Ü Ç Ü N C Ü D E F A H A R İC İY E NAZIRLIĞI
M ustafa R eşit P a şa n ın b u rad ik a l ısla h a tın d a n b ir ço k a d a m la r m em n u n d eğ ild iler. İslâm î b ir te rb iy e ile b eslen m iş o la n h alk , ta n z im a tm g arp lılaşm ak c e re y a n ın d a n ü rk ü y o r, « artık g â v u r oluyoruz» d iy e e n d i şeye d ü şü y o rlard ı. O rta z a m a n la r h a y a tın ı y aşıy an b ir cem iyetin lây ık A v ru p a m e d en iy etin e in tib ak ı elb e tte b ird e n b ire o lam azd ı. A h k â m ı ş e r lyye ve fıkhiyye ile id a re ed ilen v e b a ş ta b u lu n a n p a d işa h ı halife ola ra k ta n ıy an bu ü m m etçi cem aati, T a n z im a t h a re k e ti telâşa d ü şü rü y o rd u . .Müslüman ahaliyi d e b ir tak ım inkılâba d ü şm an m u h a fa z a k â rla r y a lan yanlış h a v a d isle rle k o rk u tu lu y o rlard ı.
-îO sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n d a y aşa y a n hıristiy an lar a rtık h ü rriy et ve m ü sa v a t n am ın a ay a k la n a ca k , y ılla rd a n b e ri çek tik leri esa re tin acısın ı m ü slü m a n la rd a n alacak lard ır» d iy e b ir sürü h a v a d isle r ç ık a rıy o rla rd ı.
Bu galeyan h em m ü slü m an ları ra h a tsız ediyoT, h e m d e hıristiyan ek alliy etleri k u şk u lan d ırıy o rd u . Bu v aziy etleri g ö re n A v ru p a d e v le tle ri m ü şterek b ir n o ta v ererek , d e v le ti o sm aniyenin İd arî işlerini m ü şte re k e n tan zim etm ek gibi b ir him aye te k lif e d iy o rla rd ı. H a lk , A b d ü l- m ecid in frenkleştiğini, fa k a t K av alalı M e h m e t A li P a şa n ın M ısırd a İs lâ m k a ld ığ ım h e r y e rd e sö y lü y o rd u .
Bu z a m a n la rd a asker to p la n m a sın a em ir verilm işti. R u m elin d e v e g a rb i A n a d o lu d a h a lk g ale y a n a geldi. «Bizi, islâm iyeti m u h a fa z a e d e n M ısırlıların üzerine şev k e g ö tü rü y o rlar. Biz gitm eyiz» d iy e a y a k la n d ı lar. « P a d işa h ın v ü k e lâ sı ve bilh assa M ustafa R eşit P a şa k â firle rle işb ir liği y a p ıy o d a r, b u n la r k âfird irler» diye sö y len iy o rlard ı.
Bu e sn ad a İktisadî v aziy et te b o zu lu y o r. B una k a t’î ç a re le r b u lu n a m ıy o rd u . P a ra d a düşm eğ e b a şla d ı. B üsbütün k o rk u d e v a m etti.
Bu d ah ilî v a z iy e tle rd en h a ricî d ü şm an larım ız d a istifad e e d iy o rla rd ı. B ilhassa A v u stu ry a B aşvekili P re n s (M e te rn ih ) T ü rk iy e d e g ayri m em -
104 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
nu rtları te şv ik e d iy o rd u . V e T ü rk iy e y e san k i d o s ta n a b ir te lg ra f çe k m işti. Şu tav siy e d e b u lu n u y o rd u :
« H ü k ü m etin izi, m ev cu d iy etin izin üssülesası o lan ve zatı şa h an e ile te b a a i m üslim esi a ra sın d a b a şlıc a b ir b a ğ teşkil e d e n d in î k a n u n la ra h ü rm e t v e ria y e t esası üzerine b in a ediniz. İh tiy a c a tı z a m a n a g ö re h a r e k e t ediniz. V e z a m a n ın d o ğ u rd u ğ u ih tiy açları n a z a rı itib ara alınız. İd a re u m u ru n u zu in tiz a m altın a alınız v e ıslah ediniz. L âk in â d e tle ri n ize v e y a şay ış ta rz la rın ıza uygun o lm ıy an b ir id a re usulünü tesis etm ek için eski id arey i y ık m ay ın ız. A k si ta k d ir d e p a d işa h ın n e ta h rip ettiğinin, n e d e h a ra p ettiğ i şey lerin y erin e k o y d u k la rın ın k a d rü kıym eti bilm edi ğ in e h ü k m o lu n u r .
