T a n z im a t d e v r i h e r s a h a d a g a r p lıla ş m a k c e r e y a n ın ı ile ri g ö tü r d ü ğ ü g ib i m ü lk î v e a s k e r î iş le r d e d e ıs la h a t y a p m ış tır. A v r u p a lıl a r b iz im h ü k ü m e t id a re m iz in b o z u k lu ğ u n d a n b a h s e d iy o r la r d ı. B u n la r a b ir c e v a p o l m a k ü z e r e 1 8 4 6 s e n e s in d e M u s ta fa R e ş it P a ş a d e m iş ti k i:
__ H e n ü z iyi b ir s u r e tte id a r e i h ü k ü m e t e d e m e d iğ im iz i itira f e d e rim . F a k a t d a h a f e n a b ir id a r e y e m â n i o ld u ğ u m u d a id d ia e d e b ilirim . A v - r u p a n m b a n a itim a t e tm e sin i isterim !
D e m iş tir . B u s ö z le r d e n a n la ş ıld ığ ın a g ö r e M ü s ta f a R e ş it P a ş a m ü e s - s e s e le r i e s k im iş d e v le t id a re s in i d ü z e ltm e ğ e a z m e tm iştir- M u s ta fa R e ş it P a ş a id a r e m a k in e s in in v e b ilh a s s a v ilâ y e tle r in id a re s in in z a m a n la b o z u lm u ş o ld u ğ u n u a n la m ış, v ilâ y e tle r in d e y e n i b ir te ş k ilâ ta b a ğ l a n m a s ın a g a y r e t e tm iştir.
1 8 4 7 — 1 2 6 3 s e n e s in d e v ilâ y e tle r in id a re s i iç in b ir k a r a r a lın d ı. E y a le tle rin k ıt’a l a r a a y r ıla r a k , m e r k e z le r in d e b i r e r m e c lis te şk il e d ild i. B u - işe ö n c e E d ir n e , H ü d a v e n d ig â r , S u riy e v e S a y d a e y a le tle r in d e b a ş la n ıld ı.
M u s ta fa R e ş it P a ş a A v r u p a d a b u lu n d u ğ u s ır a la r d a F ra n s ız id a r i te ş k ilâ tım te tk ik etm işti. F r a n s ız İ d a r î te ş k ilâ tı b ir ta k ım ( D e p a r t m a n ) îara. a y r ı l ı y o r d u ; b i r e r d e m e c lisle ri v a r d ı. B u n la rı g ö r e n R e ş it P a s a , b u usulü T ü r k i y e d e d e ta tb ik a ç a lış tı.
B u z a m a n v ilâ y e tle r d e , a h a lin in e m n iy e tin i ih lâ l e d e n k a r ış ık lık la r k a l d ır ıla r a k , h ü k ü m e tin n ü fu z u v e T u n z im a tın k o y d u ğ u h ü k ü m le r t a t b ik e d ild i. M u s ta fa R e ş it P a ş a , v ilâ y e tle r in İd a r î te ş k ilâ tın ı h a z ırla d ı. B u
z a m a n a k a d a r v a lile r R e a y a y ı is tib d a tla id a r e e d iy o r la r d ı. V a lile r in s a lâ h iy e tle r in i ta h d it e tm e k a r z u s u n d a id i. B u s ır a l a r d a ta n z im a t ( iltiz a m ) u s u lü n ü d e lâ ğ v e tti. V ilâ y e tle r in id a re s i şu s u re tle ta n z im e d ild i:
M ü lk î ta k s im a tın h e r b ir d e r e c e s in d e m a h a llî a s k e r le r e k u m a n d a ed en , b ir m u h a fız , v a z if e le r in in e h e m m iy e tin e v e b u lu n d u k la r ı m a h a lle r e g ö r e d e f t e r d a r , m a lm ü d ü r ü v e rild i. V a lile r e , S a d r a z a m ile m u h a b e r e y e s a la h iy e t v e r ild i. A s k e r le r H a r b iy e N e z a re tile , m a liy e m e m u r la r ı d a M a liy e N e z a r e tile d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m u h a b e r e e tm e ğ e b a ş la d ıla r . B u n la rın h e r
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ
169
