D Ö R D Ü N C Ü SA D R A Z A M L IĞ I V E F R A N SIZ L A R
M u s ta f a R e ş it P a s a b ir y a n d a n d a h ilî isle rle u ğ r a ş ır k e n h a r ic î s iy a s e ti d e id a r e e tm e k o n a d ü ş ü y o r d u . B ilh a ss a d ış p o h tı a y ı ı a r e e ec e o d e v i r d e k u v v e tli r ic a lim iz y o k tu . B u d e v ir d e d ö r t b ü y ü k d e v le tin 1 u r-
k iy e ü z e r in d e siy a se ti v a r d ı : A v u s tu r y a , F r a n s a R u s y a v e h a l t e r e M e m le k e tte b ir k ısım R u s p o litik a s ı g ü d ü y o r , M u s ta f a R e ş it P a s a r a İn g iliz s iy a s e tin d e n v a z g e ç m iy o r, T ü rk iy e y e e n u y g u n p o litik a İn g iliz le rle
a n la ş m a k o ld u ğ u n a in a n m ış tı. , ••
A b d ü lm e c it, g a y e t s e riü lin fia ld i. B u s e b e p le d e r h a l S a d r a z a m v e v u - k e l a y ı a z le d iy o r d u . M u s ta fa R e ş it P a s a a z lo lu n u y o r, f a k a t ik tid a r m e v k i i n i ç ık m a k s ırrın ı d a h e r k e s te n iyi b iliy o rd u . B ir m ü d d e t s o n r a y in e s a d a r e tt e M u s ta f a R e ş it g ö r ü n ü y o r d u . B u z a m a n la r m a lı v a z ıy e t b o z u - tu A b d ü lm e c it t e h a lk ın s e f a le tin d e n ç o k m ü te e s s ir o lu y o r d u F a k a t h a lk u m u m î fe lâ k e tin s e b e b in i A b d ü lm e c id d e g u r u y o r la r d ı. P a - ü , „ b i , k m r a z l ı k v „ d , S ü tü n « ^ d e v a m lı b i , l e y e , i v ü k e l a d o n m a ğ a » n v . l f . k o l u y o r d . y o , l a , ^ B n k a ıa m m p . d l , « h , a n k m t u l m .k ç a ıe le ı l d e „ a n ı l m a ğ a b , a l a n d a H a k o lm a z s a S u lta n M a h m u d u n ik in c i o ğ lu A b d u la z ız m ta h ta - " ’T t o . a f . R e ş it P a ş . b i l y a n d a n m . l i i,le ı« b i , d ü z e n v e r m e k için b a n k a
« d .
e d iy o r, v ilâ y e tle r in y e n i id a r i te ş k ilâ tım k u . m . k l a m e 38u , o la - y o r d u . M u s ta fa R e şit P a ş a n ın d ö r d ü n c ü d e f a S a d a r e tte n d ü ş m e s in e s .b e p , F r a n s ız la r ın ş ik a y e ti o lm u ş tu r.
S ü v e y ş k a n a lın ın k ü ş a d ı için M ısır v a lisi S ait P a ş a y a F r a n g l a r m ü r a c a a t t a b u lu n d u la r . F a k a t M u s ta fa R e ş it P a ş a , b u z ş m in g tltz le n n m
fa a tin i ih lâ l e d e c e ğ in i d ü ş ü n e re k S a it P a ş a n ın e n işte si b u lu n a n M eclisi V â l â R e isi Y u s u f K a m il P a ş a ta r a f ın d a n k e n d is in e g iz i, b ir m e k tu p y a z d ırd ı. B u n u h a b e r a la n F ra n s ız sefiri, A b d ü lm e c id e ş ik a y e tte o m u n d u . B u n u n ü z e rin e M u s ta f a R e ş it P a ş a ,, s a d a r e tt e n istifa sın ı ta le p e d e r e k
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
V iy a n a v e y a h u t L o n d ra sefirliğine g ö n d erilm esin i tek lif etti. F a k a t V i.- y a n a y a g id em ed i. S a d a re te  lı P aşa geçti. Bu şek ild e siyasî h a y a tta n çekildi. F a k a t b u işe d e m üteessir old u . Bir aralık M ısır V alisi S ait P a şan ın d a v e ti üzerine M ısıra gitti. Bir m ü d d e t b u r a d a S ait P a şa y a m i safir oldu.