« A v ru p a m e d e n iy e tin d e n sizin k a n u n la rn ız a v e n izam larınıza u y m a y an k a n u n la rı alıp ik tib a s etm eyiniz. Z ira g a rp k an u n ları, h ü küm etini zin tem elini teşkil e d e n k a n u n la rın d a y a n d ığ ı usul ve k a id e le re asla b e n zem iy en k a id e le r ü z erin e k u ru lm u ştu r. G a rp m em lek etlerin d e esas o lan şey h ıristiy an k a n u n la rıd ır. Siz T ü rk kalınız. M ad em k i T ü rk k a la caksınız, şe riate b a ğ lı kalınız. D iğer d in le re k arşı m ü sa a d e k â r olm ak için şeriatin size g ö ste rd iğ i k o la y lık la rd a n istifa d e ediniz. H ıristiy an teb aa nızı ta m a m ile h im ay en iz a ltın d a tu tunuz. O n la ra p a şa la r ta ra fın d a n y a p ıla n y o lsu zlu k lara m ân i olunuz. Bu te b a a n ın din işlerine karışm ayınız. M a zh ar o ld u k ları im tiy azlara ria y e t v e G ü lh a n e H a ttı H ü m a y u n u n d a k i v a a d le ri ifa ediniz.
«B ir k an u n u n ic ra se b e p le rin i v e ta tb ik a tın ı tem in etm e d e n asla ilân etm eyiniz. H a k y o lu n d a v e d o ğ ru lu k la ilerleyiniz. F a k a t b u n la rı y a p a r k e n g arb ın um uınî fikirleri d iy e a d d e ttiğ in iz h e r şeye eh em m iy et v e rm e yiniz. Siz b u e fk â rı um um iyeyi, A v ru p a n ın u m u m î sed asın ı a n la m ıy o r sunuz. E ğ er te ra k k i y o lu n d a a d a le t, v u k u flu v e m alû m atlı o la ra k ileriye d o ğ ru h a re k e t ed ersen iz A v ru p a efk â rı um um iyesinin kıym etli kısm ı si ze m ütem ayil v e m ü tev eccih o lacak tır.
« H ü lâsa o larak , biz B abıâliyi k e n d i id a re ta rzın ın ıslah ve tanzim i için v â k i o lan te şe b b ü sle rin d e n vaz geçirm ek istem iyoruz. L âkin ah v a l v e şeraiti T ü rk iy e İm p a ra to rlu ğ u n u n a h v a l v e şeraitine u y m a y a n g a rp h ü k ü m etlerin i h e r şey d en ev v el taklidi, b ir n ü m u n e o la ra k alıp ısla h a tta b u lu n m ay ın ız. K an u n u E sasilen şark ın â d e lte rin e u y m ay an h ü k ü m etleri ta k lit edince, b u işler İslâm m em lek etlerin e m a z a rra tta n b a şk a b ir n e tice hâsıl etm iyeceği aşik ârd ır. Bu gibi ıslahatı k a b u l v e ta tb ik e tm em e nizi tav siy e ederiz. A c a b a b e n i h a y alâtı siyasiyeye ittib a etm ek le m i it h a m e d e c e k le rd ir? V a rsın öyle olsun!»