biri k e n d i işlerin d e az ço k m üstakil o ld u lar. İd a re o su retle teşkil ed il m işti ki vali, id a re m eclisi ile istişare etm eksizin h içb ir şey y ap am azd ı.. 1852 ferm an ı m alm ü d ü rlerin i, k a z a v e n ah iy e m eclisleri âzalarını,. Zaptiye v e zab itlerin i valilerin id aresi a ltın a v e riy o rd u . V alile r b u m em u r ların h e r türlü işlerin d en m es’ul o ld u k la rı cihetle k e n d ile rin i azletm ek sa lâh iy etin i aldı. B ununla b e ra b e r v alilere m em lek etin âsâyiş v e in tizam ım m u h a fa z a b a k ım ın d a n d a geniş b ir salâh iy et v erild i.' Bir m e rk e z iy e t usulü tesis edildi. F a k a t s o n ra d a n bu m erk e z iy e t usulü hafifletildi. Ç ü n kü h e r iş m e rk e z d e n so ru lm ağ a b a şla d ığ ın d a n v aliler işlerin d e serb est o la m a d ıla r.T a n z im a t d e v rin d e en k u v v etli d e v le tle rin d a h iî teşk ilâtları n ü m u n e- ittih a z ed ilerek , v ilâ y e tle r id aresi tanzim edilm iş ve b u n a d a çok e h e m m iy et verilm iştir. T a n z im a t d e v rin d e artık eski ( T ım a r) v e (Z e a m e t), usulleri ta m a m e n kalkm ış, g a rp u sulünde İd arî teşk ilât k u rulm uştu. E sa sen tım ar v e z e a m e t usulü d e b ozulm uş b ir v aziy ette olup, eski d e v ir lerd e k i fay d ası g ö rü lm ü y o rd u . Bu te şk ilâ ta lüzum kalm am ıştı. T an zi- m a tta k u y u d a t usulü d e değişti.
T a n z im a tta k i y en i te şk ilâ t m ucibince (V e z ir K e th ü d a h ğ ı) 1836 ta rih in d e (U m u ru M ülkiye N ez a re ti) ad ın ı aldı. M eh m et Sait P e rte v P aşa K e th ü d a lık ta n M ülkiye N azırı oldu. P e rte v P a ş a d a n sonra yerin e tayin o lu n an A k if P a şa y a M ülkiye Nazırı den ilm ey ip U m u ru D ah iliy e N azırı a d ı v erild i. Bu su retle D ah iliy e V e k â le ti m e y d a n a geldi.
D ah iliy e N ezareti valilerin m ercii oldu. 1871 ta rih in d e iki k ıt’a n i z a m n a m e ilân ed ile re k v a lid e n n ah iy e m ü d ü rü n e k a d a r b u lu n a n m em u r la rın v azifeleri tay in ve ta h d it edildi. T a n z im a tm b u yeni em irleri v e n izam ları, eski m em u rların hiç h o şu n a g itm iy o rd u . Bu n iz a m la ra riayet etm iy en ler d e rh a l m ah k e m e y e verilm iştir. E sk id en v alile r ask erlerle b e ra b e r m u h a re b e y e g irerlerk en , b u v a z ife d e M üşirlere b ırak ılm ıştır. B un d a n so n ra v alile r y aln ız m ü lk î id are ile m eşgul o lm u şlard ır. V ilây et m e r kezin e b ire r m ektupçu, d e fte rd a r, alay b ey i, n aib , ceza reisi, m ü d d e iu m um i, e v k a f m uhasebecisi, d efteri h a k a n î m em uru, m aarif m ü d ü rü , zi r a a t m ü d ü rü , z ira a t m üfettişi, b a ş m ü h en d is v e nüfus nazırı tay in edildi. Â zası d a kısm en ahali ta ra fın d a n seçilen m eclisi id a re le r teşkil e d ild i. B u n larla b e ra b e r im ar işlerine b a k m a k v e b e le d iy e işlerini d ü zeltm ek ü z e re vilâyet, liva v e kaza m e rk e z le rin d e (B e le d iy e d a ire le ri) tesis e d il
di. 18 78 ta rih in d e biri İstanbul, d iğ eri ta şra y a m ahsus o la ra k iki k ıt’a b e led iy e k an u n n am esi y ap ıld ı. Bu k a n u n la r b e le d iy elerin vazifelerini ta y in ed iy o rd u . Z a b ıta i b e le d iy e m em urları o lan (İh tisa b a ğ a la rı) nın y erin e b e le d iy e m ü d ü rleri ik am e edilm iştir.
