Yeniçeriler

Osmanlı devletinde ordunun en önemli birimi yeniçerilerdir. Yeni çeri ocağının kesin kuruluş tarihi bilinmemekle birlikte Sultan I. Murat Hüdavendigar tarafından kurulduğu bilinmektedir. Yeniçeri ocağına alınan askerler devşirme yoluyla alınmaktadır. Bu yolla alınan askerlere kapıkulu denilmektedir. Bu isimlendirme yeniçerileri meydana getiren askerlerin nereden geldiği ile ilgilidir. Bu askerler ya savaş esirlerinden ya da Hıristiyan ailelerinden alınarak belli bir süreçten geçirildikten sonra orduya alınan askerlerdir. Yeniçeri ocağı askerlerinin meydana gelme usulü İslam hukukundaki esirler ile ilgili hükümlere dayanmaktadır. Buna göre yeniçeri askerlerinin toplanma şekli şöyle ifade edilebilir:

İslam hukukunda savaş esirleri ganimet hükmündedir ve ganimetin beşte biri devlete aittir. Bu nedenle savaş esirlerinin beşte biri devlet yetkililerinin belirlediği şekilde devlet için kullanılabilir. Bu hüküm farsça Penç-yek(beşte bir) olarak ifade edilmiştir (Akgündüz, 1999: 44). Osmanlı devleti İslam hukukunda var olan bu hükümden yola çıkarak ve ilgili ulemanın/din hukukçularının açıklamalarını referans alarak savaş esirlerinin asker olmaya elverişli olan beşte birini devletin asker ihtiyacını karşılamak için ayırmıştır. Osmanlının asker ihtiyacını karşılamak için kullandığı bu yönteme zamanla ‘pençik’ denmiştir. Buna göre akıncıların aldığı esirler pençikçi denilen görevliler tarafından toplanıyor ve belli bir eğitim sürecinden sonra kapıkulu askeri oluyorlar ve askeri görevler yerine getirmeye başlıyorlar. Sözü edilen bu savaş esiri askerler bu düzeye hemen gelmiyorlar. Öncelikle Müslüman ve Türk ailelerinin yanına verilerek burada Müslüman olmaları, dini bir eğitim almaları, Türkçe öğrenmeleri ve bir nevi Türkleşmeleri sağlanıyordu. Bu aşama tamamlanırsa bu askerler Gelibolu’da ve sonradan da İstanbul’da teşkil olunan acemi ocaklarına verilerek buralarda askeri bir eğitim almaları sağlanıyordu. Bu süreçte tamamlanırsa bu askerler yeniçeri ocağına alınarak savaş dönemlerinde savaş için barış dönemlerinde İstanbul’un asayişini sağlamak için istihdam ediliyorlardı. Bunlara kapıkulu askerleri deniliyordu. Bu ifade, sözü edilen bu askerlerin meydana getirildiği yöntemden hareketle kullanılmaktadır.

Savaş esirlerine ek olarak yeniçerileri meydana getiren diğer bir usül devşirme usulüdür. Bu da Osmanlının asker ihtiyacını karşılamak için başvurduğu bir metottu. Devşirme sistemi Osmanlının içinde yer alan özellikle Rumeli ve balkan Hıristiyanlarından alınan 14-18 yaş arası çocuklarının belli bir süreçten sonra asker olarak istihdam edilmesidir. Osmanlının ilk yıllarında ve yükselme dönemlerinde devşirme sistemi muntazam uygulandığı halde son dönemlerde bozulmuştur.

Devşirme sisteminde uygulanan metotta da pençik sistemine benzer bir yol izlenmektedir. Buna göre asker ihtiyacı olduğunda, genelde üç beş yılda bir, Hıristiyanların çocuklarından 14-18 yaş arası uygun fiziksel özelliklere sahip olanlar devşirme olarak alınıp belli bir eğitim süzgecinden geçirilerek yeniçeri askeri olurlardı. Bu ihtiyaç ortaya çıkınca Yeniçeri ocağının en yetkili amiri olan ve aynı zamanda divan üyesi olan Yeniçeri ağası ihtiyaç miktarını belirler ve divana müracaat eder. Bundan sonra nereden ne kadar devşirme toplanacaksa belirlenir.