A v u stu ry alIların b u tavsiyeleri, T ü rk iy en in F ran sız k a n u n la rın ı a lm a la rın d a n d o la y ı g eliy o rd u . O n la r k en d i k a n u n la rın ta tb ik in i istiy o rlar,
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ
105
b u olm ay ın ca (T ü rk kalınız!» d iy o rla rd ı. A c a b a g arp lılaşm ak , T ü rk k a lm a ğ a m ân i m id ir? H a y ır... T ü rk , „garp m e d en iy etin e girdiği zam a n d a h a k u v v e tli T ü rk k a la c a k tır. T e o k ra tik b ir id a re içinde ü m m etçi k a l dıkça, T ü rk lü ğ ü n d e n u zak laşm ıştır. T ü rk , ad ın ı b ile değiştirm iş, O s- m a n lı olm uştu. Bize Lu tavsiyelerin sebebi, bizim dem o k rasiy e, y ân i h a l kın h âk im iy etin e d o ğ ru b ir a d ın ı attığım ızı sez d ik le rin d e n d o la y ıd ır. «Sız m ü slü m an b ir devletsiniz, sizin şe r’î k an u n ların ız va>» d em eleri, bizi d e m o k ra t o lm a k ta n m en etm ek içindir. H a lk k e n d i hâk im iy etin e k a v u ştu ğ u gün, T ü rk iy e d e yeni b ir d ü n y a d o ğ acağ ın ı, bu g arp lı d o stla r an lam ışlar, b iz e g a rp m ed e n iy e tin e girm em eyi tav siy e d e b u lu n m u şla r dır. B u n a ra ğ m e n M etern ih in tav siy elerin in k u v v etli y e rleri v ard ır.
A v u stu ry a n ın b u sö zlerin e k u lak asan o lm adı. Y alnz A b d ü lm e c it, şu şek ild e b ir em ir y a z d ı:
»
« G ay ei âm âlim i h en ü z lâyıkile an îıyam ıyan b azı kim selerin h ü k ü m etin d a h ilî id a re sin d e v e siyasî vaziyetin b a şk a b ir şekil v e ren g e gireceği zan v e id d ia sın d a b u lu n d u k la rın ı istih b a r ettim . Bu gibi esassız b e y a n a tın ef k ârı um um iyeyi ih lâ ld e n b a şk a b ir netice hâsıl etm ijreceği b ellid ir. C ü- lû su m d a n b e ri b ü tü n m esaim te b a a m ın esb a b ı refah ım tem in etm eğ e m atu ftu . Z a te n k a v a n in v e n izam atı c e d id e ayni m a k sa d ı tem in için v ü c u d a getirilm iştir.»
Ş eklinde b ir hattı şerif yazdı. H a ric î ve d a h ilî d ü şm an lara, tan zim at- ta n v a z geçilm iyeceğini b u su retle b ildirm iş olduk.
Bu h â d ise le r d e v a m ettiği sıra la rd a M u stafa R eşit P a şa üçüncü d e fa o la ra k s a d a re te geçm işti. N ihayet azle d ile rek y erin e  li P aşa, onun d a y e rin e M eh m et A li P a şa S a d ra z a m olm uştu.
Bu zam an R usya ç a rlığ ın d a (N ik o la I.) b u lu n u y o rd u . H ü n k â r iske lesi m u ah ed esin in h a k la rım L o n d ra m u k av elen am esile k a y b e d e n R us- j'a , b u m e se le d e n m u ğ b e r olm uştu. B o ğ a z la rd a n istifad e e d e m iy o rd u . B u b a h a n e ile T ü rk iy e d e k i O rtodoksları h im ay e e d iy o ru m d iy e T ü rk iy e - n in işlerd e m eşgul o lu y o rd u . K e n d i y a v e ri olan B ahriye N azırı P ren s M en çik o fu sefirlikle İstan b u la g ö n d e rd i. Bu zam an b ir « E m ân âtı m ü- b a re k e » m eselesi çıktı. B unun halli için H ariciy e N azırı R ıfa t P a sa ile a ra la rın d a k o n u şm alar oldu. F a k a t b u m eseled e a n la şa m a d ıla r. B unun ü z erin e M en çik o f A b d ü lm e c id e g id e re k b azı ta le p le rd e b u lu n d u . M en- çikof, te k ra r A b d ü lm e c id e g id erek , h a ric î işleri g ö rü şecek b ir a d a m b u la m a d ım d iy e şik ây ette b u lu n d u .