1 70 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A ve
usu llerd e tah riri nüfus y a p d m a sı için k a z a la ra v a rın c a y a k a d a r m em u r la r g ö n d e rild i. Bu su retle d ev letin um um î nüfusu an laşıld ı. Eski d e v irle rd e
(İlm iy e ) d e n b a ş k a m ülkî b ir m em u riy et rütbesi yoktu. 1834 ta rih in d e (u lâ , sabite, sâlise, râ b ia ) a d la rile m e m u rla ra m ahsus d ö rt sınıf m ülkiye rü tb esi ih d a s edildi. V e h e r m em u rin in hangi rü tb e y e d ah il o ld u ğ u re s m e n ilân edilm iştir. B ir sene so n ra d a (M ü şirlik ) rü tb esi ih d as ed ild i. B u z a m a n d a en b ü y ü k rü tb e m üşirlik ve vezirlik old u . Silsilei m e ra tib v e te şrifa ta ait c e d v e lle r d e (T a k v im i V e k a y i) gazetesile n e şre d d d i. T erfilere (Ş e v v a l) tev cih atı d enildi. M ülkî işlerin m ü h im lerin d e v azife a la c a k la r için (M e k te b i M ü lk iy e ), k a le m h izm etlerin d e b u lu n a c a k la r için d e (M a h re c i E k la m ) m ek teb i tesis edildi.
İkinci M ah m u t d e v rin d e m ülkiye m em u riy etleri şu n la rd ı:
S a d a re t K e th ü d a sı, Şıkkî evvel D e fte rd a rlığ ı, R iyaseti K ü tta b , Ç a - vuşbaşılık, D e fte r E m aneti, E v k a f N ezareti, T o p h a n e N ezareti, Ş ık k ı sani ve sâlis D e fte rd a rlık la rı, M u k a ta â t N ezareti, M asarifat N ezareti, T o p h a n e N ezareti, M ühim m atı H a rb iy e N ezareti, B a ru th a n e N ezareti, Z a h ire N ezareti, M uh aseb ei E vvel, R u zn am çei E vvel, îh tisab N ezareti, C e rid e N ezareti, G ü m rü k E m an eti, T e z k e rei E v v el v e S âni, T e rs a n e E m aneti, Ş eh rem an eti, T e v k iî D iv an ı H ü m ay u n , S a d a re t M ektupçuluğu, Beylikçi D iv an ı H ü m ay u n , A m e d î, T e şrifa tç ı, V a k ’anüvislik inzim am ile T a k v im N ezareti, K e th ü d a y i S a d rıâ li K itabeti, D iv an ı H ü m a y u n te rc ü m anlığı vesaire gibi m em u riy etler v ard ı.
İşte tan zim at d e v ri b ü tü n m e m u riy etlere b ir n izam v e re re k , yeni b ir h a le so k m u ştu r. B azılarını Iâğv v e b azı m em u riy etleri d e y e n id e n v ü c u d a getirm iştir.
A sk e rî teşkilât:
T a n z im a t d e v ri m ü lk î id a re d e b ir teşk ilât k u rd u ğ u gibi o rd u n u n d a ısla h ın a g a y re t etti. 1 8 2 6 ta rih in d e (Y e n iç e rilik ) k ald ırılın ca b u ask e rin y erin e (A sa k iri M ansurei M u h a m m e d iy e ) S erask erliğ i ku ru lm u ş v e m îuntazam ask e r y azılm ağ a v e to p la n m a ğ a b aşlanılm ıştı. A sak iri m u n ta- zam a m erk ezleri İstanbul ve Ü s k ü d a r o lm ak üzere b ire r ferik m aiy etin d e b u lu n m a k üzere (H a s s a ) ve (M a n su re ) nam ile iki kısm a ayrılm ıştı. 1833 ta rih in d e H assa Ferikliği v e b ir m ü d d e t so n ra d a M ansure Ferikliği M ü şirliğe terfi ettirilm iştir. M u v azzaf ask erlerin v ilây etlere tam im i b ird e n b ir e çok m a sra fa b a ğ lı o ld u ğ u n d a n 1834 senesi so n la rın d a (R e d if) teş k ilâ tı y a p ılm a ğ a b aşlan ıld ı. 1837 ta rih in d e A n k a ra , H ü d a v e n d ig â r, K o n y a , E rzurum , A y d ın , E d irn e v alilerin e (R e d if M ansure M üşirliği) u n v a n ı verildi. Bu v ilâ y e tle rd e re d if ask erleri to p la n ıp yetiştirilm esi e m re d ild i.
