Mustafa Reşit Paşa
V ETanzimat devri tarihi
G azi Lisesi v e M aliye O k u lu T a rih ö ğ re tm e n i Enver Behnan Ş A P O L Y O
ti1
YAYINI
N e şred en : G Ü V E N Y A Y IN E V İ C ağ a lo ğ lu yokuşu, i 8 İstanbulE N V E R B E H N A N Ş A P O L Y O ’N U N ESERLERİ r
Krt&
1 _, K em al A ta tü rk ve M illî M ücadele T arih i C iltlisi 450, k arto n lu su 350
2 — Z iya G ökalp ve İttih a t ve T erak k i ve M eşrutiyet T a r i h i ... 200
3 — M ustafa R eşit P aşa ve T anzim at D evri T a r i h i ... ... 800
4 — M üzeler T a rih i ... ... 75
5 — K u rtu lu ş E debiyatı T arih i ... . 50
6 — T a rih B akaloryası I. c i l t ... ... 75
7 — T arih B akaloryası II. c i l t ... ... ... 8®
8
— Filozof G ökalp ... 4<!l 9 — K avalalı M ehm et A li Paşa T arih i (B asılıyor)10 — K aragözün T arih i (B asılıyor)
11 — Anadolu İh tilâli ve M illî M ücadelede Cephe G erisi T arih i (B asılıyor) 12 — O sm anlı İm p arato rlu ğ u T a rih i (B asılıyor)
13 —* T ü rk M edeniyeti ve K ü ltü rü T arih i (B asılıyor) 14 — T ü rk Ş eh irleri T arih i (B elediyeler dergisinde tefrik a ) 15 — A hiler T arih i (B ü tü n m ecm uasında tefrik a )
16 — T ü rk M ü v errih leri (T arih ten S esler’d e tefrik a ) 17 — T arih K am usu (B asılacak)
18 —< T arih A tlası (B asılacak)
19 — T ü rk M atbuat T a rih i (B asılacak)
20 — C anlı T arih ler — T arihçi E şref A lbatı (B asılacak) 21 — C anlı T a rih le r — V eled Çelebi (Basılacak) 22 — A n k ara T arih i (Basılacak)
EDEBİ E S E R LE R İ :
23 — Ayşim (T arih î rom an) ... 24 — A las (T ü rk efsaneleri) ... 25 — Y ıldırım ve P ren ses O t i v e r a ... 26 — İnkılâp Ö tgiinçleri ... 26 — D em ircinin K ızı (B asılıyor)) 27 — Y aylâ G ülü ... 38 — A lapaslan (B asılıyor) 29 — T ü rk S oyadları ... 30 — H alk N innileri ... 31 — H alk M asalları (B asılıyor)
32 — T ü rk M asalları (B asılıyor)
33 — T a rih te A şk E fsaneleri (B asılıyor)
Ç O C U K ED EBİY A TI :
34 — A tatü rk ... 35 — İnönü ... 36 — 19 M a y ı s ...
37 _ Egem enlik U lusundur
38 — A tillâ ... ...
39 __ K a ra Oğuz (Eski h arflerle) ...
^9 __ D evler M em leketinde (Eski h arflerle)
41 __C üceler D iyarında (Eski h arflerle) .
60i 75 50 40 100 40 30 H.5. 18
J»
10 10 1» 5 5 iİÇİNDEKİLER:
Sahife
Önsöz ... 5
I. KISIM M ustafa R eşit P aşa ve gençliği ... . ... ... 7
II. KISIM O sm anlı İm p arato rlu ğ u n u n in h ita t s e b e p l e r i ... 28
T an zim attan önce ıslah at h a re k e tle ri (D am at İb rah im P aşa ve, III. M ustafa ıslah atı) ... 35
III. Selim ıslahatı. (N izam ı C edit ve K abakçı M uştala v a k ’ası) ... 40
II. M ahm ut ıslahatı. (K avalalı M. Ali Paşa ve Y eniçerilerin kaldırılm ası) 53 III. KISIM M ustafa R eşit Paşa v e ilk ıslahatı (A b d ü lm e c it. ve H üsrev P aşa) ... 61
M ustafa R eşit Paşa ve T anzım atı H ayriyye (G ülhane H attı H ü m ayununun okunm ası) ... .. ... ... ... 71
M ustafa R eşit Paşa ve A hkâm ı A dliye Meclisi (İlk M eşrutiyet izleri) ... 78
M uştam a R eşit P aşaya ale y h ta rlık (H üsrev ve R eşit P aşaların azilleri) ... 86
M ustafa R eşit P aşanın Sadrazam lığı (C um huriyet k u ru lm ası sözleri) ... 91
M ustafa R eşit P aşa ve S oftalar isyanı (Ü çüncü defa H ariciye N azırlığı) ... 103
M ustafa R eşit P aşa ve diplom asi h a re k e tle ri (D ördüncü S adrazam lığı ve F ran sızlar ... ■■■ 169
M ustafa R eşit Paşa ve K ırım seferi (M akam atı M übareke m eselesi) ... 118
M ustafa R eşit P aşa ve Isla h a t ferm an ı (A li P aşa ile m ü c a d e l e ) ... 130
M ustafa R eşit P aşanın ölüm ü (K uleli v ak ’ası ve A bdülm ecidin ölüm ü) ... 142
IV. KISIM T anzim atta m uasırlaşm ak cereyanı ... 154
T anzim at dev rin d e ilim hay atı (D arülfünun, E ncüm eni Dâniş, M ektepler k u r u l m a s ı ) ... 153
T anzim atta garp tekniği (Şim endifer, b u h a rlı m akine, telg rafın m em lekete girişi) ... 163
T anzim atta m ülkî ve ask eri ı s l a h a t ... 168
T anzim atta m ali ı s l a h a t ... ^ '4
T anzim atta h u k u k î ıslah at ... 182
T a rz im a tta güzel san’a tla r ... 188
B U K İTABIN Y A ZILM A SI İÇİN M Ü R A C A A T EDİLEN ESER LER :
B ir T ü r k D ip lo m a tın ın E v r a k ı Siyasiyesi, M ehm et S alâhattin, 4 cilt - 1306.
Reşit P a ş a M e r h u m u n Bazı Â s ârı Siyasiyesi: Tevfik, 1289.
M ir’âtı Ş ü û n â t: M ehm et M em duh, 1328
H al’l e r - iclâ sler: D ahiliye N azırı M ehm et M em duh, 1329.
A y n a ve Hasb ihal: S ad rı esbak M ahm ut N edim Paşa, 1327.
T ü r k i y e Ricali Devleti, Şalıuel L aîo r, 1326.
Ricali M ü h im m e i Si yasi ye: A li F u at, 1928.
T a r i h i Lûtfi (7 nci vo 8 inci cilt), Abdurrahman Şeref, 1324.
A h m e t C e v d e t P a ş a ve Z a m a n ı: F atm a Aliye, 1332.
T ü r k i y e İ k tis at T a r ih i: B elen - M. Zıya, 1931. T ü r k i y e ve T an z im a t: A ngel H ard - Ali Reşat, 1328.
T a r i h M u s ah a b ele ri: Abdurrahman Şeref, 1340.
T a r i h i Devleti O s m aniye: Abdurrahman Şeref, 1315. İlk B ü y ü k M u h a r r i r l e r d e n Şinası: A hm et Rasim, 1927.
N e t a y i c ü lv u k u a t: (4 cilt), M ustafa Paşa, 1329.
İs tib d a tta n H â k im iy e ti Milliyeye: (2 cilt), A hm et Rasim. 1624.
OsmanlI T a r ih i: {4 cilt), A hm et Rasim. 1330.
M u h a r r e r a t ı N âd ire: (16 cilt), H ayri, 1289.
T ü r k T a r i h E n cü m en i M e c m u a la rı - M a ru za t: 14, 15, 16 ncı senele .
T ü r k T a r i h E n cü m en i M e c m u a la r .- V a k ’a n ü v is C e v d et P a ş a n ın e v r a k ı: A Rıza.
- H u k u k u Siyasiye! O s m an iy e: K em al P a ş a zade Sait. M ülkî D ü s tu r: 1267, A s k erî D ü s tu r: 1286.
T a k v im i V a k ay i ve Ceride! H a v ad is Kol leksiy onu: B. M. M. kütüphanesi.
Yeni M ecm ua - Isla h at F e r m a n ı : A hm et Refik.
K a m u s ü l a ’lâm: Ş em settin Sami. „„
T arih i Siyasî! Devleti A liyyei O s m an iy e: (3 cilt), S adrı esbak K am il Paşa, 1325.
Os manlI M üellifleri: B ursalI T ah ir, 1326.
Vesaiki T a r i h i y e ve Siy asiy e: (5 c il t), H a y r e t t in ,
Maarifi U m u m iy e Nezareti Tarihçe! T e ş k ilâ t ve İcra at, : M üderris M ahm ut Cevat ibni Eşşeyh Nâfi, 1338.
Elv ahi N akşiyyc K olleks iy onu, T ü r k sa n'a tı , Edebî Y enilik lerim iz v e m e c m u a la r d a k i y a z ı l a r v e O s m an lı ta r i h l e r i .. .
Ö n s ö z
O sm a n lı İm p a ra to rlu ğ u n u n ıslah at ve in k ılâp tarih i h a k k ın d a m uhtelif ta rih î eserlerim izde d ağ ın ık b ir su rette m a lû m a t ve b a z ı v esik a la r n e şro lu nm uştur. F a k a t b u d a ğ ın ık y a z ıla r bir a ra y a g etirilerek T ü rk ıy em n X V III v e X IX u n cu asırla rd a k i ıslah at h a re k e tle ri v e A v ru p a ile ilk d e
fa b a şlıy a n d ip lo m asi m ü n aseb etlerin in b ir tarih i terk ip ve tahlil ed ile
r e k y azılm am ıştır. , , .
T ü rk iy e, X V III inci a sırd a n b aşlıy a ra k , X IX uncu asırd a ise ta m a m e n g a rp lıla şm a k cerey an ın a a z m e d e rek A v ru p a ile d ip lo m atik v e k ü ltü rel tem a sla ra b aşlam ıştır.