A b d ü lm e c it, telâşa d ü şerek , kim i arzu ed iy o rsan ız, onu getireyim , d iy o r. M en çik o f d a M u stafa R eşit P aşay ı istiyor. A b d ü lm e c it d e «R eşit P a şa y ı şu s a a tte H a ric iy e N ezaretin e tay in ettim » diyor.
B unun üzerinn M u stafa R eşit P a şa üçüncü d e fa o la ra k H ariciy e N a z ır ı old u .
V e k ille r H e y e ti S a d ra z a m M eh m et A li P a şa n ın K u ru çeşm ed ek i k o n a ğ ın d a m ü z a k e re ettiği sıra d a azled ilerek , y e rin e G iritli M u stafa P aşa S a d ra z a m old u . M ehm et A li P a ş a d a S erask erliğ e ta y in edildi. F a k a t M en çik o f, R eşit P aşa ile b ir türlü an la şa m ıy o rd u .
M u stafa R eşit P aşa, İngiliz v e F ra n sız la rla b ir a n la şm a y a p m a ğ a m u v a ffa k olm uştur. F a k a t İstanbul y in e b irib irin e karıştı. M eh m et A li P a şa n ın sa d a re tte n çekilm esi v e M u stafa R eşit P a şa n ın te k ra r H ariciy e N azırı olm ası, d ü şm a n la rın ı te k ra r h e re k e te getirdi.
R u sla rla h a rb e d ile c e k lâ fla rı d o la şm a ğ a b aşlay ın ca, m e d re se le rd e o k u y an taleb ei ulûm u R eşit P a şa aley h in e d ö n d ü rd ü le r. T a le b e le r m e d resey e g elerek :
— B öyle b ir z a m a n d a d e rse d e v a m caiz olam az!
D iye a y a k la n d ıla r. C am i ve m e d re se tale b e le ri h o c aların ın o tu rd u k la rı m in d erleri to p g ibi h a v a y a a tm a ğ a b a şlly a ra k b ir takım taşk ın lık lar y a p tıla r.
— A rtık ilim g öğe yükseldi!
D iyerek, d ers sıra la rın d a n b irin i B eyazıt cam iinin m in aresin e astılar. Bu, şim diye k a d a r g ö rü lm em iş b ir h âd isey d i. M ek tep sırası, m in aren in te p e sin d e asılı d u ru y o rd u . S o k a k la r b e y a z sarıklı k ü çü k m o lla la rla d o l m uştu. B u n lar «ilim g ö ğ e y ü k seld i!» d iy a s o k a k la rd a b a ğ ırıy o rla rd ı.
« V ü k elâ heyeti b ir şey y a p a m ıy o r, h e r işinde m ü te re d d ittir!» d iy e fe r y a t e d iy o rla rd ı.
Bu v a k ’a esn asın d a M u stafa R eşit P a ş a üç gün k o n a ğ ın a gitm edi. O ğ lu C em il Beyin B eşiktaştaki e v in d e saklı k ald ı. K arısına v e cariyele- rin e d e b ire r to rb a kül v e rd i. Ş ay et k o n a ğ ın a hü cu m e d erlerse, m ü d a fa a için âsilerin y ü zü n e b u külleri a ta c a k la rd ı. Ç ev ri K a lfa nasıl k ü l a ta ra k İkinci M ah m u d u k u rtard ıy sa, b u n la r d a c a n ların ı b ö y le k u rta ra c a k la rd ı. Bu su retle M u stafa R eşit P a şa n ın k arısı m ü d a fa a y a hazırlan m ıştı.
