KULELİ V A K A S I v e A B D Ö LM EC İD İN Ö LÜ M Ü
M u stafa R eşit P a şa b ir sene k a d a r m azul k a ld ık ta n so n ra 1 8 5 8 -1 2 7 4 ta rih in d e a ltın c ı d e fa o lm a k üzere s a d ra z a m o ld u . R eşit P aşan ın b u d e - fak i s a d a re te geçm esi d e g a rip b ir h â d ise ile v u k u a gelm iştir.
R eşit P a s a b ir gün A b d ü lm e c id in ser k arin i O sm an B eyle k o n u şu rk e n : __ A b d ü lm e c it h a z re tle ri a ra sıra b e n d e g a n ile şeref k u a u m la rile b iz - leri m ü b â h i b u y u ru rla rd ı.
O sm a n B ey d e :
__ B ir fırsa t d ü ştü ğ ü zam an , arzed erim . D iy e c e v a p v erd i. R eşit P a şa d a :
___ B u n a i l i y e t i n m a z û l b u l u n d u ğ u m s ı r a d a o l m a s ı n ı t e r c i h e d e T İ m .
D em iştir. Bu k o n u şm aları sa d ra z a m lık ta söylem işti. Şim di m azul b u lu n u n ca O sm an B eye v erd iğ i b u sözü h a tırla ttı. . . . »
G iritli M ustafa P a ş a sa d ra z a m b u lu n u rk en , A b d ü lm e c it b ir sıyası m e s e le d e n d o la y ı sıkışık b ir v aziy ete düşm üştü. Bu m eseleyi d e O sm an Be y e an latm ıştı. O d a :
— E fendim izin b e n d e g a n ı v ü k e lâ y ı h a z ıra d a n ib a re t değil y a!.. Bir k e re d e R eşit P aşa ku lu n u zu n fikir ve m iİtaleasıni sorunuz!
D ey in ce A b d ü lm e c it:
__ P e k m ü n asip olur. K endisini çağırınız d a b ir görüşelim .
D ed i O sm an B ey de, R eşit P aşa n ın saray a gizli o la ra k çağırılm ası.« m ü n a sip g ö rd ü . S u ltan A b d ü lm ecit, E m irg â n d a R eşit P aşay a v a k tile b ir k ö şk İhsan etm işti. O sm an B ey A b d ü lm e c ıd e :
— R eşit P aşa kulunuzu M irgün k a srın d a k ab u l b u y u ru lu rsa m aksad.. şa h a n e n iz d a h a sessizce husul b u lu r.
D iye söyleyince, A b d ü lm e c it k ız a ra k ,
__ D em ek ki, sen b e n i onun ay ağ ın a götüreceksin/!. D ey in ce O sm an B ey:
— E stağ fu ru llah efendim , orası efendim izin k en d i k a srı h u m a y u n .a - n d ır. P aşa k u lunuzu o ra d a k a b u l b u y u rm u ş o lacak lard ır.
S ö zlerile ik n a a m u v a ffa k old u . T a y in olunan g ü n d e k a ra d a n gizlice g id ilm eğ e k a ra r verildi. Bu gizli g örüşm eye se b ep ise, R eşit Paşaıv.n
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ
d u şm a n la rı p a d işa h la g ö rü ştü ğ ü n ü d u y a rla rsa b ir ç o k d e d ik o d u la r y a p m a la rın a m ân i o lm ak içindi. O sm an Bey, R e şit P a şa y a h a b e r g ö n d e rd i. D e rh a l h a z ırlık la rd a b u lu n m asın ı d a ay rıc a bild irm işlerd i. A y n i z a m a n d a A b d ü lm e c id in tem izliğe çok m erak ı o ld u ğ u için, k ö şkün c iv a rın ın d a tem izletirilm esini te n b ih etti, M u stafa R eşit P aşa b u h a b e ri alır alm a z d e rh a l hazırlığını y a p tı.