O sm an lı İm p arato rlu ğ u , şark m ed en iy eti züm resinin müessese, v e k a id e le rd e y a şark en , A v ru p a (y en i z a m a n la r) a girerek ilim d e v e güzel san a tla rd a b ir R ö n esan s v e d in î h a y a tta b ir K eto rm , ik ti s a d ı h a y a tta ise em p e ry a list v e k ap italist o larak (B uyuk sa n a y i) d e v rin e gÎTmis b u lu n u y o rd u .
L ib e ra list M ançester m ek teb in in yeni d ü n y a a d a m la rı k ıta la r b u lu -, y o rla r, b u ra d a k i in sa n la rı çalıştırıy o rlar, o n ların h a m m a d d e le rin i alı y o rla r b u h a rd a n istifad e ed e re k k u rm u ş o ld u k ları b ü y ü k m a k in e le rle h e r türlü m am û! eşyaları cihan p iy a sa la rın a s e v k e d iy o rla rd ı K u v v e tle n en zenginleşen genişleyen A v ru p a d e v le tle ri; a ra la rın d a d .p lo m a tık m ü n a se b e tle re d e b a şlıy a ra k k en d i istiklâllerini m u h a fa z a ve d ü n y ay ı p a y laşm ak için d e g ö rü şm eler v e m u a h e d e le r y a p ıy o rla rd ı. .
O rta z a m a n la rd a n k u rtu lu p yeni z a m a n la ra girm iş o lan A v ru p a ; sıyası, İçtim aî, ik tisad ı h a y a tta b ir inkişafa m a z b a r olm uş, ilim de (P o z itiv iz m i) d e n te k n ik te ta b ia t k u v v e tle rin d e n istifad ey e b a şla m ıştı. A v ru p a n ın b u h a re k e tli h a y a tın a (g a rp m ed e n iy e ti) a d ı v erilm ek ted ir. Bu yem m e d e n iy e t gençti, ih tiy ar m ed en iy etleri o rta d a n k a ld ırm a k vazifesini d e ü z erin e alm ıştı. Bu gen ç m ed en iy ete en y a k ın b u lu n a n d a (O sm an lı {im p arato rlu ğ u ) idi. Bu ih tiy ar m e d en iy etin m üesseseler! a rtık b o zulm uştu. İn h ita ta yüz tutm uş olan b u m illet yeni d ü n y a y a b a k ıy o r du. Y eni h a y atın g a rp m ed e n iy e tin d e n d o ğ acağ ın a ta m a m e n ınan-1111 A rtık T ü rk m illeti, şark m ed en iy eti zü m resin d en çıkıp g arp m e d e n iy eti züm resine g irerek m u asırlaşm ay ı şuurlu b ir su re tte h issed iy o r du. Bu seb ep le ilk ısla h a t h a re k e tle rin e b aşlan ıld ı.
X V III inci asırd a A v ru p a y a g ö n d erd iğ im iz elçilerin setaretnam ele*- rin d e k i y a z ıla r bizim n azarı dikkatim izi celb etti. İlk de a . Pa nın m atb aasın ı, hocasını v e silahını aldık. D a h a so n ra ta h ta geçen M us ta fa III, Selim III, M ah m u t II. o rd u n u n k ö k ten düzeltilm esin e ta r a ttü r o la ra k ilk ıslah at h a re k e tin e b aşla d ıla r.
N ih a y e t 1839 tarih in d e, P a ris v e L o n d ra sefirliği y a p m ış o la n M ust- fa R eşit P a ş a iş b a ş ın a getirildi.
T ü r k ta rih in d e B üyük R eşit P aşa, K o ca R eşit P aşa, G ö zlü k lü R e şit P a ş a a d la rın ı alan , d ö r t d e fa H ariciy e N azırlığında, altı d e fa S a d a re tte b u lu n m u ş o la n R eşit P a ş a ; T ü rk iy e d e ilk d e fa A v ru p a m e d e n iy e tin i iç ten tanım ış v e d ip lo m asi tarih im izd e ilk adım ı atm ıştır. R e şit P a ş a d a n ö n c e T ü rk iy en in T ü rk m illetine u y gun sistem li b ir h aricî siyaseti y o k tu .
M em lek etim ize ilk c id d î ıs la h a t h a re k e tle rin i g etire n ve m ü h im b ir d ip lo m asi tarih i y a ra ta n R eşit P aşad ır.
M u sta fa R eşit P a ş a m em lek et işlerini eline ald ığ ı z am an d a h ilî v e h aricî v a z iy e t p e k p erişa n d ı. M ısırd a M eh m et A li P a ş a isyan e t m işti. R u slar v e A v u stu ry a lıla r T ü rk iy e y i p a y laşm ak istiy o rlard ı. G avp d e v le tle ri Ş a rk m eselesinin hallini arzu e d iy o rla rd ı. A v ru p a d e v le tle ri, b ü y ü k im p a ra to rlu k ta n h isselerine d ü şen i a lm a ğ a h a z ırla n ıy o rlard ı. B u n a m u k ab il m em lek etin iç m an z a ra sı p erişan d ı. O rd u su b o zu lm u ş v e ih tiy a rla m ış... b ü tçesi y o k ... İk tisad î h ay atı d ü zen in i k a y b e tm iş... m illet h a rp te n h a rb e k o şa ra k fak ir d ü şm ü ş... u lem a sınıfı, ¡skolâstik fikirlerde h e r ta ra fı z e h irliy o r... h içb ir m e d e n î m üessesesi y o k ; h ep k ö h n e v e h a r a p ... işte b ö y le b ir z a m a n d a M ustafa R eşit P a şa 3 teşrinisani 1839 d a G ü lh a n e k asrı ö n ü n d e (G ü lh a n e H a ttı H ü m a y u n u ) nu o k u y a ra k T a n zim at! H ay riy ey i ilân etti. T a n z im a tı H a y riy e ; T ü rk iy e n in g arp lılaşm ak c e re y a n ın a ilk a d ım ı o lu p eski şark m e d e n iy e tin d e n g a rp m ed e n iy e ti zü m resin e geçm ek istem esidir. 1 ürkiye, T a n z im a t d e v rin d e ta m a m e n g a rp usullerini, m üesseselerini a la ra k garplılaşm ıştır.
B en b u g a rp lıla şm a k h a re k e tin i g ö sterm ek için M u stafa R eşit P a ş a n ın h a y a tın ı m ih v er y a p a ra k t i z d e k i ıslahat v e tansrim atta y a p ıla n b ü tü n h a re k e tle ri b ire r b ire r tahlil e d e re k bü eseri m e y d a n a g etirdim . Bu eseri o k u y u cu ların ta k d irin e sunuyorum .
G azi Lisesi ve' M aliye O k u lu T a rih ö ğ re tm e n i Enver Behraan SA P O L Y O
B i r i n c i K ı s ı m
Mustafa Reşit Paşa
v e
G e n ç l i ğ i
X IX u n cu yüzyıl T ürkiyesinin en ön em li d e v le t a d a m la rın d a n b iri d e M u stafa R eşit P aşad ır. H e r m illet yetiştirm iş o ld u ğ u b ü y ü k a d a m la rile iftih a r e d e r. Biz d e M ustafa R eşit P a şa ile n e k a d a r iftih ar e ts e k y erid ir.
M u sta fa R eşit P aşa, k u v v e tli b ir T ü rk d ip lo m a tı o ld u ğ u k a d a r, m illî tarih im izd e d e b ir in k ılâp çıd ır. U fak b ir m em u riy etten elçiliğe, H a ric iy e N azırlığ ın a, S a d ra z a m lığ a yükselm iş v e n ih ay et T ü rk m illetinin İçtim aî
b ü n y esin d e y e p y e n i b ir in k ılâp y a ra tm ış b ü yük b ir şahsiyettir.
O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n u n in h itat d e v irle rin d e y etişen M u stafa R eşit, m e m lek etin d ü şm e k te o ld u ğ u uçu ru m u g ö rerek , onu m u asır m illetler seviyesine y ü k seltm ek için ilk c id d î v e b ü y ü k h am ley i y a p a n b ir z a ttır. M u stafa R e şit P aşan ın üç cep h esi v a rd ır: Birincisi, b ü y ü k b ir d e v le t a d a m lığ ı; İkincisi, A v ru p a d ış dip lo m asisin d ek i m ü h im ro lü ; ü çüncüsü d e T a n z im a tı H ay riy ey i ilân e d e re k , m ü esseseleri eskim iş T ü rk iy ey i g a rp lıla ştırm a k için y ap tığ ı b ü y ü k in k ılâp lard ır.
M u stafa R eşit P a şa T ü rk sa d ra z a m ların ın en k ara k te ristik m o d e m b ir tip id ir; ö rn ek b ir s a d ra z a m d ır. O n u n h a y a tın ı inceliyenler, b u ese rim d e o n u n b a ş a rıla rın ı v e A v ru p a lIla rla d ip lo m a tik m ü n aseb etlerin i g ö re re k çok şe y ler ö ğ ren ecek lerd ir. O b ir A v ru p a lı d ip lo m a t gibi k u v v etli, fa k a t b ir T ü rk gibi d e d ü şü n en m illî b ir şahsiyetti. H içb ir z am an k o z m o p o lit olm am ış, A v ru p a n ın ilm ine v e tekniğine h a y ra n lık g ö sterm iş; lâ kin T ü rk k ü ltü rü n e d a im a b a ğ lı kalm ıştır. F a k a t g a rp m ed en iy eti, M u sta fa R eşit P a şa n ın y ap tığ ı T a n z im a t in k ılâb ile T ü rk h a rsın a b u a s ırd a a şılan am ad ı. Z a m a n istiy o rd u . Biz b u n a , an c a k C u m h u riy et inkı lâ b ın d a k a v u şa b ild ik . B ugünkü asrî h ay atım ızın ilk esasları o n u n zam a n ın d a b a şla m ıştır. Biz o rta z a m a n la rd a n yeni b ir ça ğ a v e g a rp m ed en
i-8
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v ey e ti zü m resin e a n c a k T a n z im a t in k ılâb ile girdik. D em o k rasin in ilk a d ım la rı b u z a m a n a tıld ı. M u stafa R eşit P aşan ın h a y a tı v e y ap tığ ı in k ılâ p la r, d ik k a tle te tk ik ed ild iğ i z a m a n b u n la r m e y d a n a ç ık a c a k tır.