D ö rd ü n c ü d e fa s a d a re fte n çekilm esine sebep o la n S üveyş K an alı m e selesi h a k k ın d a F ran sız sefiri (B e n e d ti) nin (F ssa is D ip lo m atiq u e ---- D ip lo m asiy e dair tecrü b ei k a le m ) u n v an lı eserin d e şu n lar yazılıdır. Bu k ısm ı A li F u at Bey (R ic a li M ühim m ei S iy asiy e) eserin d e şu şek ild e 110
tercü m e etm iştir:
«K âm il P aşan ın M ısır valisine y azm ış o ld u ğ u m ek tu b u n bizzat R eşit P a şa ta ra fın d a n tashih o lu n m u ş m ü sv ed d esi se fa re t b a ş tercü m an ı m ü s teşrik (Ş e fr) ta ra fın d a n ele geçirilm iş o ld u ğ u n d a n , m um aileyh ( B e - ııe d ti) bu b a p ta izah at taleb i için Ş efrle b e ra b e r R eşit P a şa n ın n e z d in e azim et ve a ra la rın d a cere y a n e d e n m u h av erey i a y n en zap tey lem esin i tercü m an ı m u m aileyhe ten b ih ed ip o d a b u b a p ta k i m ü k âlem ey i şu şe k ild e z a p te tm iştir:
M a sla h a tg ü z a r — Bir tak ım a h v a l v a rd ır ki tem ad isi en v ah im ih u - lâtatı m ucip olur. İhtilâfa m âni olm ak için v a k tin d e açık ça b e y a n ı fiku etm ek lâzım gelir. İşte b u g ü n k ü ziyaretim d e m a k sa d a m eb n id ir.
S a d ra z a m — Ne olm uş?
M asla h a tg ü z a r — E v v elâ zâtı sâm ilerine b ir sual irad ed eceğ im : S e fareti id a r e ettiğim b ir sen ed en ziy ad e z a m a n d a n b e ri h a d is olan b ilu m um m üşkülâtı izaleye ve B abıâli ile m ünaseb etim izi h er türlü h a ıe ld c n v ik ay ey e d aim a sarfı m esai e tm e d im m i?
S a d ra z a m — E v et! Bunu tasd ik ile m üftehirim .
M asla h a tg ü z a r — M aatteessü f v ü k e lâ d a n b âzı z e v a tın h a re k â tı h a k k ın d a ay n i fik ird e b ulunam ıyacağım . Bazı a h v a ld e sefaret h a k k ın d a lâ y ık 'o ld u ğ u v eçhile eseri riay et g ö sterilm ed iğ in i evvelce zâtı sâ m ilerin e iy m a etm iş v e b u n u d e v le tç e n azarı d ik k a te alınm ası icap ed en b azı m ü d d e iy a ta atfey lem iş idim . (İngiliz sefirinin m iid d eiy atı o la c a k ).
S a d ra z a m — F ra n sa y a ait işler b en im ta ra fım d a n arzu n u za m uvafık su re tte tem şiy et ed ilm iy o r m u?
M a slah atg ü zar — S efaretin b ir takım m etalib i hüsn ü telâk k i ed ild iğ i mi ta sd ik ederim . M au’n aza b e n c e d a im a m u h afazai m u v azen ete ria y e t olun m açn ak ta olm ası zeh ab ın ı hâsıl ettiren bazı h â d isa t zuhur eylediği h a ld e m ü cerred b ir fikri itilâfcu y an e ile bunları b e y a n d a n tev ak k i etm iş idim . O gibi tem ay ü llerin z a m a n la d e v leti aliyyenir. F ra n sa ile m ü n a - seb atın m d a h a sâlim b ir su rette takdiriyle, tâd il edileceğini üm it e y le m iş idim . (B u ra d a m a sla h a tg ü z a r S a d ra z a m ın G iritli M ustafa P a şa ile
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ
111
ih tilâ fın a d a ir o lan m ü lâh azatım teşrih ettiğ in d en , R eşit P aşa bu hu-v su sta teh ey y ü çle c e v a p v e rm iş tir).
