T a n z im a tta n ö n ce O sm a n lı İm p a ra to rlu ğ u n u n m a lî işleri d e düzgün, g itm iy o rd u . İk tisad î v e m alî sık ın tıla rd ır ki,. X IX u ncu a s ırd a n b e ri T ü r- k iy e d e ıslah at h a re k e tle rin i d o ğ u rm u ştu . B ugünkü m â n a d a m o d e rn b ir d e v le t, «gelirini, m a sra fın a d en k b ü tçe» ile İk tisad î h a y a tın ı tan zim -•den cem iyettir. H a lb u k i T ü rk iy e d e ne b ir m illî ik tisat sistem i d o ğ m uş, ne v erg ilerin to p la n m a sı yeni e sa slara g ö re tanzim edilm iş v e ne d e b ü tç e fikri girm işti. Y alnız 1640 ta rih in d e O sm anlı ta h tın a geçen M eh m et IV . z a m a n ın d a d e v le tin m alî işleri, ask ere v e m em u rla ra m a a ş v erilm iy ecek deTecede bozulm uştu. Bu sıra la rd a T a rh u n c u A h m e t P a ş a a d ın a birisi 165 1 ta rih in d e S a d ra z a m olm uştu. A h m e t P aşa O sm an lı d ev letin in m u n ta z a m v e m ufassal b ir bütçesini tan zim etti. Bu b ü tçey e g ö re o z a m a n d a y â n i X V II. asrın tam o rta la rın d a d e v le tin ( 2 4 ) b in y ü k a k ç a iradı v e ( 2 5 ) bin ( 2 0 0 ) yük a k ça d a m asrafı g ö rü n ü y o rd u . ( 1 0 0 ) b in ak çey e b ir y ü k d en ild iğ i için o z a m a n la r b ir a k ça b ir güm üş k u ru şa, y â n i altın liran ın y ü z d e b irin e te k ab ü l ey liy o rd u . Bu h e sa b a g ö re O s- m an ii b ü tçesin in v a rid a tı ( 2 4 ) m ilyon altın lira, m asrafı ise ( 2 5 ) b u çu k m ilyon altın liray a b a liğ olm uş v e b ü tç e açığı ( 1 ,5 ) m ily o n a k a d a r çıkm ıştı. K a n u n î S ü ley m an d e v rin d e y ân i X V I. a sırd a tah m in o lu n a« b ü tç e n in ta k rib e n on iki misli idi.
B ütçe açığım ız on y ed in ci a sırd a n b e ri b aşlam ış v e esasen o rd u n u n d a b o zu lm ası ve halkın d a fak ir düşm esi bu d e v ird e n so n ra b aşlam ıştır. O n sekizinci asrın israfatı, n ih ay et on doku zu n cu asrın ısla h a tın a seb e b iy e t v e rd i. T a n z im a t d e v rin d e d e m alî b ir ıslah at y ap ılm ak m ecburiyeti hasıl o ld u . O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n d a m alî işlere D e fte rd a r S ık k î evveli b a k a rd ı. S o n ra la rı d e fte rd a rla ra vezirlik rütbesi de verilm işti. Sıkkî sa n i v e salis d e fte rd a rlık la rı işsiz m an asıb ı d iv a n iy e d e n olan eski ricale te - v e salis d e fte rd a rlık la rı işsiz m anasıbı d iv a n iy e d e n o lan eski ricalin t e k a ü t işlerine b a k ıy o rla rd ı. Z e a m e t ve tım a r usulü d e v a m ettiğ in d e n b u n la rın d e fte rle ri eskisi gibi d e fte r em inleri ta ra fın d a n icra ed iliy o r d u . D e v le t v a rid a tın ın b ir kısm ı y ev m i m a sra fla rın tesviyesi için m irî h âzin esin e alın ırsa d a fazlası (İç h azin e) tâ b ir o lu n an E n d e ru n u H ü m a y u n hâzinesine to p la n ıy o rd u . M u h a re b e le rd e b u ra d a n p a ra a lın ırd ı.
