T a n z im a t d e v rin d e ilân ed ilen 1639 G ü lh a n e H attı H 'üm ayunile y in e 1856 Islah at F erm an ı, m üslim ve g ayri m üslim te b a a n ın İçtim aî h a k la rını ta n ıy a ra k ilân edilm işti. G ü lh an e H a ttı H ü m a y u n u n d a ş e r'î k a n u n la ra riay etsizlik y ü z ü n d e n d ü ştü ğ ü felâk etleri h a tırla ttık ta n so n ra şah sî em niyet, i t z v e nam u s m asuniyeti, v erg i tayini, m al m asuniyeti, A sk e re a l
m a gibi esaslı bir takım h a k la r m illete ilân edilm işti. Bir m ah k em e h ü k m ü b u lu n m a d ık ç a hiç kim se h a k k ın d a gizli ve âşik âr b ir su rette id a m v e z e h irlem e y ap ılam ıy acağ ı, h erkesin m alların ı tam b ir serb esti ile ta s a r
ru f e d e b ile c ek le ri ve h a k k a h içb ir su retle m ü d a h a le edilem iyeceği, c ü rü m işliyenlerin m a lla n ellerin d en alın m ay ıp varislerine terk o lu n acağ ı, b u m ü sa a d e le re m ü slü m an larm v e hıristryanlarm b ilâ k a y d ü g a rt m a z h a r o la c a k la rı tem in ed iliy o rd u . Bu a n a e sa sla n n ta h a k k u k u için b îr takım m eclisler k u ru lu y o r. Bir çok n izam lar m e y d a n a g etiriliy o rd u . Bu k a n u n la rı m ü zak ere v e tanzim etm e k için m an su p m em u rlar geceli g ü n d ü zlü çalışıy o rlard ı. Bir ta ra fta n fıkıh h ü k ü m lerin e d a y a n a n b ir (M e c e lle ), fa k a t d iğ er ta ra fta n A v ru p a k a n u n ların ın esasları d a h i lin d e İdarî, askerî, c e zaî ve ticarî b ir tak ım k a n u n la r v ü c u d a getirilm işti. M ü slü m an lar ile g ayri m üslim ler a ra sın d a gittik çe geniş b ir m ü sa v a t h u k u k u tesis edildi. G a y ri m üslim ler d e devleLin resm î m e m u rlu k ların a k a b u l ed ild iler. B u n lar za m a n la N azırlık rü tb e le rin e d e y ü k seld iler. O te- d e n b e ri ticaret ve san ay ile u ğ raşan h ıristiyanlar, tan zim atta ticaretlerin i b ü y ü lte re k çok zengin o ld u lar. Bu su retle m em lek etin ticareti h lristiyan- la ra geçti. H ıristiy an tü c c a rla r bilhassa R u m la r .E rm en iler ve Y a h u d ile r o lu p b u n la r İstanbul ve İzm ir ticaretin i ellerin e ald ılar.
M u stafa R eşit P aşa, m em lek ette d e v a m e tm e k te olan h aksızlıkların ö n ü n e g eçm ek ü zere b ir (M eclisi A h k â m ı A d liy e ) teşkil etti. O d e v rin b ü y ü k a d a m la rın d a n teşekkül e d e n b u yü k sek m ah k em e, ta n z im a tm v e r diği h a k la ra ria y e t etm iyenleri c ezalan d ırıy o rd u . Bu m eclis m eşru tiy ete d o ğ ru ilk a d ım olm uştu. M eşrutiyet alen î o la ra k ilân edilm em iş, fa k a t b u m eclisin d o ğ u şu m eşru tî id a re le rd e b u lu n a n esa sla ra d a y a n m a k ta idi.