Bu isyan d e v a m e d e rk e n b a z ıla rı A b d ü îm e c id e g id e re k M u stafa R eşit P a şa n ın azlin i istediler. F a k a t A b d ü lm e c it b u işe ra z ı o lm ad ı. S o fta la r A y a so fy a , B eyazıt, S üley m an iy e cam ileri a v lu su n d a b a ğ ırıy o rla r, d a ğ ıl m ıy o rla rd ı. E tra fta tü rlü şa y ia la r çıktı. B unun üzerine R e şit P a şa gibi, b ü tü n v ü k e lâ k o n a k la rın a sa k la n d ıla r. M eseleyi A b d ü îm e c id e b ild ird i le r. A b d ü lm e c it, b ü tü n v ü k elây ı sa ra y a çağırdı. A b d ü lm e c it, M u stafa
R eşit P a şa y a :
— Bu m eseleyi b a n a H o c a Ş eh ri H a fız E fen d i h a b e r v erd i. Siz o n d a n bu m eseleyi tah k ik ediniz.
D ed i. M u stafa R eşit P a şa H afız E fe n d id e n so fta la rın n e istediğini so rd u . H afız E fe n d i d e :
— Sizi, T o p h a n e M üşiri F e th i Paşayı, R ıfa t P aşay ı, A rif E fen d iy i istem iy o rlar. Bu k a ra rla rın ı Ş eyhislâm E fen d iy e b ild ird iler. O d a b e n i .Z âtı şah an ey e g ö n d e rd i.
D ed i. M u stafa R eşit P aşa, bu m eselenin M eh m et A li P a şa n ın ta h ri- k â tile m e y d a n a geldiğini a n la d ı. P a d işa h a m eseleyi a n la ttı v e :
— Bu işi k ö rü k liy en M eh m et A li P a şa d ır, azli lâzım d ır!
D ed i. F a k a t p a d işa h azletm ed i. V ü k e lâ k o n a k la rın a g ittik te n so n ra, F ra n s a sefiri sa ra y a g e le re k :
— Bu isyan dolayısile, F ra n sız v e İngiliz d o n a n m a la rı İstan b u la g e
le c e k le rd ir. ı
D ed i. A b d ü lm e c it, b ü sb ü tü n k o rk tu . A li P a şa azled ild i. M ustafa R e ş it P a ş a d a , M eh m et A li P a şa n ın azledilm em esi üzerine, H ariciy e N e z a re tin d e n istifa etti. V ü k e lâ d a n yalnız Rıfat: P a ş a isyanı b astırm a k için te d b irle r ald ı. S erask er, b ir b ö lü k ask er a la ra k S ü ley m an iy e v e B ey a zıt c a m iin d e to p la n a n so fta la rın ü zerin e y ü rü d ü . A sk erler, s o fta la rı y a k a la d ıla r. B ab ı S e ra sk e rid e R ıfa t P aşan ın h u z u ru n d a to p la n a n m ec lise g etird iler. R ıfat P aşa, m ev k u fları b ir o d a y a d o ld u ru p so rg u y a çekti. Bu so fta la rı d a , h o c a la rın ı d a o gün b ir v a p u ra k o y a ra k G irit a d a sın a sü rd ü ler. S o fta la r isyanı d a b a stırıld ı. M u stafa Reşit. P aşan ın •istifası d a k ab u l edilm edi. O, ertesi gün m em u riy etin e d e v a m etti.