M u sta fa Rqşil, hicri ( 1 6 Ş ev v al 1 2 1 4 ) v e m ilâ d î (1 3 M art 1 8 0 0 ) ta rih in d e İstan b u lu n D a v u tp a ş a m a h allesin d e d o ğ m u ştu r.
M u stafa R eşit P a şa n n d e d e si V e liy y ü d d in ib n i A b d ü lk e rim E fe n d i d ir. O n u n oğlu ise M u stafa E fen d id ir. M ustafa R eşid, M ustafa E fe n d i n in o ğ lu d u r. B abası, İkinci B ey azıd ın E vkafı H ü m ay u n u n u n ru z a a m e c e - cisi idi. M u stafa E fen d in in F a tm a ve A y şe a d lı iki kız k ard eşile Ç elebi İs m ail E fe n d i a d ın d a b ir erk ek k a rd e şi v a rd ı. Ç elebi İsmail E fen d in in ço c u ğ u y o k tu . A y şe H a n ım ın d a E m ine a d lı b ir kızı v ard ı. F a tm a H an ım d a n şu k o l d e v a m etm iştir: H alim E fen d i. O n u n üç çocuğu H acı F a tm a . Sırrı, A b d u rra h m a n H ıfzıd ır. A b d u rra h m a n H ıfzı E fen d in in oğlu E şref B e y d en K e m a le d d in , N aciye, H ay rü n n isa, M ihrünnisa v e A b d u lla h gel m iştir. N aciye H a n ım d a n zam an ım ıza k a d a r N ecati, H â d iy e v e M ustafa R eşit B ey gelm iştir. M ustafa R eşit şim di B üyük M illet M eclisinde K a y seri m eb usu b u lu n m a k ta d ır.
M u stafa E fen d in in oğlu M u stafa R eşit P a ş a d a n ise, şu şecere m e y d a n a gelm iştir: M ustafa R eşid P a şa n ın C em il P aşa, M ah m u d M azh ar P aşa, A h m e t C elâl P aşa, A li G alip P aşa, S alih Bey a d ın d a b e ş o ğ lu olm u ştu r. C em il P a şa n ın M u stafa R eşid a d lı b ir oğlu ile C em ile a d ın d a b ir k ız ı; M ah m u t M azh ar P aşan ın ise N ecm ed d in , V e liy y ü d d in ad lı iki oğlu ile N ecm iye ad lı b ir kızı gelm iştir. S alih b e y d e n F atm a, N u red d in , A li, Â d ile H an ım a d ın d a d ö rt ço cu ğ u ; N u re d d in Beyin d e R eşid a d h b ir oğlu d ü n y a y a gelm iştir. İşte b u n la r M u stafa R eşid P aşan ın to ru n la rıd ır.
M u stafa Reşit, b a b a sı M u stafa E fen d in in terbiyesile yetişti. O n a h e r ak şa m d e rs v erir, ertesi gün o n d a n v e rd iğ i d ersleri alırd ı. Bu zeki ço cuk h e r ö ğ retilen i susam ış gibi içerdi. M u stafa R eşit, b ir o rta sınıf halk terbiyesile yetişiy o rd u . B üyüdükçe İstan b u l gibi b ü y ü k b ir şehrin tesir le rd e k arşılaşıy o rd u . G ü n g ö rm ü ş v ezirlerin, y ü k sek âlim lerin, şa h e se r le r y a ra ta n T ü rk s a n a tk â rla rın ın to p la n d ığ ı b u eski b ü y ü k m e d en iy et m e rk e z in d e b ü y ü d ü .
A rtık b ab asın ın bilgisi, o n a az g eliy o rd u . N ihayet b a b a sı, M u stafa R eşit'i, m a h a llelerin e y ak ın b ir cam iin içinde b u lu n a n b ir m e d re se y e çö m ez o la ra k v erd i. A rtık M ustafa R eşit m e d re se d e yeni y en i ilim lerle k arşıla şıy o rd u . M ed re se d e d e rh a l n a z a rı d ik k ati celbetti. O , h e r veriler, dersi d e rh a l h azm ed iy o r, bilgiye d o v a m ıy o rd u . F a k a t fazlası m e d re se d e yoktu. M ustafa R eşit, b u m e d re se d e iskolâstik ilim leri ezb erliy o rd u . T e c rü b e v e m ü şa h e d e y e d a y a n m ıy a n bu n ak li ve aklî ilim ler on u n an—
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ
&
c a k hafızasını k u v v e tle n d iriy o r, m uh ak em esin i a rttırıy o rd u .M e d re se d e a ra p ç a ve farisî d e ö ğ re n iy o rd u . F a k a t h e n ü z on y a şın d a iken 1810 yı lın d a çok sevdiği b a b a sın ı k ay b etti. O y in e tahsiline d e v a m etti. K e n d i k e n d in e fran sızcay a çalıştı. B aşını k ita p ta n a y ırm ıy a n b u zeki v e ç a lışkan çocuk, onu ta k d ir e d e n m uhitini a lâ k a d a ı etm eğ e b aşlad ı. M ustafa R eşidi, eniştesi Isp artalı S ey y id A li P a şa y a tav siy ed e b u lu n d u la r v e bu çocukla a lâ k a d a r olm asını b ild ird ile r; k endisine m ü n asip bir y e r b u l m asını d a ay rıc a rica ettiler.E ski s a d ra z a m la rd a n o lan A li P aşay ı (1 2 3 0 -1 8 1 .? ) ta rih in d e S e ra s k e r u n v an ile M o ra ey aletin e tayin ettiler. O zam an M ustafa R eşit h e nüz on b e ş y a şla rın d a toy b ir gençti.
Eniştesi, M ustafa R eşidi y a n ın a a la ra k M o ray a g ö tü rd ü . D a h a o y a şta k a fa s ın d a b ü y ü k işler y a p m ak p ro je le rin i hazırlam ış olan b u genç, d o ğ d u ğ u şe h ird en ay rıld ı. S erask erin ihtişam lı h a y a tı içinde M e ra d a y aşad ı.
Ö z a m a n la r M ora y a rım a d a sın d a b u lu n a n Y u n a n lıla r hiç ra h a t d u r m u y o rlard ı. Y a rım a d a n ın h e r ta ra fın d a ihtilâller çıkıyordu. B unlarla u ğ ra şa n y en içeriler ise in tizam d an m ah ru m v e p erişan d ı. O sm an-: o r d u sunun b u h alini g ö rd ü k ç e M ustafa R eşidin yüreği sızlıyordu. F.tıaf: te t k ik ve etü d etm ek h asletin e d a h a genç y a şta m alik olan M u stafa Reşit, M o ra d a k i karışık lık ların seb ep lerin i araştırd ı. K a fa sın d a T ü rk d e v le ti nin eski şevketini k azan m ası için b ir takım ıslah ata lüzum o ld u ğ u n a k a n a a t getirdi.
Bir m ü d d e t so n ra Isp artalı A li P a şa y ı S e rask erlik ten alm ışlar, H ü d a - v e n d ig â r v e K ocaeli m u ta sa rrıfı y ap m ışlard ı. M u stafa R eşid d e enişte sinin y a n ın d a O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n u n v ilây etlerin i geziyor, y u rd u n u n h e r köşesini ta n ıy o rd u . N ih ay et A li P a şay ı ( 1 2 3 6 - 1 8 2 1 ) ta rih in d e gizlice Istan b u la ç a ğ ırd ıla r v e S a d ra z a m y a p tıla r.
M ustafa R eşidin eniştesi S a d ra z a m olm uştu. Bu â n a k a d a r hiç bi" v azife alm am ış o lan M ustafa R eşide, k en d isin d e g ö rd iig ü liy ak ate gü v e n e re k m ü h ü rd a rlık vazifesin: verdi.
M u stafa R eşit y irm i b ir y a şın d a ilk d e v le t m em u riy etin e girm iş b u lu n d u . O z a m a n la r m ü h ü rd a rlık hizm eti resm î b ir su re tte tevcih olu n an m ühim m e m u riy e tle rd e n d i. M ustafa R eşit gibi h içb ir m em uriyeltte b u lu n m am ış b ir g en ce b u vazifenin verilm esini b ir çok m em u rlar h o ş g ö r m ey ip söylen m eğ e b a şla d ıla r. F a k a t eniştesi, .kendisinin ik tid ar v e liya k atini te c rü b e e d e re k ta k d ir e d e n le rd e n o ld u ğ u n d a n , b u ileri geri lâf e d e n le rin sö zlerin e k u lak asm adı. L âkin M ustafa R eş.t Beyin b u ikbali ço k zam an sürm edi. Ç ünkü eniştesi Seyyid A li P aşay ı b ir m ü d d e t sonra a z le d ip G e lib o lu y a ik am ete m em u r ettiler. E niştesi iyi k alpli ve y u rd
-10
se v e r b ir a d a m d ı. F a k a t tahsili az o ld u ğ u n d a n , d e v le tin o zam an k i um u ru n u güzel id a re y e m u k te d ir d eğildi.