(M e z k û r eserin m eb ah isi e v v eliy y esin d en istidlal o lu n d u ğ u n a g ö re R eşit P aşa, P a ris se fa re tin d e b u lu n a n v e İm p a ra to ru n hüsn ü n azarım v e o ra c a b ir ço k zev atın m u h a b b e tin i çelbetm iş o la n G iritli M u stafa P a şa z a d e V eli P a şa y ı azl ile y erin e k e n d i m ah d u m u M eh m et C em il Beyi ta y in etm ek istem esi üzerine B enedti, h ü k ü m e tin d e n alm ış o ld u ğ u e m re b in a e n V e li P a şa n ın ib k ası aTzusunu iz h a r eylediği h a ld e m ü şarü n iley h b u n u p e d e rin in te şe b b ü sü n e h am i ile n azarı itib a ra alm am ış, k ezalik R e şit P a şa n ın id d ia y ı ta sa rru f eylediği arazi m a d d e sin d e n d o la y ı M ustafa P a ş a a ley h in e M eclisi V â lâ d a ikam ei d a v a y a kıy am etm esi üzerine, b e y in lerin in telifi v e y a h u t işin b ir h a k e m e h avalesi h a k k ın d a m um aileyh B en ed ti ta ra fın d a n m in g ayri resrn v u k u b u la n m ü ra c a a ti d e P aşa k a bul e tm e m iş ).
S a d ra z a m — M u stafa P a şa y ala n c ıd ır. Siz yalnız anı dinliyorsunuz. M eclisi V â lâ reisini ta h k ir etm iştir. Ö y le m akam ı â lid e bulursan b ir zata k arşı g ö ste rd iğ i hürm etsizliğin cezasını g örecektir.
(B u ra d a m evzuu b a h se d ile n hakaTet m a d d e sin e glince, R eşit P aşa ile • M u stafa P a ş a b e y n in d e M eclisi V ü k e lâ d a ta h a d d ü s e d e n m ü n a k a şa ü ze rin e a ra la rı şid d e tle b o zu lm u ştu . İkisinin d e sa h ilh an eleri M irg ü n d e k âin ve a ra zileri y e k d iğ e rin e bitişik o ld u ğ u n d a n , M ustafa P aşa, R eşit P a ş a nın d u v a rla rın ı y ık tıra ra k arazisine tecav ü z ed er. R eşit P a ş a b u n u şa h - şm a k a rşı b ir tecav ü z a d d e d e re k M u stafa P aşa aleh in e M eclisi V â lâ d a ikam ei d a v a ed er. K en d isi m ak am ı s a d a re tte b u lu n d u ğ u h a ld e m eclis h u z u ru n d a m ü d d e i sıfatile b izzat isbatı v ü cu t ey led iğ i gibi M u stafa P a şa d a m ü d d e ia le y h sıfatile celb olunur. H e r ikisi için h e y e t m u v a c e h e sin d e k o ltu k la r k o n u lu p , o v a k tin â d e ti m ucibince ç u b u k la r getirilir. R eşit P a şa d av asın ı anlatır. Reisi m eclis Y usuf K âm il P aşa, M ustafa P a -
I
şay a sual so rm ağ a b a şla y ın c a M u stafa P a şa h id d e tle n e re k , K âm il P a şa y a h ita b e n :— A rap k irli, A ra p k irli! Beni isticvap m ı e d iy .H u n ? Bu senin h a d - din değildir.
D ey in ce K âm il P a şa d a :
__ M em uriyetim icab m ca h em hakkım ve h em de v azifem d ir!
D iy e m u k a b e le d e b u lu n u r. B unun üzerine M ustafa P a şa çu b u ğ u n u sü rü p m eclisi te rk e d e r. K âm il P aşa, bu h a k a re tte n d o lay ı, M u stafa P a şa d a n tarziye taleb in e k ıy am etm esile key fiy û t M eclisi A lii T a n z im a ta h a v a le ve tanzim ed ilen m a z b a ta d a V ü k e lâ h ey eti ta ra fın d a n m ü ta le a ed ilerek b u m a z b a ta d a m u h a rre r o ld u ğ u üzere K âm il P aşa, M u stafa P aşan ın M eclisi T a n z im a ta gelip a z a la r k a rşısın d a itizar b e y a n eylem e-
112
v esine, h a sta lığ ın d a n b a h se d e re k g elm ed iğ i ta k d ird e yazılı o la ra k b ild ir m esin e k a ra r v erild i.