(D a rp h a n e i  m ire ), iç h âzinenin b ir şubesiydi. Ü çü n cü M ustafa zam a n ın d a iç h â zin ed en m u h a re b e için on iki m ilyon lira çıkarılm ıştı. İlk za- m a n la rd a n b e ri d e v le tin v a rid a tın ı «aşar, m em leh a h asılatı cizye, bazı h ıristiy an d e v le tle rd e n alm a n v e rg ile r ile g an aim in b e şte b iri) teşkili e tm e k te idi. B ilhassa ak ın la r v e fetih ler z a m a n ın d a a lın a n p a ra n ın m ik tarı p e k fazla o lu rd u . B una m u k ab il d e v le tin m a sra fla rı az olu rd u , Ç ü n kü ask e rin çoğu yerli kulu a sk e rle rd e e rk â n v e ü m e ra n ın m aaşları y o k tu. B u n lar b irlik lerd en p a ra tem in e d erlerd i. Y alnız k a p ı k u lu n a u lufe verilird i. Y ıld ırım B ey azıttan so n ra a sa ra y m israfı a rtm ış, ulufeler y ü k selm iş v e cülus bahşişi â d e ti m e y d a n a çıkm ıştı.
M u rat III. z a m a n ın d a m alî sıkıntı b a ş g ö ste rd i. Bu z a m a n la r m a sra f ç o k yüksekti. B unun ü zerin e v a rid a tın arttırılm ası ç areleri d ü şü n ü ld ü . Bir ç o k tım a r v e z eam et (m u k a ta a ) a d ile h âzin ey e d e v re d ild i. C izyelerin m ik tarı arttırıld ı. B ir ta ra fta n ölen vezirlerin v e ü m eran ın m alları d a d e v le t ta ra fın d a n z a p to lu n m a ğ a b aşlan ıld ı. Bir a ra lık p a ra n ın ay arı d a b o zu lm u ştu .
Selim III. z a m a n ın d a ise nizam ı ced it ask erî teşkilâtının m asrafların a k arşılık o lm ak üzere Ş ıkkîsani D efte rd a rlığ ı (N izam ı C e d it D e fte rd a r lığ ı) ad ın ı aldı. V e m üstakillen b ir (İra d ı C e d it) hâzinesi teşkil o lu n d u . P a m u k , Enfiye, A fy o n gibi şe y le r y ed iv a h id usulü üzere in h isara alındı. B u n u n la b e r a b e r zicriye resm i y e n id en tan zim edildi. Bu suretle v a rid a t ço ğ altıld ı. Nizam ı C e d id in k ald ırılm asile b u hazin e d e lâğ v ed ild i.
18 2 6 tarih in d e y e n id en a sk e r y azılm ağ a b aşla y ın c a yine karşılık b u l m a k v e askerin m asrafların ı tan zim etm e k lâzım geldi. Bu işlere b a k m a k ü zere (M a sa rifa t N ezareti ) ad ile y e n i b ir m em u riy et m e y d a n a getirildi. Bu z a m a n d a (M u k a tâ t N azırı) d a h i eski d irlik lerin h e sa p la rile m eşgul oluyordu.
1835 ta rih in d e Ş 'k k î E v v el D e fterd arlığ ı lâğ v ed ilip m em urini (H a - zinei  m ire ) v e (M a n su re D e fte rd a rlığ ı) adile ikiye ayrıldı. M ansure D efte rd a rlığ ı a sk erî h e sa p la ra b a k a n m üstakil b ir id a re oldu.
M alî id a re n in ikiye ayrılm asile, D a rp h a n e N azırlarile D e fte rd a rla r a ra sın d a an laşm azlık b aşg ö sterd ı. B unun üzerine d e fte rd a rlık la rın lâğ - vile b ü tü n h azin eler b irleştirilerek b ir (U m u ru M aliye N e zareti) teşkil e d ild i. 1837 ta rih in d e M ansure D e fte rd a rı p aşalık riitbesile (M aliy e N azırı) tayin edildi. Bu su retle T ü rk iy e d e ilk M aliye N ezareti b u su re tle kurulm uş oldu. U u m u ru M aliye N ez a re tin d en önce, p a ra b a sm a k v e sa ra y a ait m ü c e v h e ra t y a p m a k D a rp h a n e y e aitti. S a rra fla ra ait m u am e lâ tı d a d a rp h a n e g ö rü rd ü . Bu y ü zd en d e fte rd a rla r ile a ra la rın d a m ü te m a d i bir a n ’aşm azlık olu rd u .