T a n z im a tç ıların d e m o k ra tik b ir id a re y e geçişlerine şu h âd iselerin hız v erd iğ in i g ö rü y o ru z. M ustafa R eşit P a şa H ariciy e Nazırlığı vazifesini al-
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 183
d iğ ı zam a n R u sy a Ç arlığı onu m e v k iin d en d ü şü rm ek istedi. L âkin m u v a ffa k o la m a d ıla r. Bu z a m a n A b d ü lm e c it şu sözleri sö y led i:
— G e re k m üslim ve g erek g ay ri m üslim te b a a n ın s a a d e ti h alin e ça lışacağım .
R eşit P a ş a d e rh a l b u sözleri p o sta ta ta rla rı vasıtasile m em lek ete y a y da v e d e d i ki:
- - Z a t ı H a z re ti P a d işa h ı ısla h a ta k a ra r verm iştir. Bu se b e p le b ü tü n A v ru p a lIla r d a b u n a m em n u n o lm u şlard ır. F a k a t b u ıslah at d o lay ısile R u sy a n m bize, hü cu m edeceğini anladı. İngiltere Ve F ra n s a d e v le tle rin e d e d i k i: «B en m em alik i O sm a n iy e d e A v ru p a h u k u k u siyasiyesini ta m a - m ile ittih a z ettird im . D ini İslâm h a k k ın d a p a p a z la rın v e rd ik le ri m a lû m a t y an lıştır. A v ru p a h u k u k u siyasiyesi şe r’i islâm a tam am ile m u v afık tır. F a k a t R u sy a d ev letin in a rtık üzerim ize y ü rü m ek ten geri d u rm ası m ü m k ü n d eğ ild ir. B unun için b e n m em aliki O sm an iy ed e h u kuku siyasiyeyi ilân ed in ce sizin b ize m a n e v î m u av en etin iz k ifay et etm ez. Ç ü n k ü R u s y a n m m u tla k a fiiliyat y o lu n a girm esi zam an ıd ır. A rtık te h d itle rd e n k o rk m ası m üm k ü n d eğ ild ir. Bu se b e p le sizin de bize m a d d e te n m u a v e n e t e tm en iz lâzım gelir.» Bu sö zler ü zerin e İngiliz ve F ra n sız la r d a resm en ta a h h ü t ettiler ve d e d ile r ki: «Siz, m em aliki O sm a n iy e d e huku k u siy a siyeyi ta tb ik , h u k u k v e id a ri teşk ilâtın ızı tan zim h ususuna çalışırk en , R u sy a üzerinize hü cu m e d e rse biz de m a d d e te n yâni asker, d o n a n m a v e p a ıa ile m u a v e n e t ederiz» d ed iler.
B u n d a n so n ra M ustafa R eşit P aşa A b d ü lm e c id e d e d i ki:
— İttihaz edeceğim iz y e n i k a id e le r cihetile H ilâfeti Islâm iye, A v ru - p a d a (S o n v e ra in e te ) d e d ik le ri h ü k ü m d arlık sıfatile b e ra b e r u h d e i ş a h a n e n iz d e içtim a ed ecek tir. A v ru p a h ü k ü m d a rla rı ise cü lû sla rın d a k a n u n u esasiy e riay et e d e c e k lerin e d a ir yem in ile ta a h h ü t e d e rle r. Siz d a h i A v ru p a h ü k ü m a d rla rı gibi n eşred eceğ im iz k a v a id e b iz z a t ria y e t e d e ceğinizi m üş ir b ir alen i yem in etm elisiniz, d ed i.
A b d ü lm e c it d e :
__ M adem ki selâm eti d e v le t b u v eçh ile hasıl olur, b e n d e yem in e d e rim , d e d i. B unun üzerin e G ü lh a n e H a ttı H ü m ay u n u n eşredildi.
G ö rü lü y o r ki, b u h a ttı h ü m ay u n b ir m eşru tiy et b e r a tı y ân i b ir ( ş a r t) şe k lin d e idi.