M u stafa P aşa, «Reşit P a ş a ile a ra la rın d a h âsıl o la n zıd d iy e tin d e v a m ını m u v afık g ö rm iy erek , işi tatlılığ a b a ğ la m a k istiy erek , b ir ak şam ü zeri B a b lâ lid e n çılan ca, R eşit P a şa n ın D e m irk a p ıd a k i k o n a ğ ın a g id e rek , ak şam yem eğini y e d ik te n so n ra, B e y o ğ lu n d a b u lu n a n b ir se fa re t h a n e y e d a v etli b u lu n d u ğ u b a lo y a gitm iş, b u su retle a ra la rı d ü z e lm iştir). M aslah atg ü zar — Z â tı sâm ilerin e en c id d î m ü lâ h a z a t b e y a n ın a b e n i se v k e d e n d iğ er b ir m esele d a h a z u h u r etm iştir. T a h a ttu r b u y u ru lu r ki h ü k ü m eti im p a ra to riy y e S ü v ey ş K a n a lı m eselesini g e re k T ü rk iy en ü ı v e g e re k b ü tü n cih an ın s a a d e ti h âli için fa id e b a h ş b ir teşe b b ü s a d d e tm e k te olduğunu, v e b u işi p e k z iy ad e iltizam eylediğini, v e m eselen in H ey eti V ü k e lâ c a m evkii b a h se k o n u lm a sın d a n itira z ettiğim i m ü k e rre re n sö y lem iş idim .
S a d ra z a m — P e k d o ğ ru .
M a sla h a tg ü z a r — Bu b a p ta m iisaadei seniyye talebini h av i M ısır v a lisi ta ra fın d a n v a k i o lan iş’a r üzerine zâtı sâm ileri keyfiyeti M eclisi V ü k e lâ y a h a v a le b u y u rm a la rile , v a lid e n y e n id e n iz a h a t taleb in e k a ra r v e r m iştir. Bu b a p ta itiraza h a k k ım o lm a d ığ ın d a n b u g ü n e k a d a r itira z d a b u lu n m ad ım . F a k a t valiye, b ir d e m a h re m a n e m ek tu p yazılm ış.
S a d ra z a m — M alû m atım yok.
M a sla h a tg ü z a r — B u m e k tu p ta İngiliz sefirinin şah san m u h alif b u h ın - d u ğ u b ir ta s a v v u rd a n fe ra g a te M ısır valisinin ic b a r ed ild iğ i ve İngiliz m e m u rla rı h ü k ü m etleri ta ra fın d a n d a im a m azh arı teyit v e m u z a h e re t olu p F ra n sa h ü k ü m eti ise fikri istik rara m alik o lm a d ığ ın d a n m e m u rla rı nın ef al ve te şe b b ü sa tın ı re d ve c e rh e tm e k itiy a d ın d a b u lu n m ası cih e- tı!e, h e rh a ld e İngiliz sefirinin g arez v e n efsan iy etin i tev lit ed ecek h a re k â tta n m ü c a n e b e t ey lem ek v e M ısırd a ra h a t ve sükûn ile icrayi h ü k ü m et a rz u su n d a ise, İsken d eriy e ö n ü n e Ingiliz d o n an m asın ı celb e seb e b iy e t v e rm e k lâzım geveceği, m a k s a d ın d a ısrar ed e c e k o lu rsa hüsnü n a zarı şah an ey i kay b ey id /eceğ i yazılıdır. Z â tı sâm ilerm ce d a h i m alum o l duğu ü zere bu m ek tu p M eclisi V â lâ Reisi K âm il P aşa ta ra fın d a n tah rir edilm iştir.
S a d ra z a m — B öyle bir m e k tu p ta n , an c a k irsalin d en so n ra m alû m a t ald ım . D iğ erlerin in h a tâ sın d a n b e n m es’ul olam am . E ğ er b u n u n m es’u- liyeti b a n a y ü k letilm ek isteniliyorsa o b a ş k a ! Z a te n b u b a p ta B abıâii m ü şk ü l b ir m e v k id e kaım ıştır. F ran sa, İngiltereyı re n c id e etm em ek üze
re m e y d a n a çık m ak istem em iştir. İngiltere ise F ra n sa y ı hüsnü id a re için m ü e te n ib a n e h a re k e tte b u lu n m u ştu r. Biz ne y a p a b ilird ik ? S ö y led iğ in iz m ek tu b u n m u h tev iy atın ı iyice ta h a ttu r ed em iyorum . N ak lettiğ in iz elfaz
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 1 1 3
v e tâbira'tın d o ğ ru o lacağını d a zan n etm em . K âm il P a şa M ısır valisinin en iştesid ir. A ile â z a sın d a n o lm ak sıfatile b u n u y azm ıştır. B en b u n d a b ir ş e y g ö rm ü y o ru m .