E nisteşi Isp a rta ll S ey y id A li P a şa n ın sa d a re tte n çekilip d e G e lib o lu y a ik a m e te m em u r edilm esi, M ustafa R eşit Beyi ü zdü. R eşit B ey, d o ğ d u ğ u e v e d ö n d ü . M u stafa R eşit B eyin ev i K o c a m u sta fa p aşa rn ah alle- sile C e rra h P a ş a m ah allesin in a ra sın d a k a la n D a v u tp a şa m a h allesin d e- dir. İsta n b u lu n e n ü c ra b ir T ü rk m ah allesi o lan b u ra d a k i evi h a ra p v e a h şa p tı. E n iştesin d en b ir y a rd ım g ö rem ey in ce, b a b a y u rd u n d a ik am et e tm e ğ e m e c b u r o ld u . Bu e v d e g eçird iğ i z a m a n la r h ay a tın ın en sefil ve a ç lık d ev resin i teşkil e tm e k te d ir. Bu z a m a n la r evlenm iş, çoluk ço cu ğ a karışm ış, b u n a m u k ab il b a b a s ın d a n d a b ir şey kalm am ıştı. K en d isi d e p e k çö m ertti. E niştesinin y a n ın d a iken eline geçen p a r a la n fu k a ra y a d a ğıtır, y o k su lları k o ru rd u . F a k a t şim di k en d isi d e o y o k su lla r a rasın a g ir mişti. Bu sıra la rd a A li P a şa n ın k arısı v e fa t etm iş, b u se b e p le eniştesinin k e n d isin e karşı eski alâk ası kalm am ıştı. M ustafa R eşit B eyin a b la sın ın ö lü m ü n e d e can ı sıkılm ıştı. E niştesi d e b u z a m a n la r F ilib ey e gitm iş, o ra d a b u lu n u y o rd u .
R e şit Beyi d ü şü n e c e k v e o n u d ü ştü ğ ü za ru re tten k u rta ra c a k kim sesi k a lm am ıştı. R eşit Bey, D a v u tp a şa d a k i e v in d e m ü zay ak ası fe v k a lâ d e ve m aişet ta rz ı d a p e k sa d e o la ra k y aşıy o rd u .
O z a m a n la rd a n b e ri M ustafa R eşit B ey p e k cö m ertti. V a rın ı, y o ğ u nu a k ra b a la rın a ve b ilh assa k o m şu ların a v e rm e k te n hiç çekinm ezdi. Bir y o k su l g ö rd ü m ü m u h a k k a k o n a y a rd ım d a n k en d in i alam azd ı.
H a ttâ p e d e ri z a m a n ın d a n b e ri k endisine e m e k d a r o la n b ir H üsey in ağası v a rd ı. Bu küçük e v d e ken d isin in elem lerin e iştirak e tm ek tey d i. Bir gün R eşit Bey, H ü sey in A ğ a y ı y a n ın a ç a ğ ıra ra k :
__ H ü sey in A ğ a , kom şum uz ih tiy a r A li b a b a n ın b ir z a ta yirm i k u ru rş b o rc u v arm ış; h er n asılsa şim diye k a d a r b u b o rcu ö d eyem em iş. Bu zat, sa b a h le y in gelip « akşam a k a d a r p a ra y ı v erm ezsen seni tü fek liy e v e ririm » d iy e b içarey i tazyik v e te h d it eyliyorm uş. D em incek zavallı b u ra y a gelip a ğ la m a ğ a v e ö d ü n ç yirm i kuruş verm ek liğ im için y a lv a rm a ğ a b a şla d ı. H a lb u k i k e sem d e b ir p a ra b ile yoktu. Ç o k sıkıldım . N ih a y e t sen h a tırım a geldin. Z a v a llı ih tiy ara «sen evine gjt, b e n sa n a g ö n deririm » d ed im . Bu söz ü zerin e a d a m cağ ızın sevinçle a ğ lıy arak d u a ettiğini g ö rm ü ş o lay d ın m u tlak a sen d e a ğ lard ın . H a y d i git, şim di 0 a d a m a yirm i k u ru ş v e r...
D ey in ce ih tiy ar H ü sey in A ğ a sa b re d e m e y ip ;
__ E fen d im , k endim iz z a ru re t v e sefalet içinde y a şa m a k ta iken eli nize geçen p a ra y ı b ö y le ö tek in e b e rik in e veriy o rsu n u z. B enim b e ş p a
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ
11
yam v a r m ıd ır? H iç sorm uyorsunuz. O n u n h aline acıy acağ ın ıza k e n d i h a lin ize m e rh a m e t ediniz!D edi. F a k a t R eşit B eyin yüksek k alb i, b u fa k ir k o m şu y a y a rd ım e tm e k te n g eri d u rm u y o r; v icd an ı o n a m u h a k k a k y a rd ım etm ek istiy o r d u . K om şu, on u n için en k u d sî b ir d o sttu . O n u n g öz y aşların ı d in d ir m ek , o n a v ic d a n î b ir b o rç olm uştu.
R eşit Bey, h em en ay a ğ a kalktı. Ç ekm ecesinin ü z e rin d e n Lir yazı ta kım ı a ld ı. H üseyin A ğ a y a :
— Şu yazı tak ım ın ı al, götür, bir y e re reh in o la ra k b ıra k ; yirm i k u ru ş alıp o b iç a re y e v e r ! ...
D ey in ce H üseyin A ğ a aldığı em ri ifa d a n b a şk a b ir şey y a p a m a d ı. Y a z ı takım ını reh in ed e re k yirm i kuruş b o rç b u ld u ; k om şu A li A ğ a y a v e rd i. K endisi d e o a d a m k a d a r açtı. F a k a t ruhu zengindi. Bu asî! ru h çok g eçm ed en h e r türlü re fa h ve sa a d e te k av u şacak tı.
R eşit Beyin ilk karısı, y â n i M ehm et C em il P a şa n ın annesi M ısır D i v an E fen d isi b u lu n a n İb rah im E fen d i a d ın d a b ir z atın kızıydı. İb rah im E fe n d in in evi F ın d ık lı ü stü n d ey d i. İlk z a m a n la r d a m a d ın ı b u ra d a iç gü veysi o la ra k k a b u l etm işti. R eşit Bey b irk a ç s e n e ,'b u ra d a m ü sterih y a - sa d i. Bu aile, d a m a d la rm ın güzel a h la k ın d a n çok m e m n u n d u lar.
Bu e sn a d a F ilib ed e b u lu n a n eniştesi A li P aşa h a sta la n ıp İstan b u la g elerek M a lte p e d e o tu rd u . F a k a t eniştesi b u ra d a v e fa t etti. A li P a şa n ın ta n ıştığ ı k a d ın la rd a n biri K a b a ta ş c iv a rın d a b ir ev k ira lıy m a k b u ra y a yerleşm işti. Bu k a d ın a ra y a k o y d u ğ u a d a m la r m arifetile R eşit Beyi k a rı s ın d a n a y ırd ı; o n u n la kendisi ev len d i. Bu z a m a n la r M eh m ed C em il Bey h en ü z p ek küçüktü.
R eşit B ey k en d isin e b ir iş arıy o rd u . O za m a n la r S elim 111. ö ld ü rü l m üş, yerin e M a h m u t II. geçm işti. R eşit Bey B a b ıâlid e b ir m em u riy et alm ak istiy o rd u . T a m üç d e fa p a d işa h a a rz ıh a l etm işse d e h içb irin d e m u v afık b ir c e v a p alam am ıştı. R eşit Bey b u talihsizliğinden hiç m ü te essir o lm u y o rd u . Y aln ız kendisini yetiştirm esini iyi biliyor, y arın ın b ü y ü k a d a m ı o lm ağ a k e n d in i h a z ırla m a k ta n hiç geri d u rm u y o rd u . E v in e k ita p la r d o ld u rm u ş, m ü tem ad iy en o k u y o rd u . E n çok o k uduğu tarih ki ta p la rıy d ı.
M ustafa R eşit küçük y a şta iken m e m le k e tin d e m ühim h âd ise le r olu y o rd u . Ü çü n cü Selim ask erî ıslah ata kalkm ış, nizam ı c e d id i k u rm ak iste mişti. B unun ü zerin e K a b a k ç ı isyanı çıkaTak İstanbul b irib irin e karışm ış. Ü ç ü n c ü S elim ö ldürülm üş, yerin e İkinci M ahm ut çıkm ıştı. İstanbul, A le m d a rın R um eli a sk e rlerd e d o lu y d u . M ü tem ad iy en m em lek etin ıslâhı d ü şü n ü lü y o rd u . R eşit B ey bu h âd ise le r içinde m a d d e te n sefildi; fa k a t o, ru h u n u zen g in leştirm ek le m eşguldü. B ilhassa millî tarih in i çok
oku-12
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v ey o rd u . T a rih k ita p la rın a iyice meTak sardırm ıştı. İşte R eşit Beyin ilk si y a sî m eselelerle alâ k a sı tarih o k u m ak la başlam ıştır.
H e r b ü y ü k d e v le t a d am ın ın ta rih e m erakı gibi, R eşit B ey d e tarih k ita p la rın d a n b ü y ü k b ir zev k alıyor, m azid ek i v a k ’aları, b u günle iyi m u k ay ese ed e b iliy o rd u . B ununla b e ra b e r, felsefeye d e m e ra k etm işti. Bu suretle m alû m a tın ı y ü k seltiy o rd u . Bir aralık d a A y asp ag a m a h allin d e b ir ev tuttu, o ra d a o tu rd u .
B ir gün R e şit Bey, A li P aşan ın d o stla rın d a n ve k a lb e n çok y ü k sek o la n B eylikçi K öse  k if E fe n d in in evine g id e re k h alin i a n lattı ve k e n disine b ir iş b ulm asını rica etti.
K ö se  k if E fendi, R eşit B eyin liy a k a t ve ik tid a rın ı ta k d ir e d e n le r d e n birisiydi. K endisini B abıâli M e k tu b î kalem in e ta y in e ttird i. R eşit B ey b u v azifey e b aşlad ı. D e rh a l b u ra d a d iray etin i g ö sterd i. E v rak ı m ek- tu m ey i ta h rir ve k ıra e t ve m ühim m eselelerin hallini R eşit B eye b ıra k tılar.
R eşit Bey, istikbalin b ü y ü k b ir siyasî ad a m ı o lm ağ a n am zet v a sıfla ra m alik ti. B üro işlerin d e id a re i m a sla h a ta ta ra fd a r o lacak bm k a ra k te rd e d eğildi. Bu genç a d am , etrafın ın iskolâstik fikirlerine d ü şm an d ı. O , g a rp m ed e n iy e tin in p ozitivist ilim telâkkisine inanm ıştı. M istik k a n a a tle rin d e n u zak laşıp realiteleri g ö rm eğ e çalışıyordu. Ç alışm ak ta o ld u ğ u m u hit, tam am en d ü n ü n eski â d e tle re b ağ lı k av u k lu d e v le t m e m u rla rıy d ı. S e d ird e b a ğ d a ş k u ru p , A lik u rn a k â ğ ıd ım b ü k ü p , kam ış k a le m v e siyah m ü rek k eb ile g ü n d e bir ta h rira t çık aran ağır in san lar a ra sın d a b ir m ak in e gibi çalışıyor, h e r işi z a m a n ın d a ç ık a rıy o ıd u . Bu seb ep le onu h erk es se v iy o rd u . E n b ü y ü k v azifeleri R eşit Beye, v e rm e ğ e b a şlad ılar.