176
M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v eM aliye N ezaretin in te şe k k ü lü n d e n so n ra D a rp h a n e N ezaretin in ehem-< m iy eti k alm am ış v e M eskukat M üdiriyeti u n vanını alm ıştır.
M aliye m em u riy e tle rin d e n b iri d e (B aş M u h aseb ecilik ) idi. Baş m u h a se b e d e n e n k alem , D a rp h a n e i A m iren in en m ü h im b ir m ak am ı idi. D ev letin b ü tü n n izam at v e k a n u n la rı ve m alî k ay ıtlar, E n d e ru n v e Istab lı Â m ire h â z in e le rin d e b u lu n an m ü cev h er ve en kıym etli eşy aların d e fte ri b u k a le m d e b u lu n m a k ta idi. Baş m u h aseb eciler D e fte rd a rla r k a d a r b ü yük b ir nü fu za sah ip tiler. Bu k alem k â tip le rin d e n b iri h e r sen e T e rs a n e v e T o p h a n e gibi d a ire le re tayin o lu n u rd u . B unların senelik m u h a se b e sini tetkik e d e r ve d e v ro la n d e m irb a ş eşyayı te sb it ed e rd i. Bu k alem m a liye işlerinin düzg ü n gitm esine ço k y a rd ım etm iştir.
H azin ei m âliyenin b ire r m u h aseb eci m aiy e tin d e olm ak ü z e re iki b ü y ü k kalem i d a h a v a rd ı ki, biri ( V a r id a t M u h a se b e si), diğeri d e (M a s ra f M u h aseb esi) idi. Bir d e C e rid e M u h aseb esi v a rd ı. B u d a nüfus k a yıtlarını, zah ire ve h a rp m ü h im m atın ın d e fte rle rin i tu tard ı. B u n d a n so n ra m u k a ta a ia rın esh am ların ı tu tan m u h aseb eciler d e v a rd ı. Z a m a n la (M u h a se b a tı U m u m iy e ), (D ü y u n u U m u m iy e ) v e (M u h a se b a tı A tî- k a ) m u h asebeciliği d e ih d as edilm iştir. Bir d e (B aş B abı K u lu ) diye biri v ard ı. Bu, D efe trd a rm zabıtası idi. K ab a h a tle ri o la n m alm em u ria- rını h a p s e d e r ve cezalan d ırırd ı. (R u z n a m ç e i E v v e l) b ü tü n m ü b a y a a la za v e g ü n lü k k a y ıtla ra n e z a re t e d erd i. Bir d e (K e s e d a r) v a rd ı. B u n lar E k - lam m ü d ü rleri idi. B u n lar d a D e fte rd a r K e sed arı, R eis K esed arı, B aş M u h aseb e K e sed arı, B eyîikçi K esed arı olup, kırm ızı ç u h a d a n k ese ta şırlardı.
