Ş İ M E N D İ F E R , B U H A R L I M A K İ N E v e T E L G R A F I N M E M L E K E T E G İR İŞ İ
T a n z im a tta g arp m ed e n iy e tin in ilmi g irdiği gibi, ilm in ta tb ik a tı o lan (fe n le ri) tekniği d e a y rıc a m em leketim ize girm iştir. M e d en iy et ilim ile fen gibi iki m ü essesed en ib a re t o lunca ilmi ile b e ra b e r tekniğin d e gir m esi z a ru rî idi. G a rb ın tekniği b ü y ü k sanayi d ev rin in m e y d a n a getirdiği m ak in eleriy d i. Bu m ak in eler b u h a r ve elek trik k u v v etile işliyen fab ri k a la rı idi.
O sm anlı m ed en iy eti eski b ir m ed en iy etti. O n u n tekniği de m o d e rn d e ğildi. Y ân i b u h a rla ve elek trik le işlem iyordu. F a k a t O sm a n lıla r fen işle rin d e çok ileri gitm işlerdi. A n c a k g a rp d e v le tle ri gibi b ü y ü k sanayi d e v rin e girm em işler, (T e z g â h ) d e v rin d e idiler.
Ş eh irlerd ek i el sanayii p e k fazla idi. M ad en leri işletiyorlar. Ç ık a rd ık ları bakırı, d em iri m am ul hale so k u y o rla rd ı. M em leketim ize h a riç te n b ir şey g irm em ek suretiîe X V I ncı a sırd a b ü tü n h a lk ın v e o rd u n u n ih tiy aç ların ı, el te z g â h la rım ız tem in ed iy o rd u . F a k a t k a p itü lâ sy o n la rın tesirde, g a rp m alları m em leketim izi açık b ir p a z a r h alin e sokm uştu.
T ü rk te z g â h la rın d a d ü n y a n ın en güzel, en sağ lam ve ucuz yünlü, p a m u k lu v e ipekli k u m aşları d o k u n u y o rd u . D ü n y a k ralları bizim k u m a ş larım ızı giyiyordu. S a rra ç h a n ele rim iz d e sarraciy e eşyam ız, to p h a n e le ri m iz d e to p larım ız, k ılıçh an elerim izd e k ılıç ve k a lk an larım ız v e h e r nevi h a rp silâhlarım ız y a p ılıy o rd u . T ersa n e le rim iz d e gem ilerim izi k endim iz y a p ıy o rd u k . H ele T a n z im a tta n ö n ce T ü rk el san a tla rın ın güzelliğine d ü n y a n ın h içb ir y e rin d e rastg elm en in im kânı y o k tu . T ü rk ü n o rijinal d e hâsı, d ü n y a n ın en yü k sek s a n 'a t eserlerini m e y d a n a g etiriyordu. F a k a t b u n la r uzun z a m a n d a y a p ılıy o r, p a h a lıy a m al o lu y o rd u . H alb u k i günlük ih tiy açlar için m ak in en in k u v v eti lâzım dı. O b iz d e y oktu. F a k a t bu m a k in ey e m u k ab il el sa n ’atlerim iz p ek sağ lam ve güzel şeylerdi. T a n z im a t çıların b ir k a b a h a ti b u el san ’atlerin i sö n d ü rm e le ri olm uştur. Bu el san - a tle ri h içb ir d e v ird e lây ık o ld u ğ u him ayeyi görm em iştir. S ö n ü p g itm e k te d ir. H â lb u k i b u el san ’atlerim iz, T ü rk h a lk ın a çok b ü y ü k se rv e tle r ge-
1 6 4 v e
tirebilirdi. H alılarım ızın sağ lam lığ ı, güzelliği h an g i m illette v a rd ır. A c e m h a lıla rın ı bile, İra n d a T ü rk m e n kızlari d o k u m a k ta d ır.
S a n 'a tla rım ız d a n biri d e T ü rk m ü rek k ep çiliğ id ir. D ü n y a d a b ir eşi o lm ıy an siyah m ü re k k e p tir. B ezir y ağ ın ın isi ile y ap ılır, g a y e t p a rla k v e ö m rü u zu n d u r.