Bu e sn a d a R usya Ç arlığı o rd u la rı h u d u tla rım ız a te c av ü ze b a şlad ı B unun üzerine ( 1 2 4 4 - 1 8 2 9 ) zilk ad esin in altıncı salı günü b ir m eclis a k te d ild i. Bu um um î m ecliste B oğaziçi m uhafızı A ğ a H üseyin P a şa S e r a sk e r tayin ed ilerek , T ü rk o rd u su n u n R um eliye şevkine kara.- verild i. B u n d a n so n ra S a d ra z a m Selim P aşa d a b ir o rd u ile sefere h azırlan d ı. C v a k te k a d a r m ü rü rd a rlık h izm etin d e b u lu n an A b d ü llâ tif E fen d iy i - b u z a t N am ık K em alin annesinin b a b a s ıd ır - k e se d a rlık hizm etine n a sb e d ip B eylikçi  k if E fen d iy e d e m ü stait v e iktidarlı b ir m ü h ü rd a r seçm esini em retti.
 k if E fen d i d e Selim P a şa y a R eşit Beyi tav siy e etti- R eşit Bey. h â m isi o la n b u z a ta şü k ra n la rın ı arzetti v e n e y o ld a h a re k e t e d e c e ğ i n e d a ir d e talim at aldı. R eşit B ey b ir k a ç gün so n ra o rd u y u h ü m a y u n la b e ra b e r Ş u m n u y a gitti. Bu z a m a n la r R eşit Bey otuz y aşm a g ir m işti. M ah m u d II.  k if E fen d iy e son d e re c e tev eccü h ve em n iy et e d e r di. T ü rk o rd u su n u n R u tn elin d e b u lu n d u ğ u m ü d d e tç e cerey an e d e c e k
13
-vukuatı hususî su re tte b ild irm esin i v e b u işlerin dknniyet ed ilecek b ir z a ta tevdiini sıkı sıkı te n b ih etm işti. R eşit Bey, m ü tem ad iy en S ultan M ah - m u d a v u k u atı b ild iriy o rd u . P ad işah b u ta h rira tta n m em nun o lacak ki, b u y azıları y a z a n k âtib in a d ın ı sorm uştu. B unun üzerine hususî m u h ar- reratı p a d işa h ın m izaç v e fikirlerine g ö re d a h a izahlı v e e tra flı y azılm a sın a v e m u n ta z a m a n tak d im ed ilm esine fe v k a lâ d e itina etti. R eşit B e y in S e ra sk e r P a şa n ın em rile, o sen en in m u h a rre m ayının on d o k u z u n d a Ş u m n u d a R u slarla v u k u a gelen şid d etli m u h a re b e le rin r a p o r la rını B abıâliye y azd ığ ı b ir m e k tu p ta «asakiri m an su ren in m u h assen atın - d a n b a h isle iki yüz b in n e fe re iblâğını C e n a b ı H a k m ü y esser eylesin» d u ası te z k â r olunm uştu.
R eşit Beyin o rd u d a b ü y ü k h izm etlerin d en d o la y ı k endisine, zi y a d e c e hisse verilm esi v e  m e d i o d asın a m em u r edilm esi y a z ıld ığ ın d a n , R eşit B eye 1500 kuruş m aaş tahsis edilm iştir.
( 1 2 4 4 - 1 8 2 9 ) senesinin b a şla rın d a o rd u d a S a d ra z a m ve S erd arı E k re m b u lu n a n R eşit M eh m et P a şa R u slarla m ü ta re k e y a p m a k h a z ırlık la rın ı bitirm iş, R u slarla görü şm e em rini ald ığ ı s rra d a M ustafa R eşit B ey ile N uri efendi m ü tarek e m üzakeresi için hususî ta h rira t ile R u sy a o rd u s u n a g ö n d erm iş, fakat m ü ta re k e y a p ılm asın a R uslar m u v a fa k a t et- mcTnişIcrdir.
1829 E d irn e m u ah ed esi e sn asın d a m ü zak erey e m em u r ed ilen m u rah - h aslar m aiy etin d e R eşit Bey d a h i b a şk â tip sıfatile h azır b u lu n m u ştu r. Edirne, m u ah ed esin in im zasın d an so n ra R u slar ta ra fın d a n m u ra h h a sla ra v e m aiy et m em u rların a resm î h e d iy eler verilm işti. R eşit B eye do b ir kıt’a m ü c e v h e r yüzük, b ir altın sa a t, sam u r p a rç a sı tulum h e d iy e e d il m işti.
1629 senesi so n la rın d a E d irn e m u ah ed esi üzerine B u lg aristan d a Sum nu k alesin d e vazifesi o lan â m e d î h ü lefasır.d an N âfi E fen d i h a sta la n a ra k İstan b u la d ö n m ü ştü . N âfi E fen d in in y erin e o rd u d a b ü y ü k hizm et leri g ö rü len m ek tu b î h ü lefasm d an M u stafa R eşit Beyin â m e d î o d a sın a m em u riy eti S a d ra z a m R eşit M eh m et P aşa ta ra fın d a n inha ed ilerek ta yini y ap ıld ı.
M u stafa R eşit B eyin d ira y e t ve liy ak atin i k u v v etli b ir şekilde ta k d ir e d ip , b u gencin m em lek et h e sa b ın a b iiy ü k b ir k azan ç o ld u ğ u n u sezen v e onu h e r y e rd e h im ay e ed en P e rte v P a şa d ır. M u stafa R eşit, â m e d î k a le m in d e k i vazifesi itibarile artık m em lek et b ü y ü k lerile d e tem asa ge liy o r, k e n d i k ıym etini b u n la ra y a v a ş y av a ş tan ıtıy o rd u . R icali d e v le tte n b u lu n a n R e isü lk ü ttab l sab ık P e rte v E fendinin d e iltifatların a nail o l m u ş ve ( 1 2 4 6 - 1 8 3 0 ) senesi b a şla rın d a P e rte v E fen d i M ısır V alisi M eh m e t A li P a ş a ile G irit adası m eselesini g örüşm ek ü zere M ısrra g id e
14
k en, P e rte v P a şa ile M u stafa R eşit te ikinci k âtip o la ra k M ısıra g itm iş tir.
M u stafa R eşit B ey İstan b u la d ö n d ü k te n so n ra ay n i z a m a n d a P e r te v P a şa ile d o stlu ğ u a rttırd ı. M ustafa R eşit şairdi. Şiir d e y a z ıy o rd u . M eselâ şu p a rçası m e şh u rd u r:
B î m uhâbâ rehi narefteye gitsem d e n e var Kahrü hasm ey lem eğ e e ld e âsâ Karnem.
S o n ra d a y a z d ığ ı fransızca şiirlerd en biri d e M eh m et S alâh ad d irr B eyin (B ir T ü rk d ip lo m a tın ın ev rak ı siyaseyisi) a d lı eserinin dördüncü." c ild in d e v a rd ır.
1855 sen esin d e (Ş a rk m u h a re b e le rin d e k i a d a m la rın tercü m eı h a li h a k k ın d a te n k id a t) u n v an lı b ir ese rd e (A lfre d F e s E ssa rd ) ad lı m u h a rrir, R eşid P a şa n m P a riste sefir ik en b ir F ra n sız kızı için y azd ığ ı tü rk - çe şiiri (E m ile D e sc h a m p s) ta ra fın d a n fransızcaya nakil v e tercü m e e d il diğini y azm ıştır. F a k a t b u şiirin türkçesi b u lu n am am ıştır. Y alnız fra n - sızcası v a rd ır. Bu şiirin fransızca başlığı ( A une je u n e c a n ta tric e -R o se ) d ır. A y n e n tercüm esi şö y le d ir:
(H a d îk a i m elâhatte n ev şüküfte güller pek çok, fakat anlarda ande- lîbanm zem zem ei ruhnevazı yoktur. Sadayi andelib her şey e faik ise d e zavallı kuşcağızm seyranında nihai güldeki letafet bulunamaz.
G ü l v e bülbül erbabı aşkm kalbine ilkayi m uhabbet eder. İkisinin d e letafet: başkadır. Birinde renk, diğerinde ahenk var. Biz her seher kaşa- n ei aşk olan bahçelerde gülleri temaşa ederiz. Bülbül d e geceleri zem - zem eı ruhpervenle sırrt&hı canı zevk iyab eyler.
G ül ile bülbül bir hasisai tabiaya maliktir. Biri havad a pervaz,, diğeri d e bir şah üzerinde icrayı hükm eder. A ca b a bu iki hüsnü letafeti tevhidi eylem ek kabil m idir? Ben bu iki hüsnün birleşip bir vücudu tezyin et tiklerini gördüm . Saytı hüsn, savt ile birleşm iş idi. Bunu görüme e k e m ali hayretle aklım perişan oldu. Ben gül v e bülbülü birlikte gördüm. E vet, Pariste bir m uganniye, bir dilber peri gördüm: ki sadasm dald le tafet v e halavet bülbülü b ile mecburu süikııt eder. Bir goncai n ev şü- Iciıfte anı görünce fartı hicabından açıldığına rsâdim olup istişar etm eğ e başlat. Hüsnü sadayi yekta olan bu dilberi ben (g ü l v e bülbülf) tesm iye ettim .)
F a k a t şürin tü rk ç e aslı bu lu n am am ıştır. P e rte v P a ş a şiird e v e işde g ö ste rd iğ i liy a k a tte n d olayı M ustafa R eşit Beyi h im ay e etm eğe b a şla d ı. A y n ı z a m a n d a M u stafa R eşit güzel k o nuşur, g a y e t güzel y azı y a z a rd ı. Y a zd ığ ı resm î ta h rira tı ilk d e fa sad eleştiren A k if P a ş a v e b u n d a n sonra,
/
d a M ustafa R eşit B eydir. P e rte v P a şa n ın n azarı d ik k a tin i c e lb e d e n M u stafa R eşid, a rtık on u n h e r türlü iyiliklerine m a z h a r o lu y o rd u .