B u n d a n m a a d a , tan zim at, m illet işlerinde m es ul b ir k a b in e teşkilini d e ilk d e fa b u z a m a n d a m e y d a n a g etird i. T ü rk iy e d e m a tb u a tın se rb e st in k işafın a ait ilk n izam n am e d e yine b u d e v ird e m e y d a n a getirilm iştir.
T an zim atçılar, içten içe, u lem an ın taassu b u n d a n v e in tik am ın d an k o r k a , k o rk a belirsiz b ir şek ild e m eşrutî id a re le rin h u k u k î esaslarını m e y d a n a so k u y o rla rd ı. F a k a t b u hal, ta m b ir b ü n y e in k ılâb ı o la m ıy o rd u .
184 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
T a n z im a tç ılar in k ılâp ların ı k a n la değil, hulûlü m uslihane ile y a p m a k is tiy o rlard ı. H a lb u k i bu h ak ları İngiliz ve F ran sız halkı, b ü y ü k b ir ihtilâlle k a n d ö k e re k k azan m ışlard ı.
B ir ce m iy e tte h u k u k î b ir in k ılâb ın tam am en b aşlam ası için, hâkim iyeti m illiyenin ilânı lâzım g eliyordu. H alkın h âk im iy etin in d o ğ m ası lâzım d ı.
F a k a t O sm an lı im p a ra to rlu ğ u b ir sü lâled en verasetle, g elen fe rd î sa lta n a t rejim in e d a y a n ıy o rd u . H alb u k i R eşit P aşa ile b e ra b e r, p a d işa h A b- d ü lm e c it d e h u kukî İslah atçılar a ra sın d a can la b a şla çalışıy o rd u .
X V II nci a sırd a İn g ilte re d e ilk m eşru tiy et L ok v e H o b s ’un m illî h â k im iy et fikirlerine d a y a n a ra k d o ğ m u ş v e cu m h u riy et so n ra d a m eşrutî b ir id a re y i k ab u l etm işlerdi. İngiliz p arlâ m e n to su , h a lk ın h a k la rım k a - nunlaştırm ıştır. Bu m illî h âkim iyet inkılâbı F ra n sa y a d a X V Iİİ n ci a s ır s o n la rın d a girdi. (V o lte r, M onteskiyo, J a n Ja k R usso) nun İçtim aî fi k irle rd e F ra n s a d a d e m o k rasi inkılâbı d o ğ a ra k , F ra n sa d a cum huriyeti ilân etti.
T a n z im a t m o d e rn b ir cem iyet olm ak istiy o rd u . F a k a t m eşrutiyeti k a b u l e d e m e d i, çünkü b a şta p a d işa h v a rd ı. T a n z im a tç ılar G ü lh a n e H a ttı H ü m ay u n ile, h u k u k î ıslah at ilân etm işlerdi. H u k u k î ıslahatı an cak (M il let M eclisi) ilân ed eb ilird i. Bu m eclisin teşriî ve icraî k u v v ete m alik ol m ası lâzım dır. H a lb u k i ta n z im a t tam b ir d em o k rasiy e k av u şam am ıştı. E sasen b ird e n b ire d e m illî hâk im iy eti ilân e d e re k , ferd î sa lta n a tı yıka m a z d ı. Bu, z a m a n la o lacak tı. D em o k rasi fikirlerinin id eo lo jisin i y a p a n m ü tefek k irlerin ö n c e d e n y e tişm işi lâzım g eliy o rd u . Bu z a m a n la r d a T ü rk iy e d e sosyoloji ve siyasî tarih le u ğ ra şa n la r y oktu. Bu se b e p le r d e n d o la y ıd ır ki, tan zim atın h u k u k î ıslah atı m e m lek etin d e rtle rin e tam m e rh e m o lam ad ı. T an z im a tç ılar F ra n sa in k ılâb ın ın ilân ettiği « H u k u k u B eşer B eyannam esi» n d e n tesir alm ışlardı. Irz, nam us, m asu n iy eti ş a h siye, m al v e can m asu n iy etleri gibi fikirler m em lek ete girm işti. Bu fikir le re uy an ık o lan A b d ü lm e c it razı olm uştu. F a k a t s o n ra d a n g elen p a d i şah lar, m illî h âkim iyet fikirlerine d ü şm an o larak istib d at idaresini k u v v e tle n d irm işlerd i. B unların b a ş ın d a S u ltan A b d iilh a m it geliyordu.