M aliye N ezaretin in m ü şa v e re h ey eti olm ak üzere 18 4 0 ta rih in d e (M ec lisi M uhasebei M aliy e) d iy e b ir m eclis k u ru ld u . 1880 ta rih in d e d ev letin v a r id a t ve m asrafların ı te tk ik v e m a lm em u rların ın h e sa p la rın ı g ö rm e k iizere b ir d e (.D ivanı M u h a se b a t) teşkil edildi. Bu z a m a n la rd a h e r v i lây etin m âliyesini teftiş etm ek ü zere d e m ü fettişler tay in edildi. M üfet tişler v ilây etlerd ek i d e fte rd a r, m u h aseb eci v e m alm ü d ü rlerin in h e s a p ların ı tetkik e d iy o rla rd ı. T a n z im a t ricali m alî işlerin d üzelm esi için m ü te m a d iy e n çalışıy o rlard ı. Bu su re tle d e v le t v a rid a tı b ir m isli yükselm iş ise d e m a sra fla r d a o n isb ette çoğalm ıştı. V a rid a t günü gün ü n e tahsil ed ilem iy o rd u . Bu seb e p le yüz b in keselik y az m a k aim e p iy asay a çık a rıldı. 184 1 senesi b a ş la rın d a M aliye N azırı M usa S afv eti v e N âfiz P a şaların g ay retile v a rid a t a rttırıld ı. Bu su retle b ü tçe m ü vazenesi m e y d a n a gelince k a im eler kald ırıld ı. F a k a t b ir a ralık d e v le t ricali m ü th iş b ir isra fa ta b a şla d ıla r. T a rih i L ûtfi 12 70 Hicılî senesi v u k u a tın a tahsis eylediği m u k a d d e m e sin d e d iy o r k i: »
lay ı te ra k ü m e d e n b o rç la rd a n b a şk a d a irei h ü m ay u n h alk ın ın b ir m ü d - d e tte n b e ri itiyat etm iş o ld u k ları isra fa t v e yolsuz m ü b a y a a t tediyesi m u- assir b ir çok b o rç la rı intaç etm işti. D üy u n u m ezk û re için m erh u n v e e m a n e t o larak b ir tak ım m u ra ssa t ile d e y n sen e d a tın ın çoğu ecn eb i tüc c a r v e b a n k e rle rin k a sa la rın a ¡geçm işti, işte b u israfatm ilerilem em esinin .çaresine b a k ılm a k üzere te d a b iri m u k taziy y ey e teşeb b ü s edildi.
Ş öyle ki:
« D ev leti A liyyehin v a rid a tı, m asarifatı v ak ıasın a m uvazin v e m ü te k ab il o lm am ası h e r ta ra fta n isra fa t ve ih tişam atı g ayri m e şru ay a c ü r’et ed ilm e k te n n eşet ettiği rehni m erteb i b e d a h e t olm asile, b a d e m a v ü k e lâ v e m em u rin in d airei zatiy e ve m em uriyetleri h a k k ın d a ta sa rru fa tı m ütn- k in e y e riay et ey lem eleri; h a ttı h ü m ay u n ile em ir ve te n b ih edildi. İşbu H a ttı H ü m ay u n m ucibince b e y n e lv ü k e lâ te d a b iri icabiyenin icrasın a iti b a r sırasın d a:
f — M ü cev h er takılı çubuk kullanılm am ası.
2 — • M em uriyet m ah allerin e gelen z ü v v a ra ve e rb a b ı m esalih a çu b u k v e k a h v e getirtilm em esi,
3 — Y üksek rütbeli m e m u rla r ikişer beygirli a ra b a y a b inip fak at y a n la rın d a m ü te a d d it h a y v a n lı itb a gezdirmfeyip, n ih a y e t b ey g irli iki a d a m taşım aları.
4 — Y ü k sek rü tb e lile rd e n aşağı o lan ların üç çifte k ay ığ a ve a ra b a y a b in m ey ip iki çifte k ay ığ a binm eleri.
5 — Bu rü tb e le rd e b u lu n an m em u rların h are m le ri b ir b ey g irli a ra b a ya b in ip ve h arem a ra b a la rı p ek süslü ve nüm ayişli o lm ay ıp iti d a l üzere olm ası hususuna k a ıd r verildi.
D iye israfa dalm ış, v u r p a tlasın , çal o y n asın !., zevku sa fa y a düşen d e v le t ricalinin ihtiras v e isra fla rın ın ö n ü n e geçilm ek istenilm işti. A b - d ü lm ecit d e b u israflara kızıyordu. Bir H attı H ü m a y u n u n d a :
«T& sarrufsuzluk ve kayıtsızlık sureti g ö sterilerek bazı m ü b a y a a t v u - k u b u îm a k ta o ld u ğ u kulağım a k a d a r geldi. B u n d an b ö y le d e v le t ricalin d e n o lan ların tah sisatlarila id a re o lu n arak a n d a n fazla b ir g üne m a sra f la rı v u k u b u lm asın a k atiy en razı değilim !..» şek lin d e b ir em rini d e v le t ricalin e bildirm işti.