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 171
p iy a d e alayı, 36 T a lia ta b u ru , 2 6 süvari alayı, 7 sa h ra to p ç u alay ı, 4
k a le to p çu alay ı, 2 istih k âm alayı, 1 sanayi a la y ı) o lacak tı. Bu teşki lâ tın k u v v e ti d e ( 4 0 0 .0 0 0 ) kişilik talim li ve y e n i silâ h la rla m üceh h ez b ir h a le k o n u lm u ş oldu. H a rp v u k u u n d a bu k u v v e t eld e edilebilecekti.
A ğ a H üseyin P a şa n ın S e ra sk e rliğ in d e n so n ra y e rin e K o ca H iisrev P a ş a g elerek b u işlerle m eşgul old u , i 8 4 3 sen esin d e R ıza P a şa S e ra s k e r o la ra k ask erî teşkilâtı yeni b ir şekle so k m a ğ a m u v a ffa k oldu. M er k e z le ri M anastır, H a rp u t, Şam o lm ak üzere b ire r M üşirin id a re sin d e b u lu n m a k ü zere R um eli, A n a d o lu , A ra b ista n o rd u la rı teşkil ed ild i. İstan- b u ld a d a h i (A sa k iri H a ssa ) v e M ansure y e rin e d e ( H a s s a O rd u su ) v e (İs ta n b u l O rd u s u ) a d la rı v erilen b ir a sk e rî teşkilât kuruldu.
(D â rı Ş û ray i A s k e rî) y e 1838 tarih in d e D a m a t H alil P a şa S e ra sk e r o ld u . F a k a t 1843 d e b ir (M eclisi K eb îri A s k e rî) haline so k u ld u . Bu m ecliste a s k e n ü m e rasın d an b a şk a ricali İlm iyeden b ir m ü ftü ve ricali m ü lk iy e d e n d a h i â z a la r tayin edildi. D ârı Ş û râ b ü tü n a sk e rî işlerin m ercii old u . B u n d a n ev v elk i d e v irle rd e ask ere a lın an ların h izm et m ü d d e tle ri b e lli d eğildi. A sk e re g id en b ir d a h a gelm ezdi. Bu se b e p le ask erlik ten h a lk ü rk ü y o rd u . Bu h al m em lek etin n ü fu su n u n azalm asın a seb e b iy e t v e n n e k te idi.
T a n z im a t d e v ri y ap m ış o ld u ğ u a sk e rî ıslah at ile (1 1 8 ,4 0 0 ) kişilik b ir o r d u y a m alik old u . Bu o rd u n u n on iki b in ask eri fırka teşk ilâtın a m alik old u . A lay , tab u r, b ö lü k teşkilâtı y a p ıld ı. H e r alay sek izer b ö lü k lü v e ü ç e r ta b u r o la ra k tanzim edildi.
1848 ta rih in d e ( K u r ’a N izam nam esi) ilân ed ile re k a sk e rî hizm etin m ü n a v e b e usulile olm ası esası kabul olundiı. A sk erlik m ü d d e ti b e ş se n e y e in d irild i. M ü h en d ish an ei B errî g ayri k âfi g ö rü lerek 1835 sertesinde
(M e k te b i H a rb iy e ) inşa v e tesis edildi. B undan so n ra T ü rk o rd u la rın ın a d e d i y e d iy e çık arıld ı. A d la n d a değiştirildi. Bu z a m a n d a re d if a sk e rî •teşkilâtı d a tam am lan d ı. R e d if zab itleri d e yetiştirildi. T a b u r m e rk e z lerin e b ire r d e p o inşa edildi. B ütün silâh v e levazım işleri b iı nizam a so k u ld u . R e d iflik hizm etini b itire n le r (M ü sta h fız ) sınıfına geçirildi. A s k e rlik hizm eti k ırk y a şın a k a d a r ş a rt k o n u ld u . 1 8 8 8 ta rih in d e ilân e d i le n A sk e re A lm a k an u n u b u usulleri b ir k a t d k h a ıslah etm iştir. A sk e r liğ e yirm i y a şın d a n so n ra girildi v e m u v azzaflık m ü d d e ti ü ç seneye in dirildi.