K a ra rla ştırılan g ü n d e A b d ü lm e c it b ir a t ü z e rin d e k a ra y o lu n d a n k ö ş k e geldi. P a şa n ın y a n m saatlik m esa fe d e kendisini k arşılad ığ ın ı g ö rü n ce m em n u n o la ra k fazla iltifa tta b u lu n d u . R eşit P a şa ile k ö şk e geldiler. B iraz so n ra g ö rü ştü le r v e p a d işa h fikirlerini k u rcalıy an m eseleleri b ire r b ire r M u stafa R eşit P a şa y a so rd u . O d a g a y e t güzel c e v a p la r v erd i. İş lerin hal su retlerin i d e k a ra rla ştırd ılar. Bu görü şm e n eticesin d e M ustafa R eşit P aşan ın altın cı d e fa sa d ra z a m o lm asın a k a ra r verild i. R eşit P a şa A b d ü lm e c id e te şek k ü r etti. O s ıra d a sefer ay ın ın son günleri o ld u ğ u n d a n s a d a re tin re b iü le v v e ld e olm asını ric a etti. P a d iş a h ta b u teklifini k ab u l etti. S u ltan A b d ü lm e c it, k ö şkün v e c iv a rın ın le tafet ve tem izliği n e v e R eşit P aşan ın n ezih an e ve asilâne ta v ırla rın a h a y ra n old u . H alli m üşkül o lan m eselelerin hallin e çok m em n u n old u . A k şa m yem eğini d e b u r a d a y em eğ e k a ra r v e rd i. D erh al m ü k ellef b ir ziy afet verild i. A b d ü l m ecit, ak şam y e m eğ in d en so n ra kay ık la sa ra y ın a d ö n d ü .
G a rip b ir te sa d ü f o larak , o gün h ey eti v ü k elâ d a T a ra b y a d a F ransız se fa reth an esin e ak şam y em eğ in e d a v e tli b u lu n d u k la rın d a n , v a p u rla ge çe rle rk en u z a k ta n p a d işa h ın b e y a z re n k te k i te b d il kayığının, R eşit P a şan ın yalısı ö n ü n d e d u rd u ğ u n u g ö rü n ce telâşa d ü ştü ler. Bu e sn a d a İn giliz sefiri L o rd İs tra tfo rd ’u n d a b e y a z renkli b ir k a y ık la gezdiğini b i len ler, İngiliz sefirinin kayığı o ld u ğ u n u söyleyince, b a z ıla rı alay e d e re k :
— S a lta n a t k ay ığ ı değil, p a şa n ın h ocasının k ay ığ ıd ır. Z iy a re te g el m iştir. d ed iler.
F a k a t yalının ö n ü n e y ak laştık ları zam an b ir çok saray k ay ık ların ın d a b u lu n d u ğ u n u g ö rerek , m eseleyi a n la d ıla r. O g ece sefa re t d a v e ti p e k n e şesiz geçm işti.
S u ltan A b d ü lm e c it, M ustafa R eşit P a şa y a :
__ V ü k e lâ b u akşam se fa re te g id iy o rlar, b e n ise size geldim ! d iy e il tifa t etm iştir.
3 u v a k 'a y ı D ah iliy e N azırı M em duh P aşa, A li F u a t B eye h ik ây e e t m işti. B irkaç gün so n ra, S a d ra z a m G iritli M ustafa P aşa, Y usuf K âm il P a ş a y a :
— Bizim için infisal ed ecek d iy o rlar? K âm il P a ş a d a :
— Y ok efen d im yok... R ebiıilcvvel girm eyince k o rk m ay ın !
.244 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
D iy e c e v a p verm iştir. H a k ik a te n R eşit P a ş a reb iu lev v elin d ö rd ü n d e altıncı d e f a o la ra k sa d ra z a m old u . F a k a t R eşit P aşan ın sa d a re te g e lm e sin d en F ra n s a elçisi m em nun o lm ad ı. B unun üzerin e A b d ü lm e c it, m a b ey in k â tip le rin d e n Ernin Beyi, F ra n sız elçisine g ö n d e re re k , R eşit P a şa n ın sa d a re te gelişinin siyasî bir iş o lm ay ıp , sırf hususî se b e p le re d a y a n d ığ ın ı b ild irm iştir. A b d ü lm e c it, R eşit P aşa ile  li v e F u a t P a ş a la r a ra s ın d a an laşm azlık o ld u ğ u n u b ild iğ in d e n h e p sin e ayrı, ayrı n a sih a tle rd e
b u lu n m u ştu r. R eşit P aşan ın b u d e fa k i sa d a re ti çok sü k û n h a lin d e g e ç m iştir. Ç ü n k ü R eşit P a ş a faaliyete alıştığından, m azûl o lm ak o n a fe n a h a ld e d o k u n m u ştu . M azul o ld u ğ u z a m a n d o s tla rın d a n b ir d o k to r ziy a re tin e gelm iş, R eşit P a ş a y a :
*— A rtık işd en y o rg u n oldunuz. İstira h a t ve te b d ilih a v a y a ihtiyacınız v a rd ır. E d irn e, B ursa gibi h avası güzel v e y ak ın v ilâ y e tle rd e n b irin e gi d e re k sıh h atin ize b a k m a n ız lâzım dır.
D eyince, Reş>t P a şa acı acı çu b u ğ u n u ü fle d ik te n so n ra :
— S en b u n u k e n d iliğ in d en m i söylüyorsun, y o k sa sa n a ö ğ re ttile r m i? D iye sert b ir c e v a p verm iş. D o k to r d a :
■— B a n a kim se ö ğ retm ed i, yalnız aziz sıhhatinizi d ü şü n d ü ğ ü m d e n d o layı arzettim .