B u n d a n so n ra T ü rk çiniciliği, y e r y ü z ü n d e y aln ız T ü rk lerin s a n 'a t d e - k â la rile yükselm işti. B üyük b in alarım ızın içini süsliyen b u re n k li v e çi çekli çiniler, b ire r şah eserd ir. B in alarım ızın içi .Türk çinileriyle b ir cen n e t b a h ç e sin e d ö n m e k te idi.
E b ru cilik s a n ’a ti d e k ita p içlerini süslem ekte y e k ta idi. H e le m ü - z e h h ip lik s a n ’ati, san ’a t âlem inin b ir d e h â eseri idi. K ita p b a şla rın a e n güzel re n k le rle ve altın y ald ızlarla y a p ıla n b u süsleri T ü rk te n gayri b il m em kim y a p a b ilird i. Y in e m in y atü rlerim iz d e ç o k güzeldi. R esim san’a- tinin en eski şekilleriydi. S e d e f kakm acılık, kâğ ıtçılık , ahercilik, m ü h re - cilik d e b ire r T ü rk s a n ’atiydi. M im arlık, taşçılık, b a k ır san 'atlerim iz, el işi örm elerim iz, işlem elerim iz, basm acılığım ız, ta h ta işi el san 'atlerim iz ço k m ü k em m el işlerdi. B unları tek âm ü l e ttirm e k ve dış p iy a sa la rd a sa ta c a k b ir h a le getirm ek lâzım gelirken, s ö n d ü rü p m a h v ettik .
B ütün b u el s a n ’atlerini m a h v ed en , A v ru p a n ın m ak in e sanayii olm uş tur. T ü rk iy e y e ilk A v ru p a m akinesi 1727 d e M eh m et S ait P a şa vasıta- sile L âle d e v rin d e girdi. T ü rk iy e d e m atbaacılığı Ü çüncü A h m e d in s a d ra zam ı N evşehirli d a m a t İb rah im P aşa h im ay e etti, yine b u d e v ird e D a v u t G erçek vasıtasile ilk yan g ın tu lu m b a m akinesi T ü rk iy e y e girdi.
M a tb a a k a rşısın d a el ile y azılan k ita p la r re k a b e t e d e m e z old u , n ih a y e t Istan b u lu n k ita p işlerile a lâ k a d a r o la n e! sa n ’a tk â rla rı b ir nüm ayiş h az ırla d ıla r. Ne k a d a r h a tta t v e b u sa n ’a tle a lâ k a d a r esn af v arsa, âlet-
I
lerinl b ir ta b u ta k o y a ra k , İstanbul so k a k la rın d a b in le rc e esnaf, b ir c e n a z e m erasim i nüm ayişi y ap tıla r. H alk şaşırak ald ı. H e rk e s b irik irin e:
— K im ö ld ü ? Sualine karşı esn af:
— A rtık m em lek ete k âfirlerin m akinesi girdi. Bizim el sa n ’atlerim iz ö ld ü . O n u n ölüsünü m erasim le m ezara g ö m m eğ e gidiyoruz.
D iye ce v a p verdiler, ü ç ü n c ü A h m e t b u nüm ayişi d u y a ra k , el san’a t le rin i koru y acağ ın ı, an cak m ak in e ile ta le b e y e ucuz k itap b astıracağ ın ı b ild ire re k , b u nüm ayişin ö n ü n e geçildi .
1727 d e m a tb a a y a ait m a k in e le r m em lek ete girdi. Bir çok k ita p la r basıldı. B u n d an so n ra d a Y a lo v a d a b ir k âğ ıt fab rik ası açıldı.