P e rte v P a ş a o n u h e r m ecliste m e d h e d iy o r, z e k â ve k a b iliy etin e h a y ra n lığ ın ı h erk ese an la tıy o rd u .
M u stafa R e şit h a k ik a te n sevilm eğe v e h im ay e e d ilm e ğ e lây ık b ir zat-, tı. Ç alışm asın d a d ü rü st v e çok d ik k atliy d i. R u slarla y a p ıla n m u h a re b e v e m u a h e d e esn asın d a olsun, b ü tü n h a re k â tı d ik k atle ta k ip etm iş, h a ri cî p o litik a h a k k ın d a e tü d le r y a p m ıştı. M ağlûbiyetim izin seb e p le rin i d e a ra ştırm ıştı.
E d irn e m u ah ed esile S ırb istan ın h u d u tla rı genişliyor, E flâ k v e B uğ— d a n a im tiy az v eriliy o r, Y u n an istan ta m b ir istiklâl eld e e d iy o rd u . B ü tü n b u h â d ise le re iyice d ik k a t etm iş, siyasetin esas k a id elerin i v e A v ru p a d e v le tle rin in O sm an lılar h a k k m d a k i em ellerini v e m ak satların ı, zek i g ö rü şle rd e iyice an lam ıştı. İşte b u suretle am irlerinin n a z a rı d ik k a tini c e lb e d iy o r v e m ü te m a d iy e n ilerliyordu.
İşte M u stafa R eşit gibi b ir kıym eti ilk sezen ve o n u insan kalab alığ ı için d en m e m le k e t işlerd e u ğ ra şm a ğ a a rz e d e n P e rte v P a şa d ır. Y etişen ler, yetiştirm esini d e bilirlerse, o n ların id e a lle ri ta h a k k u k e d e r ve m em le k e t d e insan k a zan ır. K ıym etleri b u lu p m e y d a n a çık aran , en b ü y ü k m em lek et b a b a sıd ır. Bir d e v le t m ek an izm asın ın iyi işlem esi için k ıy m e t leri b u lu p y erlerin e k o y m a k lâzım dır. O zam an m ak in e iyi işler. M em lek et işlerin d e d iğ e rg â m o lm ak ve yeni k ıy m etlere işleri v a k tin d e tevzi etm e k gerektir. M em lek et işlerin d e sa d a k a tte n ziyade, k ıy m etleri y e rle rin e k o y ab ilm ek en b ü y ü k fazilettir. P e rte v P aşa n ın M u stafa R eşit P a şayı yetiştirip m em ldket h a y a tın a bil k azanç o la ra k te v d i etm esi, on u n ad ın ı d a M u stafa R eşit k a d a r sonsuz y a ş a ta c a k tır. A d a m ta n ım a k v e o n u y etiştirm ek h a k ik a te n güçtür. Bu h a d ise b a n a Y av u z S u ltan S elim in T ra b z o n d a v ali b u lu n d u ğ u zam an b a b a s ı B eyazıdı V eliy e y a zd ığ ı şu m e k tu b u h a tırla ttı:
« D ev let işlerini b a şa rm a n ın k o la y b ir şey o lm ad ığ ı şüphesizdir. B en d e le rin e k alırsa, iş b a şın a getirilecek kim selerin d e v le t a d a m la rın d a n b irin e m en su p olm ası m a k sa d a v e fa etm ez. Bu gibilerin b elk i b ira z sa d a k a tle rin d e n istifad e edilir.
M em leketim izin h e r k ö şesin d e ilim v e a h lâk ıle tanınm ış b ir ç o k kim se le r v a rd ır. O cü m led en o lm a k ü zere b u ta ra fta k i k u lla rın ız d a n b azı ların ı uzun zam an d e n e d im ; k en d ile rin d e az çok k a b iliy et g ö rd ü m . B u n la r b iraz d a h a yetiştirilecek olursa v ü c u tla rın d a n istifad e olunur. B u m a k sa tla k en d ilerin i ta k d im e cü r’et ediyorum .»
O n altıncı a sırd a y azılan b u m ektup, m em leket işlerinde h an g i k ıy -T A N Z İ M A -T D E V R İ -T A R İ H İ 15
m e tle rin tu tu lm asın ı bize çok güzel g ö steriy o r. S a d a k a tte n ziy a d e ilim v e fazilet en üstün tutu lm alıd ır. Bu ilim ise, m illete y a ra r ilim, fazilet d e m illî a h lâ k o lm alıd ır. P e rte v P a şa o lm asay d ı, b elk i M ustafa R eşit, paşa o lm ıy acak , B abıâli  m e d î k a le m in d e sön ü p gidecekti.
P e rte v P aşa, M ustafa R eşit B eyin ilmini ve z e k âsın ı sezm ekle k a lm a d ı; o n u b ir taleb esi gibi y etiştirm esin i d e bildi. B ü tü n h ü sn ü n iy etin i on u n ü zerin d e io p lıy a ra k y etişm esine ve T ü rk m illetine b ü y ü k h iz m e tle rd e b u lu n m a sın a y a rd ım etm iştir.
E sasen o zam an p a şa k o n a k la rı b ir m e k te p m a h iy e tin d e idi. M ü n ev v e r g en çler b u k o n a k la ra d e v a m e d e rle r, k abiliyetlerini b ü y ü k lerin e t a n ıtırlard ı. O za m a n ın p a şa la rı, b u n la r a ra sın d a n iş b a şın a a d a m se ç e r lerdi.
S ultan M ah m u t d e v rin in iki m ü h im siyasî k u tb u v ard ı. B u n la rd a n birisi P e rte v P aşa, d iğ eri d e H ü srev P a şa idi. M ustafa R eşit P a şa ik tid a r m evkiine gelinceye k a d a r İkinci M eh m u t b u iki a d a m ın g ru p ları e lin d e o y u n cak olm uştu.
S a ra y ın içinde d o ğ m u ş o lan b u iki fırka, b ü tü n rical v e d e v le t m e m u rla rın ı a ra la rın d a taksim etm iş b ir v a ziy ette idiler. B u n la rd a n birinci « ru p u teşk'l e d e n P e rte v P aşa, m u h a fa z a k âr g ru p u n b a ş ın d a b u lu n u y o r d u . P e rte v P a şa fe v k a lâ d e b ir iş ad am ı, m üthiş b ir R us d ü şm an ı, nüfuzu n a z a r sah ib i in atçı b ir ihtiyardı. P e rte v P aşa, 1828 ta rih in d e n e şre ttir m iş o ld u ğ u b ir u m u m î b e y a n n a m e ile R u slara karşı, h a rb e tm e k hissiya tın ı ta h rik ettirm işti. P e rte v P aşan ın p ro p a g a n d a la rile h a lk R u slara karşı b ir g aley an h a lin d e idi.
X V P I inci a sırd a n b e ri P an Islâvizm cerey an ın ı u y an d ırm ış o lan R us 'Ç arları, B a lk a n la rd a ta b rik â t y a p a ra k , A v ru p a k ıf a s ın d a T ü rk le ri z a
y ıf b ir h ale so k tu k ta n so n ra B o ğ azlara h â k im o lm ak id ealin i g ü d ü y o r lar, b u em ellerin i ta h a k k u k ettirm ek için d e, B alkanları T ü rk le re k arşı isyan e ttiriy o rlar, k en d ileri de o rd u la rile T ü rk le rin üzerine h e r fırsattan istifad e e d e re k hücum e d iy o rlard ı.
i 711 P u ru t h a rb in d e n 1829 senesine k a d a r R u slar bizim le u ğ raşm ak ta n v azg eçm em işlerd i. O d e v ird e en b ü y ü k tehlikenin Ç a rlık R usyacın d a n geldiğini sezen P e rte v P aşa, um um î b e y a n n a m e le rle h alk ı R u slara k a rşı h a rb e teşvik etm ek ten h âli k a lm ıy o rd u .
İkinci fırka ise rad ik ald i. Bu fırkayı d a H ü srev P a şa a d ın d a se rt b ir z a t id a re e d iy o rd u . H ü sre v P aşa, h e r h u su sta p a d işa h ın fikirlerine ta r a f ta r g ö rü n ü y o r, b u su retle s a ra y d a b ü y ü k b ir nüfuz v e itib a ra sah ip o lm u ş b ir v aziy ette b u lu n u y o rd u .
H ü srev P aşa, İkinci M ah m u d u sık sık ziy aret e d e r, p ad işah ın en son 1 6 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
te m a y ü l ve fikirlerini a n la m a ğ a çalışır, k e n d isin d en evvel en u fak b ir a rzu su n u bile s ü r'a t v e şid d e tle ic ra e d e rd i.
E azan İkinci M ahm ut, H ü srev P a şa y a itid al tav siy esin d e b u lu n m ağ a m e c b u r o lu ıd u . İstan b u l h a lk ı H ü sre v P a ş a d a n titriy o rd u . M aiyetine z a p tiy e le r alır, yolsuzluğu g ö rü len İstan b u l ahalisini b o l b o l fa lak ay a çek erd i. Bu gayretkeşliğile H a k a n a b ağ lılığ ım isb ata çalışm ak tan geri d u rm azd ı. H ü sre v P a şa işi b u ra d a b ıra k m ıy a ra k a d e d i p e k çok o lan d ü şm an ların ı d a m a h v e tm e ğ e b a şla d ı. K endisini çekem iyen ne k a d a r a d a m v a rsa o n ları o rta d a n k a ld ırıy o r, d iğ e r ta ra fta n d a b a şın a b ir çok d a lk a v u k v e hiç b ir işe y a ra m a z insanları to p lu y o rd u . E v lâ t ed in d iğ i sip a h ile rd e n otuz iki kişiye p a şalık rü tb esin i v erd ird i. İki ev lâtlığ ım d a p a d iş a h a d a m a d ettirm iştir.