D iye y a lv a rm a ğ a b aşlam ış, R eşit P a şa :
— D o k to r ak lın ı b aşın a d ev şir, p a şa efen d ilerim iz Iş ta n b u ld a r a h a t etsin ler d iy e b e n d a ğ v e b a y ırd a mı sürteyim ?
D em iş v e d o k to r, R eşit P a şa n ın k a rşısın d a fazla d u ra m a y ıp çekilip gitm iştir. F a k a t M u stafa R eşit P aşa ihtiyarlam lştı. A rtık h a y a tı siyasî m ü c a d e le le rle değil, sükûn h a lin d e g eçm ek te idi.
R eşit P aşa b u g ü n le rd e nezley e tu tu lm u ştu . Bu se b e p le m a k a m ın a gi d em iy o r, istira h a t ed iy o rd u . Bu vesile ile ken d isin i seven b irç o k d o s tla n •ve b a z ı sefirler ziy a re tin d e b u lu n u y o rla rd ı. H a sta lığ ın d a z iy aretin e gelen F ran sız sefirine, kendisi iad ei ziy arete gitti. T a ra b y a d a n d ö n e rk e n es- k id e n b e ri çok sevdiği b ir o dalığı v ard ı. B unu d a ziy aret etti.
B u ra d a b ir m ü d d e t k a ld ık ta n so n ra evine d ö n d ü v e d e rh a l d e b ir b a n y o y ap tı. F a k a t h a m a m d a k en d isin e b ir fenalsk geldi. A ğırlaştı. B,u kad ın ı ziy aret onu fen a h a ld e sarsm ış o la c a k ki, b ird e n b ire v e fa t etti.
T ü rk m illetinin en m üşkül a n la rın d a yetişen b ü y ü k d e v le t ad am ı, in k ılâp çı sa d ra z a m h a y a ta gözlerini yum m uştu. Bu ölüm T ü rk m illeti için b ü y ü k b ir zıyadı. M o d e rn çağ ların b u yüksek siyasî deh âsın ı T ü rk m il
leti k ay b etm işti. «
M u stafa R eşit P aşan ın b u âni ölü m ü n ü d u y an k o n ak , altüst old u . B ü tün aile efra d ı fe ry ad ı b astılar. Bu sıra d a sa rra f K a m a n to a d ın d a birisi d e p aşay ı ziyarete gelm işti.
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 145
S e lâ m lık so fa sın d a : — P a ş a ö ld ü !..
D iy e k a d ın la rın fe ry a tla rın ı d u y u n ca, ih tiy ar s a rra f ta fe ry ad ı b a stı: — P a şa gitti.. P a şa gitti!
D iy e b a ğ ıra ra k , so fan ın b ir b a ş ın d a n ö b ü r b a ş ın a k o şu y o rd u . B u fe r y a tla rı d u y a n a ğ a la r k o şa ra k sa rra fa :
— P a ş a n erey e g itti? . D iy e so rm u şlar, o d a :
•— C e n n e te g i t ti... C e n n ete g itti!,..
D iy e b a ğ ırm a ğ a b aşlad ı. H e r ta ra fta n S a d ra z a m M u stafa R eşit P a şa n ın ölüm ü d u y u ld u . O n u seven m illet o n a çok a ğ lad ı. S u lta n A b d ü l- ■mecit d e çok m üteessir o ld u . F a k a t, B üyük R eşit P aşa, d e v le t v e m ille tine b ü y ü k h izm etler ettik ten so n ra h a y a ta v e d a etm iş b u lu n u y o rd u .
T a n z im a tm b ü y ü k a d a m ı altıncı s a d a re tin d e üç b u çu k a y k a ld ık ta n s o n ra 2 4 C e m a z iy ü lâ h a r 1274 - 1858 ( 1 7 B irin cik ân u n ) ta rih in d e v e k a lb sek tesin d en 5 8 y a şın d a o ld u ğ u h a ld e v e fa t etm işti. Bu acı h a b e r d o stların ı d a , d ü şm an ların ı d a ağlatm ıştı.
M ustafa R eşit P aşa altı d e fa S a d ra z a m lık ta 7 sene, 1 ay I 6 gün. H a riciye N azırlığ ın d a d ö r t d e fa 5 sene, 7 ay, 20 gün, m ü k e rre r se fa re tle r d e , v esair h izm etlerd e ise 2 0 sen e k a d a r b u lunm uş, O sm an lı İm p a ra to r lu ğ u n u n y e g â n e v e ö rn e k olacak , yüksek siyasî ricalin d en biriydi.