1880 d e a sk e rî id aren in d a h ilî teşkilâtı d a h i değiştirildi. D â ri Ş û râ k a ld ırılıp y e rin e (B â b ı S e ra sk e rî) k o n u ld u . B âbı S e ra sk e rî h arb iy e, sıh h iy e, m u h a se b a t v e levazım at, m u h ak em at, e rk â n ıh a rb iy e v e p iy a d e v e sü v ari, topçu, in şaat v e istih k âm at d a ire le ri nam ile o n d a ire y e taksim edildi. T o p ç u , h u m b a ra c ı v e lâğım cı o c a k la rı d a T o p h a n e M üşirinin id a -
172 M U S T A F A R E Ş İ T P A Ş A v e
résin e v e rile re k yetiştirildi. A sk er k ışla la rd a y atıy o r, m u n ta z a m k a ra v a nası çıkıyor, h e r sab a h g a rp o rd u la rı talim leri gibi, talim lerine devam , ed iy o rd u . S ilâh ve h a rb iy e m ühim m atı im ali ve h a z ırlan m ası vazifesi H a rb iy e N ezaretine, B a ru th a n e le r d e T o p h a n e M üşirliğine v erild i. E ski T o p h a n e , T ü fe k h a n e , B a ru th a n e v e F işek h an e fa b rik aları ıslah e d ile re k y e n i m ak in eler g etirtild i. T a n z im a t d e v rin d e T ü rk ord u su , A v ru p a o r
d u ların ın en y e n i ic a t o lu n an silâh larile teçhiz edildi.
K a ra askerinin ta n z im in d e n sonra, d en iz askerinin d e ıslâh ın a ç alışıld ı. E sk id en b a h riy e ask erliğ in e Ege d enizi a d a la rın d a k i R u m la r a lın a ra k yel kencilik v e a rm a d o z lu k ta kullanılırdı. M o ra isy a n ın d an so n ra R u m la r as k e re alınm am ıştır. B u n d a n so n ra T ü rk sah illerin d e y aşa y a n T ü rk le rd e n k u r’a n eferleri a ra s ın d a n (T e rs a n e ) y e v erilm ek usulü k ab u l ed ild i. 1833 ta rih in d e K a p ta n D e ry a o lan Ç en g elo ğ lu Tahir P a şa s e rt b ir a sk e r o ld u ğ u n d a n , b a h riy e n eferlerin i p ek k u v v etli o la ra k yetiştirm işti. Bu se b e p le b a h riy e ask eri A v ru p a n m birinci d e re c e ask erin e m u ad il olm uştu. B ah riy e M ektebi ve T e rsa n e fa b rik a la rı d a genişletilip ıslah edildi. A h şap gem iler ve to rp ito la r y a p ılm a ğ a b aşla n ıld ı. B ilhassa A b d ü lâ z iz d e v rin d e A te ş M e h m e t P aşan ın him m etile T ü rk d o n a n m a sı b irin ci d ere c e y e çıkarılm ış oldu.
S ip ah i o cağ ı a d ile b ir te şk ilâ t m ev cu ttu . Bu ocak tım a r ve z eam et sü v a ri askerlerim izi teşkil etm ek te idi. Bu teşkilât d a k a ld ırıla ra k y e rin e
(s ü v a ri) teşk ilâtı k u ru lm u ştu r.
1848 ta rih in d e « E rk â n ıh a rb iy e m ek teb i» a ç ılarak , T ü rk o rd u su n a kıym etli e rk â n ıh a rp le r y etiştirildi. N izam iye ask eri d e ıslah edildi. F a k a t nizam iy e askeri için o z a m a n la r şu k ıt’a neşredilm işti:
Bitince bahadırlık oldu heba Bu haile sebeptir Reşit v e Rıza. Yarım sağ yarım sol yarım sağ He O yuncağa döndü gaza v e cihat D iy e k ıta la r y azm ışlard ır.