E ski d e v irle rd e v e ta n z im a tta halk ın m ü m essillerin d en m üteşekkil bir m eclis ta ra fın d a n v ü c u d a getirilm iş k a n u n la rı yoktu. E ld e iki (K a n u n n a m e ) v a rd ı. Biri (F a tih S ultan M eh m et) k an u n n am esi, diğeri (K a n u n î S ü le y m a n ) ın k an u n n am esiy d i. H a lb u k i ta n z im a t b u k a n u n n am elerin aley h in e bir ıslah at y a p m a k ta idi. Bir takım yeni fe rm a n la r ve em irlerle yeni h ü k ü m ler ta tb ik ed iliy o rd u . B ütün b u n la r bizi m u asır m illetler se viyesine ç ik a ram ıy o rd u . M uasır d ev let, d em o k rasin in b ılâ k a y d ü şa rt ta t b ik id ir. Bu ise on u n aksi o lan m o n arşik b ir re jim d e k ab il d eğildir.
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ
zım dı. A n c a k b u n a yeni O sm an lılar 18 76 da m u v affak o ld u lar. F a k a t, b u n a d a S u ltan H am it m âni oldu.
7 an zım atın en m ühim b ir m eselesi d e (R e a y a ) ya v erilen h a k la rd ı. F a k a t h ıristiy an lar tan z im a tta v erilen bu h a k la rd a n önceleri m em nun o lm a d ıla r. Ç ü n k ü re a y a a ra sın d a m uhtelif ırktan in san lar ve m uhtelif m e z h e p le r v ard ı. M eselâ: O rto d o k sla r, K ato lik , M aro n î, G e ld a n î gibi c e m a a tle r d e v ard ı. B unların hepsi hıristiyan olu p b ir kısmı İstanbul p a trik in e, b ir kısm ı R o m a d a k i p a p a y a b a ğ lıy d ıla r; bir kısm ı d a m üstakil b ire r m ezh ep sahibiydi. B ütün bu m ezh ep leri ayrı ayrı m em nun etm ek k a b il o la m ıy o rd u . B ilhassa İstan b u ld ak i R um p a trik i ile, E rm en i p a trik h an eleri v ard ı. R u m iar, E rm eni ve Y a h u d ilerle ayni h a k la ra m alik ol- m ayr arz u etm iy o rlard ı. H ıristiy an ekalliyetlerin gözü T ü rk le rle g eçin m e k te değil, A v ru p a lı b ir d ev letin m an d ası a ltın d a m üstakil b ir d e v le t k u rm a k ta y d ı.