O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n u n b ekasının, İngiltere İm p a ra to rlu ğ u ile d o st g eçinm ekte o ld u ğ u n u ilk d efa, O sm an lı siyasî ricali için d e sezen. B üyük M u stafa R eşit P a şa d ır. R usların B a lk a n la rd a k i v e B o ğ azlar ü zerin d ek i g a y e le rin i b iliy o rd u . O sm an lılar R us Ç arlığ ı ile n e k a d a r d o s t g eçinm ek isted ilerse de, R us politikası A k d e n iz e in m ek em ellerin d en v azg eçm e
di. B o ğ azlar vasıtasile A k d en ize h â k im o la ra k A tla s y o lla rın a g e ç e rek b ü y ü k ticarete sah ip o lm ak istiy o rlard ı. XVIII inci a sırd a n b e rı B üyük P e tro n u n vasiyeti üzerine ( P a n İslâvizm ) T ü rk iy e ü zerin d e e m el lerini arttırm ıştı. O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u d ah ilin d e b u lu n a n O rtodoksların hâm isi ro lü n ü üzerine alm ıştı. Bu seb e p le b u gen ç im p a ra to rlu k , ih tiy ar im p a ra to rlu ğ u d a im î su rette te h d it ed iy o r, in h ita ta sü rü k lü y o rd u . A v u s
turyalIların d a gayesi S elân ik lim an ın d an A k d e n iz e inm ekti. Z a m a n , z a m a n R u slarla b u C e rm en kavim leri m u k a d d e s ittifak lar y a p a ra k , O s
m anlIlara hü cu m e d iy o rla rd ı. F ra n sa ise. M ısıra hâk im olm ak istiyordu. B u seb ep le b u üç d ev letin b itm e k v e sönm ek b ilm iy en ih tirasların ı T ü r k iy e tek b a ş ın a k arşılıy o rd u . O n a el u z a ta c ak d o st, b ü y ü k b ir im p a ra to rlu k lâzım d ı. M ustafa R eşit P aşa d ü şü n d ü . B\ı a n c a k B üyük B ri ta n y a İm p a ra to rlu ğ u olabilirdi. İngilizlerle k u v v etli siyasî b ir m ü n a se b e te girişerek, T ü rk iy e d e ilk d e fa İngiliz siyaseti g ü d erek , im p a ra to rlu -
10
146
ğ u n in h itatın a m â n i olm uştur. F a k a t o n d a n so n ra g elen ler, İngiliz siya*- 8ed n i d e v a m e ttire m e d ile r v e n ih a y e t O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u pay laşıl d ı. ( H a s ta a d a m ) d iy e A v ru p a lıla rc a ad la n d ırıld ı. B ir (Ş a rk m eselesi): d o ğ d u . B alk an d e v le tle ri b ire r b ire r istiklâllerini a ld ıla r. T u rk le r B al k a n la rd a k i to p ra k la rd a n çekildiler. Bir m üstakil S ırbistan, K a ra d a ğ , Y u n an istan , B u lg aristan v e R u m a n y a d o ğ d u . M ısır e ld e n çıktı. F ra n sa C e - zay iri ele g eçirdi. T ü rk m illeti M u stafa R eşit P a şa n ın ö lü m iy ls siyasî ni zam ını d a k a y b e tti.
M u stafa R eşit P a ş a d a n so n ra (Y e n i O sm a n lıla r) d e v ri başlam ış, b u n u n neticesi d e (m e şru tiy e t d e v ri) in k ılâp ları olm uştur.
R eşit P a şa n ın v e fa t ettiği gün M eclisi V â lâ R eisi Y u su f K âm il P a şa y a lıd a b u lu n u y o rd u . Şu k ıt'a y ı y a z a ra k teessü rü n ü iz h a r etm iştir:
O n iki yılda altı d efa sadrı eyleyip teşrif Sadarette nihayet azm i ukba ey led i eyvah..
D em i fevtin d e gördüm ağladım Kâmil dedim tarih R eşit Paşayı câhı ad n e is’ad ey liy e A llah ..
1274
E rtesi gün, m ü h rü h ü m ay u n , R eşit P a şa n ın ailesi ta ra fın d a n K âm il P a ş a y a ia d e edilm iştir.
M eclisi A lii T a n z im a t R eisi F u a t P a şa d a v e fa tın a şu tarihi söylem iştir. V eziriazam iken Cenneti âlâya azmetti.
Sem iyyi Fahriâlem mefhari d evlet R eşit Paşa. Fuada cevheri eşkim le yazdım fevti tarihin R eşit P a ş a y a bârigâhı H uldi eyliye m eva.