Selim 111. z a m a n ın d a d a R us sistem inde h a v a n to p ları, F ran sız siste m in d e b ir tak ım to p la r d ö k ü lm e ğ e b a şlan ıld ı. N izam ı c ed it için A.vru- p a d a n elbise, silâh v e a sk e rî m alzem e getirtildi. G arp lılaşm ak istiyen
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 1 6 5
ta n z im a t d ev ri, ilim m üesseselerini k u rm a k la b e ra b e r, m e m lek ette sa nayiin d e inkişafına g a y re t g ö sterd i. A v ru p a tekniğinin y av aş, y a v a ş m em lek ete girm esi, T ü rk iy en in ileride (B ü y ü k sa n a y i) d e v rin e girm e- sile n eticelen eb ilird i. F a k a t T ü rk iy en in b ü y ü k san ay ie girm esine k a p itü lâ sy o n la r m ân i olm uştur,
T a n z im a t d e v rin d e , h e r tü rlü te ra k k i y o lla rı aranıldığı gibi, n afia v e İk tisad î işlerin inkişafı için d e B abıâlide b ir (M eclisi U m u ru N a fıa ) teş kil edildi. Y ine 1639 ta rih in d e b ir d e (Z a h ire N e zareti) k u ru lm u ştu r. S o n ra d a n b u v e k â le t (T ic a re t ve Z ira a t N e z a re ti) ne çevrilm iştir. Bu n e z a re tle r T ü rk iy e d e z ira a tin inkişafına v e T ü rk ticaretin in büyüm esile y a k ın d a n a lâ k a d a r olm uştur. B u n d a n so n ra d a ziraat, m ek tep leri, san ay i m e k te p le ri a ç ıla ra k , m em lek ete b ir çok â le tle r ve m ak in eler getirilm iştir. T ü rk iy e a rtık T o rn a m ak in eleri getirm ekle, b ü y ü k san ay iin en m ühim â le ti T ü rk iy e d e y e r alm ıştı.
T a n z im a tta artık b u h a rla işiiyen yolcu gem ileri d e g elm eğe b a şla d ı. (M e c id iy e ) a d ile ilk d e fa b ir v a p u r k u m p an y ası k u ruldu. A rtık y elkenli g em iler yerine, m a k in elerle işiiyen v a p u rla rın d ü d ü k le ri v e b a c a la rın d a n çık a rd ık la rı d u m an lar, İstanbul lim an ın a ay rı b ir m a n z a ra v e riy o r du. T ü rk iy e m ak in eleşiy o rd u . V a p u rla rın girm esile sahillerim ize d en iz fe n erleri k o n u lm u ştu r.
Y ine m ak in e d ü n y asın ın m e y d a n a k o y d u ğ u te lg raf d a T ü rk iv e y e gir di. M em leketin h e r ta ra fın a a tlı p o sta T a ta rla rı vasıtasile giden m e k tu p lar, h a b e rle r, şim di bir m erk e z d e n "her ta ra fa gidecekti. Ü sk ü d a rd a n B a ğ d a d a k a d a r b ir te lg ra f h a ttın a b aşlan ıld ı. M a tb a a la rın T ü rk iy e d e serb estçe açılm ası v e m ak in e g etirm eleri için b ir n izam n am e de neşir v e ilân edilm iştir.
T e lg ra fta n so n ra m em lek ete şim en d iferlerin girm esi için d e h azırlık lar b aşlad ı. B abıâli .R usya gibi B alk an y arım ad asın ı b a şta n b a şa k ap lıv a- c a k v e İstan b u la k a d a r uzun b ir d em iry o lu inşasını d a d ü şü n d ü . İngil te re v e F ra n sa d a R um eli d em iry o lların ın b ir an evvel k urulm ası için te şv ik e d iy o rd u . F a k a t d e m iry o lların ın m asrafı v a rid a tın ı koruyam aya cağı d ü şü n ü lerek b ir te re d d ü t d ev resi geçiritiyordu. F a k a t şim en d iferle rin h em ik tisad ı v e h e m de ask erî n o k ta sın d a n fa y d a getireceği d ü şü n ü ld ü . N ih ay et R u m elin d e şim en d ifery o lu inşasına k a ra r verildi. Bu h a t biri B u lg aristan a d o ğ ru , d iğ eri d e S elâniğe d o ğ ru 2 ,0 0 0 k ilo m etre u zun lu ğ u n d a olacaktı. Bu h atların id aresi bir k u m p a n y a y a ih ale edildi. 1 8 6 8 sen esin d e N afıa N azırı ile serm ayesinin b ü y ü k b ir kısm ı F ran sız o lan b ir B elçikalı - F ran sız şirketi a ra sın d a a k te d ıle n ilk m u k av elen am e ta n zim edildi. Bu şirk et so n ra d a n işlerini (A v u stu ry a - M acaristan ) h ü k ü m e tin ce h im ay e edilen d iğ e r b ir ecnebi şirkete d ev retti. Bu zam an Ba-
166 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
b ıâli inşa m a sra fla rın a y a rd ım etm ek üzere 1870 sen esin d e Ş ark D em ir y o lları T a h v ilât', d e n ilen bir istikraz ak d etti. Bu te şe b b ü sle rd e n so n ra T ü rk v a tan ın ın ü zerin e d em ir a ğ la r ö rüldü. A rtık A v ru p a treninin Istan- b u la k a d a r d ay an m ası, g a rp âlem inin T ü rk iy e h u d u d u n d a n içeri girm esi d em ek ti. G a rp lıla şm a k istiyen tan zim atçılar, n ih a y e t dem iry o llarile, T ü rk iy ey i g a rp m e d en iy etin e b a ğ la m a ğ a m u v affak o lm u şlard ır. G ü n g eçtik çe şark ın m a n zarası d eğ işiy o rd u . T ü rk iy e b ir A v ru p a m a n z a ra sı halini alm ağ a b aşlıy o rd u . G a rb ın h e r tü rlü em tiası h e m gem iler, h em d e tre n y olile m e m lek ete g iriy o rd u . A rtık T iirk iy ey e ta n z im a tla g a rp te k n i ği girm iş old u . F a k a t b u hal, Türk İktisadî h ay atın ın n izam ını ta m a m e n a ltü st etti.