H iisrev P aşa, Ü çüncü Selim , İkm ci M ah m u t v e A b d ü lm e c id d e v rin e k a d a r iş görm üş b ir vezird ir. H ü srev P aşa d a h a küçük y aşta iken E n d e - ru n u h ü m ay u n a a lın a ra k o ra d a yetiştirilm iş, K üçük Elüseyin P a şa ile sa ra y d a n çıkıp m ü h ü r d arlık , k e th ü d a lık ve v alilik etm iş, b ir a ralık da M ısır valisi olm uştur. K av alalı M ehm ed A li, H ü sre v P a şa y a isyan e d e rek , M ısırı b u zam a n ele geçirm işti. K a p d a n ı D ery alık etm iş v e A ğ a H ü seyin P a ş a d a n so n ra S e ra sk e r olm uş, A b d ü lm e c id z a m a n ın d a d a S a d ra z a m olm uştu. F itnesi m e y d a n a çıkınca p a d işa h ta ra fın d a n k e n d isin e şu h a b e r g ö n d e rild i: «K onağından çıkmıyarak duayı padişahı ile vaktini g e çiresin!» O z a m a n la r a z l v e k atledilm esi lâzım gelen v e zirlere b u em ir verilird i. Bu su retle m em lek et işlerinden el çektirilirdi. İşte S u lta n Mah m ut d ev rin in bu ad a m ı m em lek ette en m ühim rolü o y n a m a k ta iken, Mustafa» R eşit de B ab ıâlid e çalışıy o rd u .
M u stafa R eşit, sık sık P e rte v P aşayı z iy aret ed iy o rd u . P e rte v P aşan ın ay n i z a m a n d a şiire de m erak ı v ard ı. P e rte v P aşa, İzm itin D a n c a k a sa - b a s n d a doğm uş, İstan b u la g elerek A rn ed î o d a sın d a h u lefalık y ap m ış v e so n ra la rı d a R eisü lk ü ttab , y ân i o zam anın H ariciy e N azırı ve n ih ay et V e z ir olm uştu. K ıym etli insanların h a y ra n ı idi. En y ak ın d o stla rı m u h a rrir ve ed ib olan za tla rd ı. M ustafa R eşid i d e b u seb ep le sev iy o rd u . M atb u bir div an çesi v a rd ır. Şu b ey it o n u n d u r:
A la n , akm noîa erbabı arzuyu bahar Olursa sahile maili m isali cûyi bahar
gibi kıym etli şiirleri v a rd ır. M u stafa R eşit, b ö y le b ir m u h itte y a şı y o rd u . S u ltan M ahm ut, P e rte v P aşay ı m evkii ik tid a ra getirdi. F a k a t arası çok g eçm ed en , P e rte v P a şa y a d ü şm an kesildiler. M em leketin gün d en g üne z a a fa düşm esini P e rte v P aşan ın ic ra a tın d a b u ld u lar. M ü tem a diyen P e rte v P aşan ın kuyusunu k azm ağ a b a şlad ılar.
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 17
18
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v eB u stafa R eşidi, p a d işa h b u lu n a n İkinci M a h m u d a ta n ıtm a ğ a şu h â d i se se b e p o lm u ştu : O rd u d a n g elen ta h rira tın güzel ifa d e le rin i ikinci M ah m u t b e ğ e n m iş:
— Bu y a z ıla rı b u k a d a r güzel b ir ifa d e ile k im y a z ıy o r? demiş.. Y a n ın d a b u lu n a n P e rte v P a şa d a :
— M u stafa R e şit ku lu n u z!
D iy erek M u stafa R e şid in zek âsın ı v e kab iliy etin i m ed h etm iş v e b u g ibi işlerd e k u llan ılm ası tav siy esin d e b u lu n m u ştu . B unun ü z erin e S u l tan M ah m u t, M u stafa R eşit ad ın ı ak lın d a tutm uş, b ir gün onu saraya, çağırtm ış, k en d isin i ta ltif etm iş v e :
— F ra n sızcay ı iyi ö ğreniniz! d iy e tav siy ed e bulunm uş..
B u z a m a n la r M u stafa R eşit  m e d î k a le m in d e çalışırken, İkinci M a h m ut, o rd u n u n ıslahile m eşgul o lu y o r, m em lek etin h a lin i g ö rerek , bazant y eise d ü şü y o r v e h a ttâ ağ lıy a ra k şu p a rç a y ı o k u y o rd u :
N e murad ettim ise aksi zuhur etti bana Gayri nâkâm hk İrası fütur etti bana
şe k lin d e şiirler o k u y a ra k teselli b u lu y o rd u . M u stafa R eşit b u z a m a n d a fazla çalışıy o rd u . F ran sızcay ı ö ğ re n m e k için ceh d e d iy o rd u . M u stafa R e ş it e tra fın ı g ö rü y o r, b u fikir p erişan lığ ın ı seziyor, k im sen in d a ğ ın ık fikirlerini b e ğ e n m iy o rd u . M ü v e rrih le rd e n b ir tak ım ın ın d e d ik le ri gibi - d ü n y a d a n e k a d a r b ü y ü k a d a m d o ğ m u ş ise, h ep sin in b ü y ü k ş ö h re te sah ip o lm a la rın a h e rk e ste n b a şk a b ir huyları se b ep olm uştur. - R eşit P a şa n ın kim sey e b en z e m iy e n huyu, zam an ın ın m e v c u t fik irle rin i b e ğ e n m em esi o lm u ştu r. Bir y a n d a n k en d i m em lek etin in h u k u k bilg ilerin i o k u r k en , d iğ e r ta ra fta n g a rp huk u k u n u o k u y a ra k m ukayeseli b ir fikir ed in i y o rd u . N ih ay et k a fa sın d a b u iki h u k u k u n b ir asisi y ap ılm ası lâzım g e l d iğ in e inandı. Eskie: b o z u k A v ru p a ise y a b a n c ı... H a lb u k i h er ikisi m ezced ilerek yeni b ir h u k u k ve İd arî b ir ısla h a t y a p m a k lâzım g eld iğ in e inanm ıştı. H e r z am an v e h e r y e rd e d iy o rd u ki: « A v ru p a h u kuku ile İs lâ m h u kukunu telif ed e re k , siyasî hukuk u m u zu b u esas üzerine b in a e t m e d ik çe bize k u rtu lu ş y o k tu r!»
N ih ay et b u fikrini S ultan M a h m u d a d a h i so rd u lar. S u ltan M ahm ut. R eşit P aşay ı ça ğ ’rdl. S ultan M ah m u d u n h u z u ru n d a :
— P ad işah ım , S u ltan Selim in tu ttu ğ u ıslahat y o lu yanlıştır. O n d a n so n ra tu tu lan ısla h a t y o lla rı d a ta m a m e n b a tıld ır. Ç ü n k ü S ultan Selim ısla h a ta ask erlik ten b a şla d ı. H a lb u k i biz b u h a ld e kald ık ça, y a n i elim iz d e n k a p tırd ığ ım ız İslâm î h u k u k kaid elerin i, A v r a p a d a câri h u k u k esas la rın a g ö re telif etm ed ik çe, ne k a d a r ask er çıkarsak, askerim iz ne k a d a r ço k o lu rsa olsun, âlem i m ed en iy eti k o rk u tan lay ız.
S u ltan M a h n ıu t d ik k a tle d in liy o r, b ir ta ra fta n d a çu b uğunu çek iy o r d u . R eşit P a şa d e v a m la :
— Bu cih etle siyasî hukuk u m u zu , esası şe r’i İslâm o lan A v ru p a siyasî h u k u k u n a te v fik an tensik etm e d ik ç e âlem i m e d e n iy e tte y e r tu tm a k lığ ı m ız m ü m k ü n d eğ ild ir.
D ed i. O z a m a n la r p a d işa h ın h u z u ru n d a fikirlerini b ö y le açık açık sö y lem ek cesaretin i kim se gösterem em işti. S u ltan M ah m u t kızdı. R eşit P a şa n ın b a ş ın a çu b u ğ u ile v u rm a ğ a b a şla d ı. R eşit P a şa d a b ir şey sö y le m e d e n d ışarı çıktı.' F a k a t S u ltan M ah m u d d ü şü n d ü . Bu fikirleri d o ğ ru b u ld u . M u stafa R eşiy P a şa y ı sev m eğ e b a şla d ı. G a rb lıla şm a ğ a b ir m u k a d d e m e o lm ak üzeTe sefirleri Ç a m lıc a d a to p lattı. O ra d a , o n
la r a : «Ben, b u n d a n so n ra te b a a m d a n m ü slü m an ları cam id e, h ristiyan- î a n kilisede, m u sev ileri ise h a v ra d a ay rı göreceğim . S a ir a h v a ld e te b a a m ın h içb iri y e k d iğ e rin d e n farklı o lm ıy acak tır.» dedi.
M u stafa R eşit P aşa, b u sözü d u y u n ca, h e r ta ra fa o z a m an ın usulü ü z e re ta ta rla r ç ık a rttıra ra k : « D ev let m ü sa v a t ilân etti!» d iy e ilân e ttir di. İkinci M a h m u d a b u suretle kendisini sevdirm işti.
F a k a t a ra d a n b ir m ü d d e t g e ç tik te n so n ra, p a d işa h , g en ç M u stafa R e şidi te k r a r h u z u ru n a çağırtm ış, ayni suali sorm uş, M u stafa R eşit, yed iğ i d a y a ğ ın acısını u n u tm u ş o la c a k ki, ev v elce sö y led ik lerin i a y n en te k ra r etm iş. Bıı d e fa S u ltan İkinci M ah m u t h id d etlen m em iş, bilâkis ken d isin i ta ltif etm iş, m em lek eti için h a y ırlı olm asına d u a etm iş v e k en d isin e d e :
__ , İlerid e sa n a d a h a m ühim ve b ü y ü k v azifeler vereceğ im ! dem iştir. B u n d a n so n ra o rd u d a c id d î b ir ıslah at y a p m a k istiyen İkinci M ah m ut, fırsat b u ld u k ç a b u genci y a n m a çağırır, m ü şa v e re d e b u lu n u rd u .