D e v le t m em u rları bu şekilde israfat y a p a rla rk e n T ü rk iy en in İktisadî h a y a tı h en ü z tanzim edilm iş değildi. Bir d ev letin inkişafı şayi m illîye d a y an m ası lâzım gelirken, m ü tem ad iy en h azır o lan se rv e t sa rfed ilm ek te îdi. Bu h al ise d e n k b ir b ü tç e m e y d a n a g etirm iy o rd u . İstihsalim izin a r t tırılm asına hen ü z k u v v e t verilm em işti. T a n z im a t b ir m illî ik tisat sistem i kurm am ıştı. H ıristiy a n la ra v erilen h a k la r d olayısile tic a re t onların eline geçti. T a n z im a tta n so n ra d ır kî, hırirstiyan ekalliyetler m üthiş zengin ol-
12
178
d u lar. M em le k e tte h e r tü rlü ıslahatı y a p a b iliy o rd u k . F a k a t h e r n e d e n s e b ü y ü k b ir iktisatçı y etiştirem iy o rd u k . İk tisad î h a y a tım ız a b ir türlü d ü zen v erem iy o rd u k . Bu hal asırla rc a d e v a m e tti giti. M eşh u r b ir ik tisat âlim i y e tiştire m e d ik gitti. İktisadî h a y a tın inkişaf ç a re le rin i bi le n y o k tu . İk tisad î h a y atın b o z u k g itm esin d en d o lay ı, istikraz y a p m a ğ a m e c b u r olduk. E cn eb i d e v le tle rd e n alın an b u p a ra la r eğ e r m illet y o lu n d a sarfed ilm iş o lsaydı, o zam an fay d a lı olacaktı. H a lb u k i b u p a ra la r o d ev rin ricalinin e lin d e zev k u sa fa y a v erildi. Z ü m rü d ü çu b u k ların tü te n d u m a n la rı a ra s ın d a sa v ru lu p gitti. Bu istikraz ed ilen p a ra la rın b ir kısm ı T o p k a p ı sara y ın d a k i (M e c id iy e ) saray ile, D o lm a b a h ç e saray ın ın inşasına döküldü'.
Bu d e v ird e O sm a n lı istikrazlarının şu şek ild e b ir tarihçesi v a rd ır. Gs~ m anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n ilk haricî istikrazı K ırım m u h areb esin in b a ş ın d a ak ted ilm iştir. Bu istik ra z d a n ö n ce M ustafa R eşit P a şa b ir m uam ele! m â liy ey e teşeb b ü s etti. 18 5 0 ta rih in d e İstan b u l b an k a sın ın ev v elce d e v le t h âzin esin e ik raz ettiği m ü te a d d it a v an sları tesviye etm ek ü z e re ( 5 5 ^ m ily o n fra n k ta n ib a re t b ir istik raz a k d in e m e c b u r o ld u la r. Bu m u k a v e le n a m e P a riste (D e tu n a ) ve şerik leri (Y e ş e ) b a n k a la rile L o n d ra d a
( D e d u ) v e şerik leri a d ın d a b ir b a n k a d a h m ü re k k e p b ir h e y et ta ra fın d a n im za o lu n m u ş ve istikrazın elli b in tah v ile m u k ab il yirm i yed! sene z a rfın d a kam ilen im hası m u k a rre r olm uştu. F a k a t istikrazın tasdiki âli y e iktiranı ş a rtın d a n o ld u ğ u h a ld e b u n u a lm a d a n ta h v ilâ t P a riste m e v kii te d a v ü le v a z e d ild iğ in d e n b a ş k a İstanbul b a n k a sın ın v a d e si hulul e d e n poliçelerin i k arşılam ak için yirm i m ilyon fra n k lık b ir m eb lâğ L o n d ra d a k i (B a lta c ı) b a n k a sın a ifa o lu n d u . P lalbuki p a d işa h ta ra fın d a n ta s d ik v e im za edilm ek ü z e re m u k av elen am e İstan b u la y o llan d ığ ı sıra d a M u stafa R eşit P a şa S a d ra z a m lık ta n düştü. İk tid a r m ev k iin d e b u lu n a n v ü k e lâ fae- y eti b u m u k a v elen am ey i k ab u l v e ta sd ik etm ed iler. B unun üzeTİne P a ris ve L o n d ra m alî m ü esseselerin d e şid d etli b ir h e y ecan u y an d ı. Bu h e y e canı h a fifle tm e k için istikraz y a p a n la rın tesviye ettik leri p a ra d a n b a şk a 2 ,2 0 0 ,0 0 0 fra n k k a d a r b ir tazm in at d a h a ilâvesi icap etti. İşte 1850 is tik ra z m ukavelesi b u şekilde bitti.