M a sla h a tg ü z a r — B ence K âm il P a ş a h e r şey d e n ev v el D e v leti A liy - y e n in v ü k elâsın d an , ve F ra n sa y a re v ab ıtı şü k ü rg ü z a rî ile m e rb u t o lan b ir hük ü m etin â z a sın d a n d ır. M e k tu p ta k i elfaz ve tâ b ira tm e h em m iy eti y o k . M ân a itib a rile sö y led ik lerim in aynidir. Z â tı sâm ileri d e b u n a m u h a lif b u lu n m u y o rsu n u z. M ek tu b u n sureti tah ririn e iştirakinizi in k â r e d i y o rsu n u z. B en ise aksini tah m in eyliyorum . V e rd iğ in iz iz a h a t ta b u n u
g ö steriy o r. H a y d i, zâtı sâm inizin ifad atın ı k a b u l ed ey im . F a k a t K âm il P a şa , ah v ali ve hü k ü m eti im p a ra to riy y e n in usul ve â d â tın ı g a y e t m ü n aseb etsiz b ir su re tte tağ y ire kıy am etm iştir. V e B abıâliyi tav sif etm ek istem ed iğ im b ir d e re k e y e tenzil eylem iştir. P a d işah ı d a işe k arıştırm a ğ a v e n e v ’am a an ın n am ın a o la ra k söz söylem eğe c ü r’et etm iştir. R iifek a- sm d an biri ta ra fın d a n h e r türlü â d a b ı ta h rird e n zühul ed ild iğ in i h a b e r a la n b ir sa d ra z a m ın b irin ci vazifesi anı p a d işa h a arz v e ih b a r e y lem ek idi. E m inim ki zâtı sâ h an e d e rh a l b u h a re k e ti ta k b ih v e ad e m i m em nun iy etin i izhar ed e c e k b ir te d b ir ittihaz ed e rd i. S a d ra z a m b u vazifey i ifa etm em iştir. B ilâkis F ra n sa n m en u lvî v e m e n fa a tte n â rî b ir his ile T ü rk iy e n in selâm eti için u ğ ra şm a k ta o ld u ğ u bir z a m a n d a v ü k e lâ d a n b iri ta ra fın d a n h üküm eti im paratoT İyyenin B abıâlinin d iğ er m üttefik leri d e re c e sin d e hissi h aysiyete m alik o lm a d ığ ın d a n te fev v ü h ed ilm esin e v e
bu b a p ta d iğ erlerin in d e ik n aa ç a lışılm a sın a -m ü sa a d e gösterm iştir. S a d ra z a m — G ö rü y o ru m ki m em leketim in F ra n sa ile re v a b ıtı h ase- n esi ne b en m ân i teşkil ediyorum . Şu h a ld e v a z ife d e n çekilirim .
M a slah atg ü zar — Z â tı sâm iniz b u arzu y u ah v ali m üşkilede b ir k aç d e fa izh ar ettiğiniz h a ld e b e n im m u h a le fe t eylediğim i u nutm am ışsınız- dır. Ben zâtı âlilerinin hal v e z a m a n a en m u v a fık b ir recülü d e v le t ol d u ğ u ve d iğ er hiç kim se g erek p ad işa h ın ve g erek m ü ttefik in in em n iy et lerini ayni d e re c e d e tem ine m u v a ffa k olam ıy acağ ı fik rin d e b u lu n u y o r du m . İtiraf ed erim ki şim diye k a d a r şü p h e ettiğim b ir ta k ım te m a y ü lâ t k a n a a ti zâtiycm i tağ y ir eyledi. B öyle düşü n en y aln ız b e n değilim . K endi d o stla rın ız d a n b ir ta k ım ları bile bazı m u am elâta iştirâkten h a z e r ed e re k İsta n b u ld a n u zak laşm ak ve v ilâ y a tta yeni h izm etler ifa etm ek için zu h u r e d e n h er fırsattan istifad e ey liy o rlar v e sizden ay rılıy o rlar. B azı a h v a l d e g ö rd ü k le ri teh lik ey i izam eylediklerini zan n e tm e k te b u lu n d u ğ u m h a ld e b u g ü n an la rın haklı, b en im m uhti o ld u ğ u m u ta sd ik a m ecb u ru m .
(M a h m u t N edim P a ş a d ır ) .
S a d ra z a m — G itm e k istiyorlarsa v arsın gitsinler.