T a n z im a t d e v rin d e z a b ıta işlerine çok eh e m m iy e t verild i. B u d e v ir d e n ön ce in zib at işlerine (D elil, sek b a n ve tüfekçi k a v a s ) a sk e rle ri b a k m a k ta idi. İstan b u lu n inzibatı Y eniçeri ağ a lığ ın d a n S era sk e riy e y e b ır a k ıld ı. A b d ü lm e c it 1 8 4 6 sen esin d e ( Z a p tiy e M üşiriyeti) yâni (Z a p tiy e N e z a re ti) v e so n ra d a ( J a n d a r m a R iy aseti) ni k u d u rd u .
V ilâ y e t m erk ezlerin e d e b ire r ala y b e y i v e b ir de polis m ü d ü rü v e liva m erk ezlerin e d e b ire r ta b u r ağası v e m aiy etlerin e d e lüzum u k a d a r p o lis v e ja n d a rm a ask erleri verildi. Bu teşk ilâtın son d e re c e fay d ası g ö rü ld ü .
T A N Z İ M A T D E V R İ T A R İ H İ 173
A s k e re g id en m em nun, şehir halkı d a v a lilerd en , polis v e ja n d a rm a teş k ilâ tın d a n ço k m em n u n oldu. M em leketin d a h ilî asayişi d e in tizam a g ir di. Z a m a n la h a lk tan zim atın fa y d a la rın ı a n lıy a ra k m e m n u n oldu. \ Bu şe k ild e yetişen T ü rk askerlerine a rtık A v ru p a lıla r d a h a y ra n o lm a ğ a b aşla d ıla r. Ingiliz ü m e rasın d an G e n e ra l (V illia m s ), T ü rk ask erlerin i
tetkik ettikten so n ra, Ingiliz H ariciy e N azırı L o rd (K ıla ro n d o n ) a ç e k tiği b ir te lg ra fta :
----D ü n y an ın hangi o rd u su n d a olursa olsun d a h a iyi e fra d b u lu n a c a ğ ın d a n şü p h e ederim . H a lb u k i T ü rk n eferleri ço k k u v v e tli b ü n y elid ir. İyi b ir ask e r o lm ak için ne lâzım sa b u n la rın hep sin e m a lik tirler!.
D em iştir. A v u stu ry a n ın en m eşh u r k u m a n d a n la rın d a n (M o n tecu cııl- li) T ü rk askeri için:
— Şeci, k a n a a tk â r, m üteham m il b ir a sk e rd ir! Dem işti. M ısırlı İb ra h im P a şa d a b ir g ü n :
— B irkaç sene so n ra O sm anlı o rd u la rı A v ru p a o rd u la rın d a n a n c a k ü n ifo rm alarile a y rrd e d ile b ile c e k tir!
Y ine b ir A v u stu ry a zab iti d e A v ru p a g azetelerin e:
— B öyle k a h ra m a n ask ere m alik olan d ev let, cihangirliğini k u rm alı d ır ! ...
D iy e y azm ıştı. F a k a t tan z im a tta n evvel a sk erî nizam ı çok b o zuktu. Ü çü n cü Selim , İkinci M ah m u t o rd u y u d ü zeltm ek için çok çalışm ışlard ı. A sk e rin hali p erişan d ı, b ak ım sızd ı.
G e n e ra l V illes d iy o r ki: «Bu m ü teh am m il ve k a n a a tk â r A sy a ırkının h e r m em lek ette daim î isy an lara seb ep olacağı şüphesiz b u lu n a n elem v e ıstıra p la ra b ü y ü k b ir sa b ırla taham m ül eylem esine h a y re t etm ekteyim . A sk e rin iaşesi p ek fen ad ır. H u m m aların , tifoların şid d etile ö lü y o rlar. Y evm in cedit, rızk ın ced it k aid esin e g ö re y a şa m a k ta d ırla r.»
t
İşte b u h alleri g ö ren tan zim at, askerin ıslah ın a d a g a y re t gösterm iştir. Y e ry ü zü n ü n b u k a h ra m a n o rd u su lâyık o ld u ğ u id arey i bu lu n ca, y in e ci h a n g ir o lu y o rd u . T a n z im a t inkılâbı o rd u y a lâyık o ld u ğ u eh em m iy eti v e r m iştir. M ustafa R eşidin b u hususta b ü y ü k rolü görülm üştür.
T ü rk o rd u su C u m h u riy e t d e v rin d e m o to rize b ir hal a larak , k u v v etli b ir o rd u olm uştur.