D iye yazm ıştı. Z iy a P a şa n ın d a R eşit P aşa için b ir m ersiyesi v a rd ır M u stafa R eşit P a şa n ın yetiştirdiği v e sevdiği bir şah siy et te Şm asid ir Şinasi d e şu k ıt'a y ı y azm ıştır:
Sadrıazam idi fevt oldu Reşit P aşa vâh A ltıdır a’mış idi câhi sadaret ile şan. M ustafa ismi idi ayni kerem cismi idi, U k alâ kısmı idi akima d ilheste hem an. F evtine tam bu tarihi Sınası yazdım ,
Sudru m evad a R eşidülvüzera buldu makam.
Şinasinin, M ustafa R eşit P aşay ı b u k a d a r sevgisine se b e p T o p h a n e M üşiri F eth i P a şa vesile olm uştur. F eth i P aşa, Şipasiyi M ustafa P i ş i d e ta k d im etm iştir. Bu tan ışm a şu şekilde olm uştu:
Şinasi henüz on d o k u z y a şla rın d a idi. D e v le t ta ra fın d a n A v ru p a y a M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
147
ta le b e g ö n d erileceğ in i duym uştu. B ü y ü k lerd en tan ıd ığ ı kim se o lm ad ı ğ ın d a n k en d isin i k o ru y a c a k b ir kim se b u lam am ıştı. F ra n sız c a m uallim i R eşat B eye m ü ra c a a t etti. R e şa t B ey d e Şinasiyi T o p h a n e M üşiri F e th i P a ş a y a ta k d im etti. P a ş a d a b u zeki çocuğu g ö rd ü v e A v ru p a y a g ö n
d erilm esin e ta v a ssu t etti. Şinasi ta le b e o la ra k A v ru p a y a gitti. Şinasi A v - ru p a d a n F e th i P a şa y a b ir çok m e k tu p la r g ö n d e riy o rd u . G a y e t güzel b ir ü slû p la yazılm ış b u m e k tu p la rı d a F e th i P aşa, M ustafa R eşit P a şa y a o k u y o rd u . M ustafa R eşit P a ş a b u zeki genci b u se b e p le tanım ıştı. Bir d e fa sın d a M ustafa R eşit P aşa, Şinasiye b ir m e k tu p y azdı. Şinasi b ir m e k tu b u n d a R eşit P a şa d a n h a n g i fennin d e v le tç e arz u ed ild iğ in i so rd u . R eşit P a şa d a (M a liy e ) ilm ini tahsil etm esini tavsiye etm iştir. Şinasi b u z a m a n F ran sız m ü steşrik lerin d en Şasi v e m eşhur e d ib le rd e n L a m a rtin ile tan ışarak e d e b iy a ta m erak sarmıştı-
Şinasi Istan b u la d ö n d ü ğ ü zam an R eşit P a şa Şinasiye h e m M aarif, v e h e m d e M eclisi M aliye âzalığ m d a b u lu n m asın ı teklif etti. F a k a t Şinasi M aarifi tercih etti. Y en i teşek k ü l e d e n (E n cü m en i D â n iş) e m em u r oldu.
M u stafa R eşit P aşa, Â li v e F u a t P a şa la rı yetiştird iğ i gibi Şinasiyi d e yetiştirm iş b ir b ü y ü k a d a m d ır. M ustafa R eşit P a şa m e k te b i v a rd ır. R eşit P a ş a m e k te b in d e n yetişen m ü n e v v e rle r, siyasîler, e d ib le r, tanzim at e d e biyatını, d e v le t id aresin i id am ey e çalışm ışlardır. T an zim at d e v ri e d e b iy atın ın b ü y ü k şahsiyetleri, R eşit P a şa m e k teb in d en yetişm işlerdir.
M ustafa R eşit P aşa b ir aralık sa d ra z a m lık tan düşm üştü. F a k a t Ş in a siye b ir ço k a d a m la r düşm an kesilm işlerdi. Bu sıra d a Şinasi de saçk ıran d e n ile n b ir h a sta lığ a tutulm uştu. Z a ru rî o la ra k sakalını d a tıra ş e d e re k E n cü m en i D ân işe gelm işti. Şinasiyi sakalsız g ören m u taassıp lar, aleyhin d e sö y lem eğ e b a ş la d ıla r v e d e rh a l m em u riy etten d e azlettiler. H a ttâ bu sakal m eselesin d en d o la y ı aley h in d e y azılan b ir b u y ru ltu y a  lı P aşa şunu ilâve etti:
«R ütbesinin re f’i, m em u riy etten d e f i, m aaşının k a t ı.»