M a slah atg ü zar — B ana k a d a r vâsıl o lan b u m alû m atı, ve b e y a n ın -
114 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
d a n içtin ap k ab il o lam ıy an şu m ü ta le a tı zâtı sâm ilerine ib 'â ğ d a n şiım- d ik i h a ld e m ak sa d ım , teessüfüm ü m u tip o lan b ir h a li h a k ik a ti v eçhile ve k em âli sa fv e tle izah etm ek tir. F ra n sa y a karşı gö sterilm esi lâzım gelen ria y e t h u su su n d a B abıâlice n e fik ird e b u lu n u ld u ğ u n u v e zâtı sâm inizin d e o v eçhile ira d ı k elâm e d e n b ir refikinizi re d v e cerh e îm e ğ e lüzum g ö rm ed iğ in izi a n la d ım . Bu a h v a l k a rşısın d a b irin ci v azifem size işten tam am ile h a b e rd a r o ld u ğ u m u b e y a n etm e k id i k i b u g ü n a n ı ifa eylem ek, istedim .
S a d ra z a m — S öylediğiniz şey le rd e n m eyus o ld u m , icabını d ü şü n ü rüm .
Z a b ıtn a m e n in ik m a lin d e n so n ra B en ed ti eserin d e sözüne d e v a m .ile r «R eşit P a ş a b e n im a n c a k b a z ı m ühim m a lû m a tı alm ış o ld u ğ u m u farz ed e re k m aru z b u lu n d u ğ u n u hisseylediği b o ra y ı ü z e rin d e n d e fe d e b ile ce ğ i zan n iy le îp tid a y i e m ird e sad ece in k â rd a b u lu n d u . S ait P a şa y a v u k u b u - lan ısrarları ve b u n u h ak lı g ö sterm ek için v erilen m â n aları k endisine ih ta r ile zannı h ilâfın a o la ra k işten e traflı m alû m atım o ld u ğ u n u ish at ettim . A n ın ü zerin e m uam eleyi d e ğ iştire re k m ek tu b u n ehem m iyetini ta h fif için m u h tev iy atın ı m ü n a k a şa y a b a ş la d ı. Bu ise ilk sözü gibi k e n d i sinin b ih a b e r o lm ad ığ ın ı itiraf ey lem ek dem ek ti. B in aen aley h m ek tu b u n m u h a rriri d e re c e sin d e işten k e n d i de m e s’ul idi. B id ay ette V eli P a şa v e p e d e ri h a k k ın d a gösterm iş o ld u ğ u sui fik ird en b ah settiğ im sıra d a e tv a r v e k ü ftarı m ü teazzım an e v e k a t’ı o ld u ğ u h a ld e m ü k âlem en in n ih ay etin d e k i c e v a p la rı kısa v e sözleri m üten ak ız idi. M ösyö Ş efrin zab ıtn am esi nin e d a ed em iy eceğ i b ir hal v a r ise o d a R eşit P a şa n ın en d işe n â k ve m ü teg ay y ir e v z a ın d a n n ü m a y a n o la n asarı h e y ecan idi. H ü k ü m etim h a k k ın d a ih tiy a r o lu n an yolsuz h a re k e ti d o ğ ru d a n d o ğ ru y a b e y an ettiğim
e sn a d a hâsıl ey led iğ i teheyyüç, b u m e seled e vazifesinin icab atm ı ifa ed ip etm ed iğ i h a k k m d a k i sualim üzerine ıstıra b ı d e ru n a ta h a v v ü l etti. Z a b ıtn a m e d e n ak lo lu n d u ğ u v eçh ile son sözü «söylediğiniz şe y lerd en m eyus oldum » cüm lesi idi. F ilh ak ik a m eyusiyeti sö zlerin d en z iy ad e te n e ffü sü n d e k i işretten an laşılıy o rd u . K endisini y o rg u n b ir h a ld e te rk et- tim.