Bu v a k ’la r a n la tıy o r ki, M ustafa R eşit, d a h a gen ç y a ş ın d a şecaati m e d en iy ey e sah ip ti. O ; k a p ı kulu terbiyesi alm ış, m e n fa a tp e re st, süm - tü k a d a m la r gibi, zam an ın p a d işa h ı ö n ü n d e b o y u n eğm edi. M em leketi için ilerid e h ay ırlı o lab ilecek fikirlerini hiç k o rk m a d a n söylem ek ce sa retin i g ö sterd i. M ustafa R eşit, ta tlı c a n ın d a n d a h a ü stün tan ıd ığ ı m il le ti için lâzım gelen h e r fikri h u z u rd a sö y lem ek ten çekinm edi. H alb u k i s u lta n la ra y ak la şa n la r, on u n lû tu fla n n d a n istifad e etm e k için sükûtun altın o ld u ğ u n u çok iyi b ilen lerd i. Bu zihniyet iled ir ki, O sm aıılı İm p a ra to rlu ğ u n u n d ü ştü ğ ü h a tâ la rı p a d işa h la ra b ild irm e d ile r; k a ra n lık l a n a y d ın lık g ö sterm eğ e çalışarak m em leketi in h itata şev k ettiler. İşte b u zihniyette;! y etişen a d a m la r a ra s ın d a M ustafa R eşit, b ü y ü k b ir a d a m o la ra k m e y d a n a çıkm ıştı. O , ilerid e, içtih atları ile b ü y ü k h izm etler e d e cekti. N itekim de, b u cesareti v e y en i fikirlerde ta rih in m alı oldu.
Bu zam an lar, ( 1 2 4 7 - 1 8 3 2 ) sen esin d e İşk o d ralı V e z ir M ustafa P aşa T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 19
20 / M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
b aşın a b ir ta k ım a d a m la r to p lıy a ra k isyan etm işti. B unun ü zerin e P erle- p e a e b u lu n a n S a d ra z a m R eşit M eh m et P a şa n ın y a n m a d e v le t ricalin d e n v e an lay ışlı b ir zatın g ö n d erilm esi kararlaştırılm ıştı. Bu m ü h im m e m u riy e te H a d i E fen d i ile  m e d i D ivanı H ü m a y u n u n d a n A h m e d A k if E fe n d in in g ö n d erilm esin e k a ra r v erildi. A k if E fen d i, R um eline gideceği e sn a d a  m ed i h ü le fa sın d a n M u stafa R eşit Beyi â m ed çilik v e k â le tin e b ıra k tı. Bu su retle M u stafa R eşit, âm edçilik v ek â le tin e tayin edildi.
A rn a v u tlu k m eselesi b astırıld ı. M ustafa P a şa d a cezasını b u ld u k ta n so n ra A k if E fe n d in in Istan b u la a v d e tin d e , S u lta n M a h m u t k en d isin i hu- zuTa çağırdı. R um eli ah v ali h a k k ın d a su aller so rd u k ta n so n ra, M ustafa R eşidin m u v a ffa k iy e tlerin d e n d o lay ı onu  m e d i D iv an ı H ü m a y u n u n a ta y in ettiğini söyledi.
B u n d an so n ra M u stafa R eşit B ey 1833 ta rih in d e ira d e i seniyye ile T o p h a n e i  m ire M üşiri D a m a t H alil R ıfa t P a şa n ın y a n ın d a M ısıra g it m iştir.
M ısırd a b u lu n d u k la rı z am an H alil P aşa, M ustafa R eşidi d e y an ın a a la ra k K a v alalı M eh m ed A li P a şa y a ço k n a sih a tle rd e b u lu n d u . F a k a t bu sözleri M eh m et A li P a şa lâ k a y d a n e d in led i. S o n ra b a şın ı o te ta ra fa ç e v irerek S u lta n M a h m u d a b ir tak ım k ü fü rle r sav u rd u . Bu m u am ele M u stafa R eşid in fen asın a gitti. H alil P a şa iç erid e o tu ru rk e n b ird e n b ire y e rin d e n k a lk tı; d ışarı çıkıp b a ş k a b ir o d a y a g ird i; teessürünü yenem i- y e re k hü n g ü r, h ü n g ü r a ğ lam ağ a b aşlad ı. Bu h âd ise M u stafa R eşid in d i m a ğ ın d a m üthiş b ü y ü d ü . M eh m et A li P a şa n ın m ahvedilm esini, hiç o l m azsa n ü fu zu n u n kırılm asını b ir m u k a d d e s v azife bildi.
H alil P aşa, b ir m ü d d e t ay rıld ığ ı o d a d a k a ld ık ta n so n ra ; M ustafa R e şidin o d a sın a geldi. R eşidin p erişan h alin i v e gözlerinin y a şla d o lu o l d u ğ u n u g ö rü n c e :
__ N e d e n ağ lıy o rsu n ? d ed i. M ustafa R eşit:
__ N ed e n ağ lam ay ım ? Ne d ed ik lerin i ve sav u rd u ğ u k ü fü rleri d u y d u n u z! dedi.
Bu k ü sta h a n e ta v ırla rd a n m üteessir olan H alil P aşa ile M ustafa R e şit, o geceyi zo r geçirdiler.
1833 senesi, M ustafa R eşit, K av alalı M eh m et A li P aşan ın oğlu İb ra h im P aşan ın y an ın a, O sm an lılarln tek lifatım b ild irm e k ü z e re v e y a n la rın d a M ösyö D ö v a ro n dahi o ld u ğ u h a ld e K ü ta h y a y a m em u r o la ra k gitm iştir. K ü tah y ay a B ursa yolile g id erk en , z a h m e t çekm iş v e h a sta la n m ıştı. İb rah im P aşa ile m ü zak ereleri y a p tı. Y alnız A d a n a o n la rd a k a lı y o rd u . B una İkinci M ahm ut fena h a ld e kızdı. O nu id am ettirecekti. F
a-21
k a t D a rp h a n e N azırı A li R ıza E fen d i, M ustafa R eşidi id a m d a n k u rta rd ı. F a k a t bu z am an M ustafa R eşid in aley h in d e b u lu n m u şlar, lâk in b ir şey y a p m a ğ a m u v a ffa k o lam am ışlard ır. B u ra d a b ü y ü k b ir hizm eti dok u n m uştur. S o n ra d a n S u ltan M ahm ut, M u stafa R eşidin K ü ta h y a d a k i m u v affak iy etin i ta k d ir etti.
H e r v erilen işi m u v a ffa k iy e tle b a ş a ra n M ustafa R eşid Bey, s ü r'a tle yükselm eğe, m em lek etin m ühim işlerinde vazife a lm a ğ a b aşlad ı.
1834 y ılın d a A v ru p a d ev letlerin e d aim î sefirlik ih d a s o lu n d u . M ah m u t II., Refşifc Beyin M ısır m eselesin d ek i m u v a ffa k iy e tlerin d e n m em n u n o ld u ğ u n d a n , onu - âm ed cilik yine u h d e sin d e k alm ak ü z e r e - o rta elçilik u n v an ile P aris sefirliğine tayin etti. Bu zam an R eşit B ey otuz
d ö r t y a ş ın d a idi. 1
A v ru p a lIla r T ü rk iy e için p ek y an lış fikirler b e sliy o rla rd ı. M ustafa R eşit, A v ru p a e fk â rı um um iyesini T ü rk iy e lehine çevirm ek vazifesini ü stü n e alm ıştı. B ilhassa M ısır m eselesini T ü rk iy e leh in e çevirm ek h a lle tm e k için sefir y a p ılm ıştı. R ıık ü d d in e fen d iy i tercü m an lık v e sırkâ- tibi o la ra k d a N uri e fe n d iy i alm ıştı.
O z a m a n la r şim diki vesaiti nak liy e o lm a d ığ ın d a n do lay ı k a ra d a n t a lik a la rla gitm eğe m e c b u r oldu. K a ra yolile g id erk en M acaristan v< A v u s tu ry a d a n geçir. B u rad ak i siyasî ricali de ziy aret etm eğ e m e c b u r o ld u .
A v u stu ry a n m o z am an B aşvekili b u lu n an m eşh u r P ren s M eternih, R eşit Beyi b ü y ü k b ir m erasim le k arşılad ı. Ş ark m eselesinin ne o ld u ğ u n u v e seb ep lerin i d e izah etti. P re n s M etern ih , R eşit Beyin şerefin e B a d en say fiy esin d e m u h teşem b ir ziyafet v erd i. Bu ziy afette karısı P reh ses M etern ih , R eşit Beyin k o lu n a girip k endisine b ü y ü k iltifa tla rd a v : h ü r m ette b u lu n d u .
M etern ih in karısı, R eşit B eye şa rk a ait b azı m asallar d a a n lattı. R eşit B ey o d a k ik a d a n so n ra fransızcayı iyice ö ğ re n m e ğ e k atiy en azm etti. Z ira prensesin tazim k âr m uam elelerin e karşı arzu ettiği ta rz d a cev ap v e rem iy o r, sözlerini tercü m an vasıtasile söylüyor, o d a ay n ı k u v v e tte sözlerini tercü m e ed em ed iğ in i an lıy o rd u .
M ustafa Reşit, A v ru p a m ed en iy etile tem as ve siyasî m ü n a se b e tle r p e y d a etm ek için m u h a k k a k b ir lisan bilm ek lâzım g eldiğine iyice in a n dı. M u stafa R eşit P aşa, P arise gittikten so n ra fransızcayı iyice ö ğ re n m eğ e g a y ret etti. B ununla b e ra b e r A v ru p a n ın m e d e n î m üesseselerını, ay n i z a m a n d a h u k u k u d ü v e le ait m alu m atı ve m u am elâtı tetkik etm ek ten d e geri d u rm u y o rd u . M ü tev effa M ösyö T iy er, F ran sız p a rla m e n to su n d a m eşh u r d ö rt saatlik n u tk u n u ira d ettiği gün M u stafa R eşit d e p a r lâ m e n to d a h a z ır b u lu n a ra k b u n u tk u d ik k a tle dinlem işti.