Bu z a m a n d a T ü rk iy e, A v ru p a k a p italistlerin in açık b ir p a z a r old u . H e r tü rlü m am ul m alları sattılar. Bu se b e p le T ü rk iy e d e b ü y ü k san ay i v e b ü y ü k tic a re t inkişaf e d e m e d i. Bu d a bizim inhitatım ızı hazırlad ı.
(T ü rk iy e v e T a n z im a t) ad lı b ir eser yazan F ran sız s e fid e rin d e n (E n gel H a r d ) T ü rk iy ey e şim en d iferlerin gelm esi üzerine şunları y a z m a k ta d ır:
« A v ru p a d a , A sy a d a ğ la rın d a sıkışıp kalm ış b a z ı k a b ile le r gibi yaşı- y a n O sm an lılar, A v ru p a lıla rla m ü n a se b e t ve ih tilâ tta n çek inm ezlerse şark m eselesi a rtık m ev cu t olab ilir m i? H e ıg ü n g ö n d e rile n ve n a k le d i len m alla r say esin d e g a rp m em lek etlerin in m ahsulâtını v e m artıûl eşy a ları, fikirleri v e m a lû m a tla rı T ü rk iy e y e yayılırsa, b u m em lek et yeni b ü yük d ü şü n celere d u ç a r o larak kom şu h ü k ü m etler ta ra fın d a n zap te d ile - b ileceğ i id d ia ed ilem ez m i? . T â b iri d iğ erle T ü rk iy e, A v ru p a y a m a d d î o la ra k y ak ın la şa ra k , m em lek eti u m u m î ticarete a ç acak tır. B unun n eti cesi o la ra k ecnebi te b a a la rı h e r tarafı istilâ ed e c e k olursa, m ü slü m an lar asırla rc a m u h a fa z a ettikleri üstünlüklerini, em lâk ve m alların ı e ld e n k a ç ırm a z la r m ı? . V iy a n a d a n v e P e şte d e n y o la çıkan lo kom otif, T ü rk le r için, içi yıkıcı â le tle rle do lu (T u ru v a ) b ey g iri gibi tehlikeli o lm ıy acak m ı?
K en d ilerin i p ek çok z a m a n d a n b e ri O sm an lı m em lek etlerin in m ü stak b el m irasçıları sıra sin d a a d d e d e n kom şu d e v le tle rin fikirleri b u m e rk e z d e idi, 1869 sen esin d e H a rb iy e N ezaretini id a re e d e n â z a la rd a n b iri b a n a dem iştir k i:
— Ş im en d iferler T ü rk iy ey i m ağ lû p ed ecek , şark m eselesinin h allin e şişhaneli to p la rd a n z iy ad e hizm et ey liy ecek tirl.
E sasen tan zim at d a h i ( A v r u p a ) için b ir m a n e v î galeb e d em ek değil m iy d i? ..»