İb aresi ilâv e edilm iştir. Şinasi b u sakal m eselesinden E ncü m en i D â- nişten, M eclisi M aarif âzalığ ın d an atıldı. Şinasi b u acı ile R eşit P aşay a şu n u y a z d ı:
Dilini iradesini başta ekil eder tedbir Ki tercümanı lisandır anî eden takrir.
P a rçasile b e ra b e r, Ş eyhislâm A rif E fe n d i aley h in d e d e : K avukla A rifi billâh olur mu şeyh cehul Cenabı Humkı gaaidir, zavallı aklı, fakir.
B eyti ile  li P a ş a ve hususile K eçecizad e lâkabile m eşh u r F u a t P a şan ın d a a le y h in d e :
Y alanla dolanla çıkarmakladır sudan geçesin Fuat ehli riyadır m azannei tezvir.
D iy e y a z d ı. Şinasiyi c e z a lan d ırm a k isted ik leri z am an , R eşit P a şa ü çü n cü d e fa S a d ra z a m o lu r o lm az h e rk e s susm uştu. Şinasiyi te k ra r h im a y e sin e a la ra k b u zeki v e çalışkan genci d a h a fazla sev d i. Ş inasi T ü rk m a t b u a t ta rih in in en b ü y ü k le rin d e n d ir.
A g â h E fe n d i ile m ü şterek en (T e rc ü m a n ı A h v a l) g azetesini çıkarm ış tır. T ü rk le r için d e tek b a şın a ilk T ü rk m a tb a a sın ı d a tesis etm eğ e m u v a ffa k olm u ştu r. M a tb a a h a rflerin i ıslah etm iş v e ateşin yazılar y a z a ra k e d e b iy a t tarih im ize geçm iştir.
M u stafa R eşit P a ş a h e r zam a n b ir k ıy m et sezd iğ i gençlerin elin d en tu ta ra k , o n ların y etişm elerin e hizm et etm iştir. Bu se b e p le d ir ki m em le k etin eli k alem tu tan ları, o n u n h a k k ın d a k ıt'a la r yazm ışlardır.
M u sta fa R eşit P aşa, Şinasiyi y etiştird iğ i gibi A h m e t V efik P a şa n ın d a y etişm esin e y a rd ım etm iştir. A h m e t V e fik P a şa k ü ç ü k lü ğ ü n d e P arise g ö n d erilip , sen elerce tah sild en so n ra Istan b u la d ö n m ü ştü r. G eld iğ i za m an B abıâli tercü m e o d a s ın a girm iş, M ustafa R eşit P a şa n ın d e rh a l n a zarı dik k atin i celb e d e rek , F u a t E fe n d i m aiy etin d e B ükreşe g ö n d erm işti. M u stafa R eşit P aşa, A h m e t V efik P aşay ı y etiştird iğ i gibi m eşh u r v a k 'a n ü v is A h m e t C e v d e t P a şa y ı d a h im ay e etm iştir. S a d ıra z a m R a u f P a ş a nın az lin d e n so n ra R eşit P a şa S a d ra z a m olm uştu. Bu z a m a n d a A rif H ik m et B ey d e Ş eyhislâm lık m a k a m ın a gelm işti. R e şit P a ş a d a y e n i k a n u n la rın tertip v e tanzim iyle m eşgul o lm ak ta idi. K en d isin e y a rd ım c ı o lm ak ü z ere B ab ı Meşih&tten g en ç v e m ü n e v v e r b ir kim senin g ö n d e ril m esini istem işti. B abı M eşihat te A h m e t C e v d e t E fen d iy i g önderm işti. B u n d a n so n ra A h m e t C e v d e t E fen d i, R eşit P a şa n ın y a n ın a d e v a m a b a ş- lıy arak k en d isin i tanıtm ış, d e rh a l bu zeki genci d e R eşit P a şa him ayesine alıp , k en d i ço cu k la rın ın hususî m uallim i y ap m ıştır. C e v d e t E fen d i, R eşit P a şa n ın çocuklarını okuttuğu için o n d a n p a ra alm am ış, P aşan ın d a b ü y ü k iyiliklerine m a z h a r olm uştur. D a h a so n ra d a A h m e t C e v d e t E fe n d iy i M ek teb i H a rb iy e y e m uallim y ap tırd ı. Bu sıra la rd a A h m e ^ C e v
d et, R eşit P aşa n ın y azıların ı y az m a ğ a b a şla d ı. B u ra d a fransızca diline çalıştı.
A rtık A h m e t C e v d e t d e  li ve F u a t P a şa la r gibi, R eşit P a şa n ın d a ir e sine d e v a m ed iy o rd u . K o n ağ ı b ir m e k te p m ah iy etin i alm ış, istikbalin b ü y ü k ad a m la rı y etiştiriliyordu.