F ra n sız la r E rm en ileri him ay e ed erk en , C eb eli L ü b n a n d a k i M aro n î v e S ü ry an iîeri d e T ü rk le r aley h in e teşvik ettiler. K a to lik olan M aro n ilerle D ü rziler a ra s ın d a 1841 d e kanlı m u h a re b e le r o lm ağ a b aşlad ı. D erh al b u n la rın üzerine ask er g ö n d erild i. L ü b n an m eselesin d e D ürzileri İngilız- ler, M aro n ileri F ra n sız la r teşvik ed iy o rla rd ı. Ö n a y a k olan d a (M iri B eşir) a d ın d a k i L ü b n a n hâkim i idi. M iri Beşir alın a ra k y erin e (M iri B eşir K asım ) getirildi. Bu m eselelerin halli için d e H ariciy e N azırı Ş e- kib E fen d i L ü b n a n a gitti. D e rh a l A ra b is ta n o rd u su M üşiri N am ık P a şa b u âsilerin silâhlarını elle rin d e n a la ra k L ü b n a n m eselesini b a stırd ı. B un la rın hepsi S a y d a valiliğine b a ğ la n d ı. A sırla rc a k en d i h a lle rin d e yaşam:.ş o la n b u k av im lere h u kukî m ü sa v a t \terilince, ne y a p tık ların ı şaşırm ış lard ı. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n d â k i O rto d o k sla rı R uslar, K ato lik leri F ran - sızlar h im ay e ed erek , T ü rk iy e işlerine m ü d a h a le ed iy o rla rd ı. H a lb u k i İngilizlere h im ay e ed ecek b ir unsur k alm ıy o rd u . Bu d e fa o n la r d a P ro te stan lığ ın hâm isi ro lü n ü ta k ın m a k üzere b ir m esele o rta y a a ttıla r. O s- m anlı m em lek etin d e p ro te sta n lık p ro p a g a n d a sı y a p a ra k b ir p ro te sta n m e zh eb i m e n su p la n y a ra tm a ğ a teşeb b ü s ettiler. 18 4 0 d a K ud ü ste P ro testan m a b e d i k u rm ak için te şeb b ü ste b u lu n d u lar. F a k a t B ablâli re d d e t ti. 1 8 4 2 'd e K u d ü ste b ir P ro te sta n kilisesinin resrrii k üşadını y a p m a ğ a m u v a ffa k oldular. B u n d an so n ra p ro te sta n lık p ro p a g a n d a sı için k o lle jle r açtılar. Bir çok hıristiy an ları p ro te sta n y a p m a ğ a çalıştılar. T ü rk iy e d e P ro testan lığ ın intişarı, B abıâliyi en d işey e d ü şü rd ü , fak at b ir şey y a p ıla m a dı. A v ru p a lıla r h ü k ü m etin b u z a a fın d a n h e r'ş e k ild e istifade e d e re k b ir m ü d a h a le d e v ri açm ışlardı.
R u sla r d a b u z a m a n d a R u sy a d a b ir B ulgar ile iki R um tü c c a rın ın k u rd u ğ u (E tn ik i E te ry a ) gizli cem iyetini h im ay e e d iy o rlar, b u c e m iy et
186
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A vevasıtasile B alk an d e v letlerin in istiklâllerini k a z a n d ırm a ğ a m u v a ffa k olu y o rla rd ı. B ütün b ü y ü k devletleT im p a ra to rlu ğ u k ü çü ltm ek için sağ o lsu n lar, b ü tü n g a y re tle rin i g ö steriy o rlard ı.
İçtim aî h a k la rın a m alik o lan T ü rk iy e h ıristiy an ları b u d e fa T ü rk iy e ta b iiy etin i d eğ iştirerek ecn eb i tab iiy etin e g eçm eğe b aşla d ıla r. Bunun ü zerin e 18 6 0 ta rih in d e O sm an lı tabiiyetini te rk e tm e k istiyenlerin m em le k e tte n çık ıp g itm eleri v e em v ali g ay ri m en k u lelerin i sa tm a la rı lâzım geld iğ i v e O sm an lı k a n u n la rın a g ö re v e ra se tte n m a h ru m o la c a k la rı ilân
e d ild i.