1854 d e A v ru p a se rm a y e d a rla rın d a n b e ş m ilyon lira alındı. Bu p a r a d a K ırım h a rb in e s a rfo lu rd u . K ırım h arb in in uzam ası üzerine yine 1855 d e b e ş m ilyon lira istikraz ed ild i. K ırım m u h areb esin in y ap tığ ı b ü tç e açığını k arşıla m a k ü z e re de 1858 d e b e ş m ilyon Sterlin, d a h a is tik ra r ed ild i. Bu b o rç la r v a k tin d e ö d en em iy ö rek , m üthiş b ir m ali v e ik tisad ı v aziy eti d o ğ u rd u . B u n d an b aşk a 1861 d e d e F ja n s a d a n 4 0 0 ,0 0 0 ,0 0 0 fra n k istikraz edildi. Bu z am an O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n d a h ilî ve h a ricî b o rç la rın ın y e k û n a y alnız (M ire s) in h esab ın a g ö re şu m ik ta rd a i<&.
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 179 3 1 0 .0 0 0 . 0 0 0 5 6 .0 0 0 . 0 0 0
8 6
.000
.000
5 6 .0 0 0 . 0 0 0 1 4 .0 0 0 . 0 0 0 110.000. 000 1 2 7 ,0 0 0 ,0 0 0G a y ri ez tesviye b a k i k a la n m ü stakrizatı hariciye Y ü zd e altı faizli esham ı c e d id e (te d iy e resülm alin m ü d d e ti yirm i d ö r t se n e d ir.)
K ezaîik y ü z d e altı faizli serg iler (T e d iy e resülm ali m ü d d eti b e ş s e n e d ir.)
H a z in e tahvilleri.
M evkii te d a v ü ld e b u lu n a n k av aim i n a k d iy e
B azı N e z a re tlerin ih tiy a r ettik leri m a sa rifte n m ü tev ellit d ü y u n u g ayri m unzam a,
T e v a rih i m u h teîifed e G a la ta b a n k e rle rin e ted iy esi m uk- tazi düyun.
7 7 4 ,0 0 0 ,0 0 0 Y ek û n .
işte ta n z im a t d e v rin d e m âliyem izin v e İktisadî vaziyetim izin hali bu şe k ild e idi. H a lb u k i ! 8 4 4 sen esin d e y â n i tanzim atm b a şla rın d a senevi v a rid a t ( 1 ) m ilyon ( 2 9 4 ) bin ( 9 0 0 ) keseye b aliğ olm uş, u m u m î m as ra fla ra n isb eten ( 4 0 ) b in k esed en fazla v a rid a t b u lu n d u ğ u görülm üştü. Bu v a rid a t se n ed e ta k rib e n ( 6 ,5 ) m ilyon İiıa ra d d e s in d e içli Bu m ütev n - zin b ü tç e id aresizlik v e israflar y ü zü n d e n 5 sene içinde a ltü st old u . 1850 sen esi açığı b ir y ü k seksen sekiz b in b eş yüz altm ış kese a k ç a v a b aliğ olm uştur. Bu a ç ık la n k a p a m a k için, v ü k e lâ n ın israfların a m ân i olm ak için em irler, m ağşuş p a ra , k aim e çık arm ak ve n ih a y e t d e A v ru p a d a n istik raz etm ek oldu. A b d ü lm e c it halk ın fak rı se faletin d en çok m üteessir o lu y o rd u . B ütün b u fe n a lık la ra se b e p o la n la rı d e rh a l ce z a lan d ırm a k is tiy o rd u . F a k a t elin d en b ir şey g elm iyordu.