R eşit P aşa, C e v d e t E fen d iy i b ir ço k m ühim işlerd e k u lla n ıy o r î
48
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e149
ise d e C e v d e t E fendi, d e v le t m em uriyetini k a b u l etm ey ip , m e d resey e çekilip d e rsaam lık v e telif eserler y a z m a k la m eşgul olm ayı tercih etti. R eşit P a şa b a z a n k â tip lerin e v erem ed iğ i d e re c e d e gizli o lan şeyleri C e v d e t E fen d iy e y a z d ırm a k ta idi.
M u stafa R eşit P a şa çok d e fa s a d a re tte n düştüğü h a ld e A h m e t C e v d e t, R eşit P a ş a d a n vazg eçem ed i. O n u n la tem as etm em esini ta v siy e e d e n le re kulak asm ad ı. O n u n yüksek a h lâ k ın a inanm ış v e o n u n sa y e sin d e sarıklı A h m e t C e v d e t E f5ndi, p a şa lık rü tb esin e v e m ü v errih lik
gibi en b ü y ü k m e rte b e le re d ah il o larak , T ü rk m illetine b ü y ü k h izm etler etm ek im kânını R eşit P a şa vasıtasile b u lm uştur.
İşte k e n d i b ü y ü k o ld u ğ u k a d a r, b ü y ü k a d a m la r d a y etiştirm ek k u d re tin e m alik o lan R eşit P aşayı m em leket k ay b etm işti, H a lk R eşit P aşa için g ü n lerce a ğ lad ı, şairler on u n için m ersiyeler y azd ılar.
M ustafa R eşit P aşan ın cenazesi b ü y ü k b ir m erasim le kald ırıld ı. B in lerce h a lk o n u B eyazıt cam iinin a rk a sın d a O k ç u la rb a şın d a inşa edilen b ü y ü k b ir tü rb e y e d e fn ettiler.
T ü rb e sin d e : A ltın cı d e fa celiîi s a d a re ti u z m a d a iken b in iki yüz y e t m iş d ö rt senesinin cem aziy ü lâh arm m y irm i birinci p e rşe m b e g ü n ü n d e, irtih ali d a rıb e k a ed en M ustafa R eşit P a şa m erhum un tiirbei şerifelerıdır, d iy e y azılıdır.
T ü rb e kâTgir ve güzeldir, O k çu lar c a d d e sin d e n g ö rü n m ek ted ir. 1 u rb e- nin d ışın d a M u stafa R e ş it P aşan ın eşi A d ile H an ım ın m ezarı v a rd ır.
( 1 2 8 5 ). M u stafa R eşit P a şa n ın ölüm ü, m em lek et b a k ım ın d a n b ü y ü k b ir k a y ıp teşkil etm işti. F a k a t on u n en b ü y ü k k u d reti a d a m y etiştirm ek o ld u ğ u için, b u b o şlu k k e n d i y etiştird iğ i ad am ları v asıtasile d o ld u ru ld u . Â li P aşa, F u a t P aşa, A h m e t V e fik P aşa, A h m e t C e v d e t P aşa, Şınası v e sair b ü y ü k le r h ep o n u n yetiştird iğ i d e v le t ad a m la rı idi. Bu za tla r on u n izin d en gittiler. O ölm em iş, onun ta n z im a t in k ılâb ı d e v a m ed iy o rd u .
M u stafa R eşit P aşa T ü rk m illetini şark m e d e n iy e tin d e n g a rp m e d e n iy eti âlem in e so k tu k tan so n ra h a y a ta gözlerini yum du.
M u stafa R eşit P a şa n ın b e ş oğlu olm uştu. B u n lard an G alip P aşa b ir gece B o ğaziçinde k a y ık la yalısına g id e rk e n b in d iğ i k ay ığ a b ir şilep ç a r p a ra k d en ize d ü şü p boğ u lm u ştu . D iğer oğlu P aris sefiri M eh m et C em il P a şa d ır. Ü ç k ere P aris sefiri olup, M ithat P aşan ın s a d a re tin d e îsta n b u la çağırıldı. R usya İm p a ra to ru n u teb rik e gönderilm işti. R u sy a d a n d ö n e r k e n tre n d e k a lb sek tesin d en v e fa t etti. E n k ü çü k oğlu d a S alih B eydir. Salih B ey M ektubii H ariciy e ve  m e d i k a lem in d e çalışm ıştır. P aris k o n g resin e d e m em u r olarak iştirak etm işti. S alih B eyin d e ıkı oğlu v ard ı. B üyük oğlu Ş ûrayi D e v le t âz a sın d a n N u rettin B eydir. K üçük o ğ lu d a U m u ru Ş e h b e n d e rî k alem i h u le fa sın d a n A li G alib B eydir. N urettin Bey
150
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v eP re n s H a h m P a şa y a d a m a t o lm u ştu r. R eşit P a şa n ın o ğ u lla n d a , to ru n ları d a b u m e m le k e te b ü y ü k h izm etler etm iş z a tla rd ır.