t
Bu m e se le d e n b a şk a d iğ er b ir d a v a d a, h ıristiy an lara v erilen h a k la r dolayısile b u n la rın d a ask er o lm a la n ve m e m u rla r sınıfına g irm eleriydi. Ç ü n k ü h ü k ü m e t b ir a ra lık h ıristiy a n la rd a n alm an h aracı lâ ğ v e d e re k hl- rıstiy an ları o rd u y a alacağ ın ı sefirlere bildirm işti. H ıristiy a n la r ask erlik te M iralay rü tb esin e, m ülkî h izm etlerd e ise b irin ci sınıf m em u riy etlere k a
d a r ç ık ab ilecek lerd i. A y n i z a m a n d a kiliselerini tam ir e d e b ilecek leri v e y e n id e n kiliseler y a p a b ile c ek le ri de bildirilm işti. Bu k a ra rla r 1855 sene-
ı
sin d e neşredilm işti. A sk erlik h ıristiy an ları k o rk u ttu : « H ep im iz d a ğ la ra k açarız, yine a s k e r olm ayız!» d iy e g ü rü ltü y e b a şla d ıla r. B unun üzerin e h ü k ü m e t h u d u t b o y la rın d a k i ah aliy i ask erlik ten affetti. H ıristiy an te b a a d a n to p la n a n ask erin a d e d i d e y e d i b in e indirildi.1854 sen esin d e İngiliz sefiri m ü slü m a n la n n m ezh ep lerin i değiştirm e ■meselesini ö n e sü rd ü . H ıristiy a n la ra karşı (h ü rriy e ti v ic d a n ) v er.lm esini
sö y led i. B unun ü zerin e  li P a şa :
— P a d işa h b u a rz u n u za m u v a fa k a t ed erse, a rtık m ü slü m a n la n n h a lifesi o lam az. S a lta n a tı d a m u h a fa z a ed em ez. B u n a m ü sa a d e ed e rse k , h a lk ile u lem a a ra sın d a o k a d a r g aley an olur ki, ö n ü n ü a lm a k ta âciz k a lırız. diye c e v a p v e rd i
İngilizler ise söz din lem iy o r, fik irlerin d e ısrar e d iy o rla rd ı Bu işe A v u s tu ry a v e F ra n sa d a razı o lm u y o rd u . N ih ay et şuna k a ra r v erild i:
O sm an lı m e m le k e tle rin d e b u lu n a n h e r diıj v e m ezh eb in âyini serb e st ic ra o lu n a c a ğ ın d a n , te b a a d a n hiçbir kim senin b u lu n d u ğ u dinin âyinini ic ra d a n m en o lu n m am ası v e b u n d a n d o la y ı cev r v e eza görm em esi, te b dili d in ve m e z h e p etm ek ü zere hiç kim senin ic b a r ed ilm em esine k a ra r verild i. Bu suretle h ü rriy eti v ic d a n d a ilân edilm iş old u . İşte tan zim at h ırisfiy an lara v ic d a n h ü rriy etin i b u şekilde verm işti.
18 5 6 Islah at F e rm an ın ın esasları d a şu n la rd ı: U m u m u n m ahfuziyeti can v e m al v e ırz v e nam usu, um u m u n k an u n h u z u ru n d a m ü sav atı h u kuku tasarru fiy ei şahsiye v e m ü şterek ey e riayet, h id e m a tı um um iye v e hizm eti ask eriy ey e b ü tü n te b a a n ın kab u lü , hü rriy eti m ezah ib ve m aarif, v e rg i h u su su n d a m ü sav at, iltizam usulünün ilgası v e v erg ilerin d o ğ ru d a n
d o ğ ru y a tahsili, m a h a k im d e m ü sa v a t şa h a d e ti - te b aam n m ah ak im h u z u ru n d a m an k û m iy etten so n ra id am v ey a affı hususunun sırf h u k u k u p a d işa h ı cü m lesin d en bulunm ası, m u h a k e m e le r a len î o lacak v e n e şro lu n acak - cü rü m sah ip lerin in m a lla n m ü sa d e re o lu n am ıy acak tı. İşk en ce nin. lağvı, h a p ish an elerin ıslahı, ticaret, ceza v e cin ay et d a v a la rı için m u h te lit m ah ak im tesisi, bu m a h a k im d e ta tb ik o lu n acak h u k u k î k a n u n la r v e ce z a lar ile usulü m u h ak em atın tanzim i, c e m a a tı g ay ri m üslim enin y aln ız m u a fiy a t v e m ezhep im tiyazları m u h a fa z a ed ile re k im tiy azat v e m uafiyatı sairelerin in tetkiki v e tâd ili, p a trik h a n e v e y a cem aatı g ay ri m üslim e m ecalisinin bazı a h v a ld e d eav ii h u k u k iy ed e haiz o ld u k ları s a lâhiyetin teyidi, cem aatı m ezk û re ta ra fın d a n m ecalisi id a re i v ilâ y a t v e n e v a h ı ile m eclisi ab k âm ı a d liy e d e b u lu n d u ru lm ası, k â ffe i e v ra k ı Tesmi y e d e hiTİstiyanlar için h ak a re tâ m iz tâ b ira t ve elfazm ku llan ılm am ası, rü şv e tin k a ld ırılm ası v e rüşvet, irtik âp v e ifâlsın m e n 'i k an u n h ü k ü m lerinin şid d e tle tatb ik i gibi h ü k ü m lerd i. Bu h ü küm leri ta tb ik e tm e k için ş e r ’î m a h k e m e le rle b e ra b e r nizam iye m ah k em eleri d e k u ru ld u .