Bu d e v ird e b ir tak ım m an asız taassu p ların v u kuu insanı g ü ld ü rm e k ted ir. O zam a n açılan (R ü ş d iy e ) m ek te p le rin d e , tale b e le rin te b eşirle k a r a ta h ta la r üzerin e yazı y a zm aların a k a ra r verilm iştir. B ütün d ü n y a d e rsh a n e le rin d e b ir k a ra ta h ta v a rd ır. Ç o c u k la r b u n u n ü zerin d e h e sa p m eseleleri h a lle d e r, yazı y a z a rla r. M uallim istediğini y azar. Bu k a ra ta h ta n ın k âfir m e k te p le rin d e b u lu n d u ğ u n u ileri sü rerek « k a ra ta h ta k â fir d ir, m ü slü m an m e k te p le rin d e işi n e d ir? » diye söylen m eğ e ve o n u m ek te b e so k m a m a k için g ürültü etm eğ e b aşla d ıla r. N ih ay et b u k a ra ta h ta la r d a n b irini M ek k ey e g ö tü rd ü le r, hacı y a p tılar. Bu su retle aslı k â fir o la n k a ra ta h ta , m üslü m an b ir hacı o la ra k m e k te p le re girdi. Bu m ese ley e gülm eli mi, ağ la m a lı m ıd ır? İşte tan zim ata, yeniliğe d ü şm a n lık b u g ib i g a rib e le rle o lu y o rd u . •
ikinci m esele d e rü şd iy e m e k te p le rin d e o k u tu lacak c o ğ ra fy a k ita p la rın d a k i h a rita la r oldu. G ü n lerce b u n u n m ü n ak aşası y ap ıld ı. « H a rita tas v ir m idir, şekil m idir? E ğ er b ir resim ise, resim d in en g ü n a h tır; çocu k la rım ız ı g â v u r y ap am ayız» d iy e sö y len d iler. N ih ay et h a rita n ın sekil o l d u ğ u n a d a ir b ir k a ra r alındı. H a rita la r d a m ek te p le re b u suretle girdi. B ittabi g a z e te v e k ita p la ra k atiy en g ü n a h tır d iy e resim b a sılm ıy o rd u .
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
M u ta a ssıp la ra g ö re tan zim atçı; şa ra p içen, do m u z e ti yiyen, k arısile b ir lik te m isafirliğe ve b a lo y a g id en , k â ğ ıtla ta h a re tle n e n , c e k e t v e p an to lo n g iy en a d a m la rd ı. B ütün b u m u ta a ssıp la r k u v v etlerin i M e h m e t A li P a ş a d a n a lıy o rla rd ı.
M eh m et A li P a şa S a d ra z a m b u lu n d u ğ u zam an , M u stafa R eşit P a şay ı lek e le m e k için b ir tak ım ta h k ik a ta geçm işti. M u stafa R eşit P a şa n ın a d a m la rın ın iltizam işlerin d e suiistim al y a p tık la rın ı ileri sü rerek sa rra fı v e g ü m rü k ler m ültezim i C ezay irlıo g lu M ıg ırd ıcı tev k if e ttin e k d e fte r lerin i v e h e sap ların ı te tk ik ittirm işti. B ittab i b ir şey b u lu n am am ıştı.
M u stafa R eşit P a ş a d a , eline fırsat geçince, M eh m et A li P a şa n ın g ü m rü k te b ir çok su iistim ald e b u lu n d u ğ u n u m e y d a n a çıkardı. M eh m et A lî P aşan ın m ü h ü rlerin i h a v i se n e tle r b u lu n d u . Bu sen etler, M eclisi  lii T a n z im a ta h a v a le o lu n d u . M eh m et A li P a ş a m ü h ü rlerin i in k âr ettiyse d e tu ttu ra m a d ı ve k e n d isin d e n se n e tte k i p a ra la rın alın m asın a k a ra r ve rildi. B u n d an so n ra N e v re k o p lu M eh m et B ey k en d isin d e n d a v a etti.
Bu m e se le le rd en dolay! M eh m et A li P aşan ın sürülm esine H e y e ti V ü k e lâ k a ra r v e rd i. Bu k a ra rı A b d ü lm e c id e b ild irm e k ü zere sa ra y a g eld i ler. M eh m et A li P a şa n ın fen a lık la rın d an b a h se ttile r. O n u n K astam o - n u y a sü rü lm esin e k a r a r v erild i.
Bu zam an lar, M u stafa R eşit P aşa, d ö rd ü n c ü a e fa o lm ak ü z e ıe , ( 1855 - 1 2 7 i ) d e te k ra r S a d ra z a m olm uştu.
Mustafa Reşit Paşa
v e