M u sta fa R eşit P a şa n ın m em lek ete y ap tığ ı h izm etler çok b ü y ü k tü r. T ü rk iy e n in son a s ırla rd a yetiştirdiği e n b ü y ü k siyasî ricalin d en b irid ir. S u lta n M ah m u t d e v rin d e olsun, gen ç p a d işa h o ıa n A b d ü lm e c it devTİnde olsun, m e m le k e te ço k hizm etleri d o k u n m u ştu r. A b d ü lm e c it, d e v le t u m u ru n a ve m u a m e lâ tın a tam am en v a k ıf değildi. O z a m a n m e m le k e t fe lâ k e t u ç u ru m u n u n b a ş ın a gelm iş b u lu n u y o rd u . M ustafa R eşit P aşa, iş b a ş ın a g e lerek o d e v ird e m em lek eti u ç u ru m d a n k u rtarm ıştır.
A b d ü lm e c id in c ü lû su n d an , A b d ü lâ z iz d e v rin e k a d a r şu S a d ra z a m la r gelm iştir: 1839 — 1255 K o ca H ü srev P aşa 1840 — 1256 R a u f P a şa 1841 — 1257 D a re n d e li İzzet P aşa 1842 — 1258 R a u f P a şa
1846 — 1262 M u stafa R eşit P a şa (I ) d e fa 1848 — 1264 İb rah im S arim P a şa
1848 — 1264 M u stafa R eşit P a şa (II) 1852 — 1268 M ustafa R eşit P aşa (111) 1852 — 1268 Â li P aşa
1852 — 1268 D a m a t M ehm et A li P a şa 1853 — 1269 G iritli M ustafa P aşa 1854 — 1270 K ıbrıslı M eh m et P a şa 1855 — 1271 M u ştafa R eşit P aşa ( I V ) 185.5 — 1271 Â li P aşa
1857 — 1273 M u stafa R eşit P a şa ( V ) 1857 — 1273 G iritli M ustafa P aşa 1858 — 1274 M ustafa R eşit P a şa ( V I ) 1858 — 1274 Â li P aşa
1860 — 1276 M ütercim R üştü P a şa 1860 — 1276 K ıbrıslı M eh m et P a şa
M u stafa R eşit P a şa m e m lek ete d u rm a d a n elli sekiz y asm a k a d a r hiz m e t etm iştir. Bu z a m a n M ısır m eselesi gibi k o rk u n ç b ir tehlikeyi a tla t tı. İngilizlerle siyasî m ü n aseb eti a rttıra ra k , e n b ü y ü k d ü şm a n la rın ın em ellerin e sed çekti. İngiliz v e F ra n sız siyasî re k a b e tin i p e k güzel su r e tte id a re etti. R u sların T ü rk iy ey i y ık m a la rın a m ân i olarak , m ü ttefik o rd u la rla K ırım seferini a ç a ra k R us Ç arlığ ın ı m ağ lû p ettirm eğ e m u v a f fak olm uştur.
T ü rk iy en in ilk m ühim ıslah atı o la n (T a n z im a tı H a y riy e ) yi ilân e d e rek, T ü rk iy ey i şark m ed en iy eti züm resin d en , g a rp m ed e n iy e ti zü m re si'
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 151
ne
g eçirdi. İktisadî, m alî, İdarî, a sk e rî te şk ilâ tla n d a y e n id e n tanzimetti. M aarife, n a fia y a d a ettiği hizm etlerin d e ğ e ri p e k b ü y ü k tü r. B un la r la b e ra b e r d a h ild e k i şahsî d ü şm an larile d e uğraştı. B u n a ra ğ m e n za m a n ın d a n e b ir id a m v e n e d e b ir katil v a rd ır. Bu gibi cin ay etlere te nezzü l etm edi. K an u n u n em rettiğ i y o ld a n ayrılm adı. Ş ahsî d ü şm a n la rı n a kin b a ğ lıy a ra k m ah v etm ek y o lu n a gitm edi. D o stla rın a iyilik etti. K ıy m e t sezdiği gençleri y etiştird iğ i gibi o n la n b ü y ü k m ev k ilere d e g eçirdi. Ista n b u lu n nezih ve m ü n e v v e r m uhiti için d e d o ğ a n v e y etişen b u İsta n b u llu vezir, d aim a h a y a tın d a asîl y aşad ı, tem iz b ir tarih b ıra k a ra k ö ld ü .
M u stafa R eşit P a şay ı içten tan ıy an m u h a k k a k k i A b d ü lm ecittir. 1839