B ir nevi m eşru tiy et b e ra tı o la n b u h üküm ler, m üslü m an v e g ay ri m üs- lim lere b ir takım h a k la r v e riy o rd u . İşte ta n z im a tta b u gibi h u k u k î ıslah at y a p ıld ı.
T a n z im a tta v ü c u d a getirilen b ü tü n b u k a n u n la r, İsta n b u ld a 1279 R u m î, 1863 M ilâd î ta rih in d e n eşred ilen (D ü s tu r) la rd a to p lan m ıştır. Bu d ü s tu rla rd a d iv an ı a h k â m ı ad liy e ve b ilâ h a re k u ru lan m ecalis v e şû ra la r d a h a z ırla n a n k a n u n la r m evcuttur.
B ütün b u h u k u k î ıslahatın y e g â n e tem eli, hâkim iyeti m illiyedir. T a n zim a t m illî h âk im iy ete d a y a n m a d ığ ın d a n h u k u k î ıslah attan arzu ed ilen n e tic e le r e ld e ed ilem ed i. Y alnız k an u n , hak, tasarru f, m ü sa v a t v e m a suniyeti şahsiye v e h ü rriy eti v icd an fikirleri A v ru p a d a n b izim d e te fe k k ü r tarihim ize girm iş b u lu n d u .
T a n z im a t d e v ri h u k u k î v e a d lî b ir ısla h a t y a p a ra k , d in î esaslara d a y a n a n (Ş e rî m a h k em eleri) yerine (N izam iy e m ah k em eleri) ni k u rd u . İlk d e fa n izam iye m ah k em eleri 18 6 0 - 1 2 7 6 tarihli (T ic a re t K a n u n n a m e! H ü m a y u n u n a z e y l ) 'i l e T ic a re t N ezaretin in tah tı n e z a re t v e id a re s in d e tesis edilm iş o la n ticaret m a h k em elerid ir. 1858 - 1274 tarihli ceza k an u n u n u n k a b u lü n d e n sonra, İstanbul Z a p tiy e M üşiriyetinde k a b a h a tli ler için (M eclisi Z a b ıta ) , c ü n h a la r için (D iv a n ı Z a p tiy e ) v e c in ay etler için d e (M eclisi T a h k ik ) m e y d a n a getirildi. B u n d an so n ra cezaî işler ş e r’iye m a h k e m e le rin d en ayrılm ış oldu. Ş e r’iye m a h k e m e le rd e nizam i y e m a h k em eleri b irib irin d e n ay rıld ılar. V e b ir çok d a k a n u n la r n e şre d ile re k nizam iye m ah k em eleri h ü k ü m ler v erm eğ e b a şla d ı. F a k a t a d lî v e h u k u k î ıslah at a n c a k cum huriyet d e v rin d e m e y d a n a gelm iştir.