İngilizlerle d o stlu ğ u m u z d e v a m ed iy o rd u . İngilizler A b d ü lm e c itte n H in t m ü slü m an ları için b ir ferm an ald ılar. Bu fe rm a n la d ır ki, İngilizler zam a n zam an b a ş g ö steren istiklâl h a rek etlerin in ö n ü n e g eçm ek ted irler. H a life n in b u ferm an ı H in d istâ n d a b ir cam ek ân için d e sak la n m a k ta d ır. H in t m ü slü m an ları b u ferm an ı m u k a d d e s b ir ferm an o la ra k ta n ım a k ta d ırla r. B ütün b u d o stlu k lar, im p a ra to rlu ğ u n m alî inkırazının b ir tü rlü ö n ü n e geçem iy o rd u . İsraflar .her y a p 'la n istikrazı eritiy o rd u .
T ü rk iy e d e b ir ik tisad i b u h ra n d o ğ m u ştu . B unun neticesi d e h a lk se-
J t %
falefe d ü şü y o rd u . A y a rf b o zu k p a ra b a sm ak , karşılığı oîm ıyan k âğ ıt p a ra b a sm a k , b ü tç e n in iyi tan zim edilm em esi, y â n i d e v le t v a rid a tın ın sa rf ed ilişin d e ileri gitm ek, d e v le t hazînesine g irecek İktisadî m e n b a la ıı ta n zim ed em e m e k gibi seb ep ler, m alî b o zu k lu ğ u m e y d a n a g eitriy o rd u .
Y en i b ir in k ılâp y a p a n ta n z im a tç ıla n n iktısîadî ek o lü n e idi? B unlar F iz y o k ra t m ı? M erlcantilist m i? Y o k sa L iberalist m idir? Bu sağ İktisadî m e z h e p le rd e n b a şk a so! olan S osyalist mi, K ollektivist m id ir? Bunu
180 v e
tetk ik etm ek k o la y değ ild ir. Y alnız s o n ra d a n N am ık K em alin İktisadî m a k a le le rin d e o n u n fizy o k ratların p ren sip lerin i m e d h e ttiğ in i g ö rm e k te yiz. T a n z im a tta b ir ik tisa d ı p ren sip te b a rü z ettirilm em iş, y aln ız o d e v rin b ü y ü k leri b ire r m irasyedi gibi, m ev cu t esrv etleri k em irm ek te d e v a m etm işlerd ir.
M o d e rn b ir d ev let, b ir iktisadı sistem i k ab u l ed erek , v a rid a t k a y n a k - ların ı b u ekolün p re n sip le rd e tem in etm esi lâzım d ır. F ikir perişanlığı o lan b ir cem iy ette b ir id e o lo ji d o ğ am az. İd eo lo jisi o lm ıyan b ir d e v le t d e p lâ n lı b ir d e v le t d eğ ild ir. M o d ern b ir d e v le tin esas p lân ı d a kalorisini teşkil e d e n ik tisad ı p ro g ra m la rıd ır. M illetler ne k a d a r inkılâp y a p a rla rsa y ap sın lar, iktisadı p ro g ra m ı olm ıyan, o n u en e rjik b ir şekilde tatb ik e t m eyip, iyi ra n d ım a n alam ıy an cem iy etlerd e, m u h ak k ak 'İktisadî b o z u k luk b aşlar. B unun neticesi d e ah lâk î b o zu k lu k , bu n u m üteakip d e k ö y le r in h d âle b a şla r, o m illet d e inkıraz ed er.
0 z a m a n la r O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n iktisadı b o zu k lu ğ u n u g ö ren İngiliz sefiri (H . B u ln v e r) : «Bir k avm in, m em lek etin idaresinin' b a şın d a k alm ası için, yü k sek m eziy etlere sahip o ld u ğ u n u g ö sterm esi icap e d er. H a lb u k i h â lâ carî o lan rüşvet, irtik âp m ev cu ttu r. Bu gibi b â tıl fikirler, T ü tk le rin m u h afaza ve id a m e id d ia sın d a b u lu n d u k la rı üstü n lü k ile k a bili telif değ ild ir. A v ru p a ze k â ve irfa n ın d a n istifad e e d e re k , A v ru p alI ların haslet ve m eziy etlerin e sah ip olm ak, m e d e n î h ü k ü m etler m evkiine y ü k selm ek T ü rk le rin elin d ed ir. M e d e n î h ü k ü m etlerin ço ğ u n u n arazisi T ü rk iy e k a d a r geniş ve m ü n b it o lm a d ığ ı h a ld e b ü y ü k d e v le tle r sırasına g eçerek şan ve şere f sah ib i olm u şlard ır. H alb u k i O sm an lı d e v leti sırf k e n d i z a a fların ın y ü k ü a ltın d a ezilerek in k ıraza d u ç a r v e h a ra p oluyor.»