R eşit P aşa, «çaresini düşünürüm » sözünü d e ilâve etm iş idi. Ne suret v e ne m a k sa tla çare düşüneceğini k e n d i k en d im e teem m ül ettim . Y e n i b ir ih a n e tin d e n en d işe e d e re k b e n d e ay rıca çare d üşünm eğe k a r a r v e r dim . P a d işa h ın a k id e si tağ y ir edilm esi endişesi b en ce m ühim di. Ertesi gün M ösyö Ş efere m ükâlem em izin zabıtnam esini S a d ra z a m a ira e e tm e sini v e b u n u n tam am ile m â v e k a a m uvafık olm ası için h a tırın d a k a la n ta fsilâta g ö re lâzım g elen ta d ilâ t v e ilâ v a tın icra kılınacağını d a tebliğ eylem esini ih ta r ettim . P a ş a , zab ıtn am en in m ü n d e re c a tın a v u k u f hâsıl'
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 115
e ttik te n so n ra ne ilâv e v e n e d e ta y e d ile c ek b ir cihet o lm ad ığ ı c ev a b ın ı verm iştir. M ösyö Ş efer zab ıtn a m e n in n ih ay etin e b u b a p ta ira d et tiğ i suali v e aldığı c e v a b ı d a ay n en derceylem iştir. Şu su retle ikm al o lu n a n F ra n sız c a m etn in k arşısın a tü rk çe tercüm esini d e ilâv e e d e re k z a b ıtn a m e y i ta ra fı şâ h a n e y e tak d im e m ü sa re a t ettim . V a k ’ayı P arise d e b ild ire re k c e v a b a in tizar ey led im . Bir k a ç gün so n ra U m u ru S iyasiye M ü d ü rü M ösyö (N o v e ll) e şu şek ild e b ir m e k tu p y a z d ım :
« R eşit P a ş a k a b a h a tin i se tred em iy erek M ısır valisine y a z ıla n m ek tu b u h av ası rü fe k a sm a tebliğ ve h a tâ n ın b ü y ü k v e b e lk i d e ra y ri k ab ili ta m ir o ld u ğ u n u itira f etm iştir. B u n la rd a ta a ccü b v e teessüflerini iz h a rd a n çek in m em işlerd ir. K âm il P a şa n ın serian azli lüzum una k a ra r v erm işler d ir. E ğ e r b u n u n la ik tifa ed e rse m şayanı teşekkür a d d e y liy e c ek le rd ir. Bu hususu b e n d e n aual ettik lerin d e, b e n d e k ey fiy eti h üküm eti im p a ra to - riyyeye ih b a ra m ecb u r v e em re m u n tazir o ld u ğ u m ce v a b ın ı v erd im . Bi zim h ak k ım ızd a R eşit P a şa n ın tashihi fikri g ay rik ab il o ld u ğ u n d a n hüsnü suretle h a re k e t ken d isin in tem ay ü lâtın ı tağ y ir ed em em iştir. T a m b ir sen e m u am e lâ tım d a itid a lp e rv e r, itilâfcû, m ü m aşatk âr v e m ü teh am m il d a v ran d ım - F ırs a t g ö zettim . N ih ay et teslim old u . Ben de y ak alad ım . E ğer P a risç e aTzu edilirse istifay a m ecb u r o lacak tır.»
İkinci d e fa şöyle y a z d ım :
«H ariciye N ezareti v e k â le tin d e b u lu n a n S a ffe t E fen d i ( P a ş a ) nezdi- m e geldi. İki sa a t k a d a r d e v a m e d e n m ülâkatım ız, keyfiyeti m ü sa re a te n size yazm am ı icabetti. K endisinin R eşit P asa ta ra fın d a n g ö n d erilm iş o l d u ğ u b en ce m u h a k k a k tır. Bir yan lışlık olm ak üzere tav sif eylediği b u keyfiyetin tâm iri cüm lece arzu o lu n d u ğ u n d a n ve şu su itesad ü fe sa d ra z a m ın h erk esten ziy ad e m üteessif b u lu n d u ğ u n d a n uzun u z a d ıja b ah setti. B a n a karşı h e r tü rlü ta rz iy e d e b u lu n acağ ın ı iym a eyledi. B en de zâtım ca ta le p ve arzu edilecek ve y a p ıla c a k hiç b ir şey o lm ad ığ ı ce v a b ın ı v e r d im . S on m e k tu b u m d a size y a z d ığ ım şe y lerd en b ir kelim esini b ile geri alm ıy acağ ım . R eşit P aşa m a k a m ın d a b u lu n d u k ça b u ra d a bizim için ih d asın a y a rd ım etm iş o ld u ğ u hal ve m ev k id e eb e d iy e n k alacağız. Y ine te k ra r ed e rim ki b ü tü n k a b a h a t k e n d isin d ed ır. G ö sterd iğ im iz âse.rı h a y ırh ah ! v e iltizam k ârî an ın e fk â rın d a bizi ten zild en b a ş k a b ir sem ere hâsıl etm em iştir. M ad em k i lü zu m g ö rü n d ü , biz de d a rb e y i vu ralım . F ır sat m üsaittir. K im se b u n u suitelâkki ed em ez. V e bize karşı en k ü çü k b ir m ü lâh aza b ile b e y a n eyliyem ez.»
T a le p ettiğim talim atı a lm a d a n evvel te b e d d ü lü sa d a re t v u k u b u ld u . Z â tı şâ h an e k en d i irad esiîe R eşit P aşay ı K âm il P a şa ile b e ra b e r azletti. E ivevm V iy a n a d a b u lu n a n A.İİ P aşay ı kendisine h a le f tayin eyledi. B ilâ h a re K an al a m eliy atın a d a m ü b a şe re t o lundu.»
