d e re re k p a ra v erm ek istedi. M ustafa R eşit P aşa, m em leket m eselesin d e d ü rü st b ir a h lâ k a sah ip o ld u ğ u n d a n , h er türlü teklifleri r e d d e d e re k m illi a h lâ k ın ı d a g ö sterm iş old u . M ustafa R eşit P aşa, h ak ik î b ir v a ta n se v e r di. D ü şm an p arası o n a b ir zehirdi. O n u n y e g â n e gavesi m illetine hiz m etti.
F a k a t M ehm et A li P a şa b irta k ım e n trik a la r çev irm ek suretile, m e m le k ete b ü y ü k h izm etlerin d e d e v a m e d e n M ustafa R eşidi hariciy e n a z ır lığ ın d a n azlettirm ek y o lu n u b u ld u . Bu n e b ü y ü k b ir h a tâ idi. T a n z im a tm ta tb ik in e ç a lışm ak ta o lan b u güzide a d am , d ışta n gelen b ir tesirle, m il letin e h izm etten alık o n u lu y o rd u . Bu d a b a şın a g eld i.