D em e k te n k endini alam am ış, m em leketi id a re etm e k için ik tid a r m ev k iin d e o lan ların en m ühim vazifesinin İktisadî h a y a tı tan zim etm eleri v e a h la k a n y ü k sek m eziyetlere sah ip o lm aları lâzım geldiğini söylem iştir.
M eziy etlerin e in a n a n la ra h a lk d a y a rd ım c ı oluyor, o zam an b ü y ü k b ir en erji k a y n a ğ ı hasıl o larak , b ü y ü k in k ılâ p la r d o ğ m a k ta d ır. O sm an lı im p a ra to rlu ğ u n u d ü ştü ğ ü bu k o rk u n ç âk ıb e tte n , M u stafa R eşit ve a r k a d a şla rı k u rta rm a k istiyorlardı. F a k a t d e rh a l bu in k ılâp d o ğ a m ıy o rd u . Z a m a n a m ü tev ak k ıftı. K u v v etli bir T ü rk iy e için d a h a b ir iki in k ılâ p lâ zım g eliy o rd u . Nitekim ta n z im a tta n sonra, Y eni O sm an lılar, M eşru tiy et çiler y e n ih ay et C u m h u riy et inkılâbı m o d e rn b ir T ü rk iy e vasfın ı k a z an d ı. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u b u d e v rin m alî m uvazenesini tem in ed eb ilm ek için 1869 ta rih in e k a d a r tam on istik razd a b u lu n d u . A rtık 1878 d en s o n ra bu istik razlard an vazgeçilm iştir.
1 an zim atçılar T ü rk p a ra sın a b ir türlü nizam verem em işti. S u ltan M ah m u t (M a h m u d iy e ) ve (M e m d u h iy e ) ad ile ayarı ta m altın p a ra la r
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 181
b astırm ıştı. F a k a t b a sıla n güm üş p a ra la rın a y a rı ta m değildi. Bu se b e p le d ir ki altın ların rayici d a im a d eğ işiy o rd u . 1848 d e p a ra la rın ay arı düzeltildi. Y üzlük M ecidiye altını (L iray ı O sm a n î) v e yirm ilik M ecidiye b a stırıld ı. 1829 ta rih in d e d e beşlik v e m etelik p a ra la r b a stırıld ı.
P a r a ile d e v le tin m alî m uvazenesi tem in ed ilm ek isteniyor, fak at bir tü rlü gelir k a y n a k la rın a düzen v erilem iy o rd u . T ü rk iy en in m a d e n le ri b o l, ay n i z a m a n d a b ir z iia a t m em leketiydi. Ne y eraltı se rv e tle rin d e n lâyikıyle istifad e ed iliy o r, ne d e geniş ve plânlı b ir z ira a t seferb erliğ i y a p ıla m ıy o r d u . M em lek ette y o lla r d a yoktu. K an allar, lim a n la r d a y a p ılm a sı lâzım
g eliy o rd u . Bu d a b ird e n b ire y ap ılam ıy o rd u . T a n z im a tç ılar b ir d e m a d e n o cak ları kan u n u y ap m ışlard ı. F a k a t bu k an u n o k a d a r ağ ırd ı ki, hiçbir ecn eb i şirket ta a h h ü d e girişem iyordu. B üyük serm ay e sahipleri o lm a d ı ğ ın d a n y e ra ltı serv etleri işletilem iyor, k an u n u n ağırlığı y ü zü n d e n im tiyazlı şirk etlere d e v erilem iy o rd u . Y ine b u z a m a n d a F ra n sa sefiri T h o n - v e n e l dem işti ki:
«T ürkiyenin g a rp m ed en iy etin in e n şanlı v e şerefli o lan İçtim aî k a id e - . lerini zo rla k a b u l ve ta tb ik etm esi kâfi d eğildir. A v ru p a d ev letlerin in