116 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v
S üveyş K an alı m eselesi y ü zü n d en F ra n sız la rla arası b o z u lan M ustafa R e şit P a ş a h a lik ın d a B en ed ti « D iplom asiye d a ir tecrü b ei k alem » a d lı e se rin d e m u h av ereli b ir şek ild e yazılm ış o la n b u v esika, h e m F ra n sız siy asetin in o d e v ird e ru h î haletin i v e hem d e M u stafa R eşit P aşan ın F ra n sız la rı nasıl atla ttığ ın ı g ö steren güzel b ir v esik a o ld u ğ u n d a n , a y n e n alınm ıştır.
Bu vesika, M ustafa R eşit P a şa n ın A v ru p a b ü y ü k d e v le tle rile b o y ö l çüşecek b ir siyası d e h â y a m alik o ld u ğ u n a d e lâ le t e tm e k te d ir.
Y ine b u d e v rin siyasî e n trik a la rın a b ir vesika teşkil e d e n b ir p a rç a d a, F ra n sa m n T ü rk iy e sefiri (N ü v e te l) in yazdığı «İkinci İm p a ra to rlu k ta rih in d e n sahifeler» a d lı eserin d e yazılıdır.
A b d ü lm e c id in R eşit P a şa y ı a z le d e re k s a d a re te  li P aşay ı getirm esi v e M eh m et A li P a şa y ı m e n fâ d a n g e tirtm esin e d a ird ir. Bu ese rd e k i m e k tu b u d a b aş tercü m en (Ş e fe r) y azm ıştır:
«'Buhran esn asın d a Ç ırağ an sa ra y ın d a b u lu n d u m . Z â tı şâ h a n e R eşit P a ş a h a k k ın d a g ay et h id d e tlid ir. H em şiresi  d ile S u lta n a y azm ış o l d u ğ u te z k e re d e «A ziz hem şirem ! Z evcinizi affettiğim i te b şir e d e r, d e r hal Ista n b u la a v d e ti için e m ir verdiğim i b e y a n eylerim » dem iş.
Bas m abeyincisini d e R eşit P a şa y a g ö n d e re re k m eclisi m ahsusu içti m a a d a v e tle M eh m et A li P a şa n ın a ffı için b ir m a z b a ta tanzim ini em retm iştir. Bu em ir b ir sâ ik a gibi tesir eylem iş ise d e icrası za ru rî g ö rü n m ü ştü r. M azb atan ın tak d im in i m ü te a k ip M eh m et A li P a şa n ın celbi için d e rh a l S in o b a te rsa n e d e n b ir v a p u r irsali ira d e ed ild iğ i h a ld e T a if v e T â iri B a h /î v a p u rla rın ın b o z u k o ld u ğ u arzolunm asile, zâtı şâ h a n e b u n u su im ak sad a h a m le d e re k T u n u s v a p u rla rın d a n b irin in isticârı için g e ce y arısı em ir v e rip v a p u r isticar v e d e rh a l S in o b a izam kılınm ıştır. L o rd
(S tra tfo rd J K in m d a n a v d e t e d e r etm ez ne fen a h a v a d is alacak!. D e h şetli b ir b u h ra n a d u ç a r olacak.
 li P a şay ı m ak am ı s a d a re te y ü k selten te b e d d ü lü v ü k e lâ sırasın d a F u a t P aşa d a H ariciy e N ezaretin e getirilm iştir. Bu te b e d d ü l F ra n sız p o litik a sın a ta ra fta r o lan zev atın re isk âra a v d e ti d em ek tir. T e b e d d ü lü n er tesi günü d a h i ( B e n e d ti) , (N ü v e te l) e b ir m e k tu p ta :
«R eşit P aşan ın ta ra fı şa h a n e d e n azlin d en d o lay ı b u ra c a um um iyetle m em n u n iy et hâsıl olm uştur. B unun m a sla h a t n o k ta i n a z a rın d a n d a te essüfe şayan o lacağ ın ı zan n etm em . R eşit P a şa m ü c a d e lâ tı şahsiyeye d a larak zam an ın ı v e u h d e sin e m ev d u o lan m enafii azîm eyi fe d a ey lem ek te idi. K endisinin sukutu B izans h ü küm etinin en m üellim zam an ların ı ih ta r e d e n m ü c a d e lâ ta n ih ay et verm iştir. B azılarının fikrine g ö re L o rd