D iye oir p a rç a koy m u ştu r. E ngel H a rd «T ü rk iy e v e T a n zim at» ad lı tarihini y a z a ra k b ize b ir y ak ın lık g ö sterm ek istem işti. H alb u k i, eseri iyi-
167
c e te tk ik edilirse, b u zatın fikirlerinin d ü şm an ca o ld u ğ u anlaşılır. Bu eser, T ü rk iy e n in m e y d a n a g e tird iğ i b u in k ılâb ı çürütm ek için yazılm ıştır. H e r şahifesi y an lış g ö rü şlerle d o lu o lan b u eser, tanzim atm m ân asın ı k a tiy en an lam am ıştır. Bu eseri y a z a n ne b ir m ü v errih , ne d e b ir so sy o lo g d u r. Y aln ız p ro p a g a n d a c ı b ir p o litik acıd ır. Bu eseri o k u y a n la rd ır ki, ta n z im a t gibi b ü y ü k b ir in k ılâb a d ü şm an kesilm işlerdir. T ü rk iy e d e ta n - zim atçılara d ü şm an lık E ngel H a rd ın d ü şm a n c a eserile başlam ıştır. B ir m illet, m illî tarihini k e n d i ev lâ tla rın ın tem iz ve nezih ru h u n d a n d o ğ a n ese rle rd e a n c a k anlıyabilir. B ir d ü şm a n d a n m illî ta rih öğ ren ilem ez. O n la r gizli m a k sa tla rla b u eserleri telif e d e rle r. B unların h içb ir z am an o b je k tif g ö rü şleri y o k tu r. Bu d e v ird e A v ru p a lıla rın em elleri T ü rk iy e n in b ir a n ev v el çökm esiydi. E ğ er b ü n y e le rin d e in k ılâp lar y a p a rla rsa , k u v v etli o la ra k y aşıy a c a k la rın d a n ikinci b ir in k ılâb a m ân i o lm ak için b u eserleri te lif etm işlerdir.
L o k o m o tif, T ü rk le r için içi ta h rip edici âletlerle d o lu b ir T u ru v a b e y giri değ ild ir. G a rp m ed e n iy e ti bize, lâ y ık b ir m ed en iy ettir. Biz a n c a k g a rp m ed en iy etin in m ü sb et ilim leri, tekniği ile m ü ceh h ez o ld u k ta n so n r a , bizi m a h v a g elen lere k arşı k oyacağız. B unu yü k sek z e k âlı T ü rk m il le ti ço k ta n anlam ıştır. Bize kim se h o calık edem ez. D ü n y an ın ilk feyizli ü s ta d la rı şa rk ta n d o ğ m u ştu r. O n ların h o caları b iz T ürkleriz.
E ğ e r bizim ıslah atım ız v e in k ılâp larım ız ağır ve güç olu y o rsa, bizim a r k a d a y arattığ ım ız b ü y ü k b ir m e d en iy et v a rd ı. O yüksek m ed en iy eti b ird e n b ire nasıl o lu r d a te rk e d e b ilird ik ? B üyük b ir k a z a n k o lay , k o lay E ızam az, b ü y ü k d e n iz le r ç a b u k ısınam az. Bu se b e p le d ir ki, in k ılâ p la rı
m ız k a n lı v e güç olm uştur.
E n g el H a rd ın eseri d ü şm a n c a b ir eserd ir. H a ta la rla d o lu d u r. İlm i b ir eser değ ild ir. T a n z im a tı b u e serd en o k u y a n la r m u h a k k a k yan lış b ir y o la sev k ed ilirler. İnkılâp u ğ ru n d a can la b a şla çalışan b a b a la rım ız a k ö tü g ö z le b a k m a k değil, o n la rın y a p tık la rı in k ılâ p la rı içten o k u y arak , o n la ra -m innettar olm ak bize b ir v ic d a n b o rc u d u r. Biz b u in k ılâ p la « çok k an d ö k e re k k a z a n d ık . A ta la rım ız ın d ö k ü len k a n la rın a saygı g ö sterm ek , v e o n ların açtık ları b u y o ld a n , T ü rk iy e y i m uasır m illetler seviyesine y ü k seltm ek bu- nesle d ü şm e k te d ir. Islahat v e tan zim at, m eşru tiy et in k ılâ p la rı o lm asay d ı, b u g ü n k ü T ü rk iy e d o ğ am azd ı. T ü rk in k ılâb ı taklik b ir in k ılâ p değ ild ir. M illî tarihim izin seyrini ta k ip e d e n , en d o ğ ru b ir y o ld u r. B iz h içb ir m illetten ö rn e k alm a d ık . Bizim inkılâplarım ız ih tiyaçlarım ız
d a n doğm uş, ta m a m e n o rijinal ve m illî in k ılâ p la rd ır. T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