İlgili bölgelerin idarecileri ile merkez idarecilerinin ortak çalışmasıyla gerekli miktar devşirme toplanarak merkeze götürülürdü. Devşirmeye alınacaklar için belli kurallar vardı. Bunlar fiziksel olarak gerekli şartları taşımak, Yahudi Rus, Çingene ve Acem olmamak gibi özelliklerdi. Ayrıca çocuk ailenin tek oğlu ise, evli ise, köy kethüdasının(idarecisinin) oğlu ise, çoban, kel, köse, doğuştan sünnetli, Türkçe bilen, sanat sahibi ise devşirme olarak alınmazdı (Akgündüz, 1999: 47). Devşirme olarak alınanlar merkezde toplanıp sünnet ettirilir, Müslüman olmaları sağlanır, gerekli kayıtlar tutularak uygun olanlar saray için ayrılıp diğerleri Türk ailelerin yanına verilerek dini eğitim almaları ve Türkçe öğrenmeleri sağlanır (Elibol, 2009: 22). Bu askerler Türk kültürüne göre yetiştirilerek Acemi oğlanı ocağına gönderilir. Bu ocakta gelen devşirmelere askeri bir eğitim verilir. Acemi ocağında gerekli eğitimden geçildikten sonra eğer kabiliyetleri çok önde görülenler olursa bunlar üst düzey yönetici yetiştiren saray okulu Enderun’a verilirlerdi.

Buna göre kapıkulu askerleri de denilen yeniçeriler padişaha bağlı, sürekli ve maaşlı askerlerdir. Yayalar ve süvariler olarak iki kısım olan yeniçerilerin en üst idarecisi yeniçeri ağasıdır. Yeniçeri ağası İstanbul’da asayişi sağlamakla görevlidir.

Ayrıca dini ve kanuni hükümlere aykırı bir şey gördüğünde müdahale yetkisine sahiptir. Müdahale ettiği durumlarda eğer kendi alanına giren bir konu ise durum ağa divanında görüşülerek sonuca bağlanır. Eğer konu kadı ile ilgili ise kadıya havale

edilir. Yeniçeri ağası yeniçeri ocağının bütün atamalarında yetkili olduğu gibi, askeri yargı manasına gelen ağa divanının da başıdır. Osmanlının son dönemlerinde bu sistem bozuldu. Devşirme alınmaması gereken yerlerden zorla devşirme alındığı gibi, rüşvetle devşirme alındığı da oldu. Bu ise Osmanlı ordu sisteminin bozulmasına yol açtı.

İlk kuruluşu zamanında sadece devşirmelerden ve iyi eğitim almış güçlü kuvvetli gençlerden oluşan Yeniçeri Ocağı, 16. yüzyıldan sonra Padişaha veya Hareme yakın kimselerin, liyakatli olmadıkları halde, ocağa alınmaya başlamasından sonra bozulmaya yüz tuttu (Elibol, 2009: 27). Çünkü eğitimsiz ve başıboş kimselerin ocağa girmeleriyle bu askerî teşkilat, doğrudan siyasete katılan, devlet adamlarını tayin veya azlettiren, padişahları tahttan indiren veya tahta çıkaran bir kuvvet halini almıştı (Akgündüz, 1999: 244). Diğer taraftan kendileri Bektaşi olan Yeniçeriler (Reed, 2002: 290), Bektaşi olan Ahi esnaf ocaklarıyla iç içe idiler (Elibol, 2009: 29).

Bu durumda Sultanın aldığı bazı ekonomik ve siyasi tedbirlere Ahi Esnaf Ocaklarıyla birlikte karşı durmaya başladılar. Bu durum Sultanın ve Ulemanın tepkisini çekti. 17.

yüzyıla gelindiğinde Padişahın ordunun başında seferlere çıkmaması da yeniçeri ocağının bozulmasında pay sahibiydi. Çünkü kapıkulu askerleri doğrudan padişaha bağlıydılar. Padişahın sefere çıkmaması demek ona bağlı olan kapıkulu askerlerinin de sefere çıkmaması demekti. Bu durum Yeniçerilerin ganimet gelirlerinin azalmasına neden oldu. Diğer taraftan ordunun çok etkili bir bölümünün savaşlara katılmaması yenilgileri de beraberinde getirdi. Bundan dolayı devletin mali düzeni bozuldu. Bu da Yeniçerilerin gelirlerinin azalması demekti. Yeniçeriler bu nedenle kendi geçimlerini sağlama çabasına girmişlerdir. Bu amaçla askerlikle ilgisi olmayan ticaret, kahvehane işletmeciliği, hamam işletmeciliği, kayıkçılık, depoculuk, odun ve yakacak işleri gibi sektörlere el atmış esnaflık yapmaya başlamışlardı (Elibol, 2009:

24). Yani yeniçeriler askerlikten daha çok siyasetle servet biriktirmekle meşgul olmaya başlamışlardı. Bu durumda ocak eski verimliliğini kaybettiği gibi devlet için bir risk unsuru olmaya başlamıştı. Çünkü yeniçeriler artık idarede de etkili olmaya başlamışlardı. Buna paralel olarak Osmanlı merkezi yönetimin zayıflamasıyla birlikte eyaletlerde derebeyleri ve ayanlar güçlenmiş yönetim boşluğu meydana gelmişti. Her derebeyi veya yerel halkça seçilen ayanlar kendi alanında farklı bir yönetim sistemi uyguluyor. Bir kısmı vergi ve asker toplamada yerli halka

zulmediyordu. Yönetim bu durumdayken bozulmuş olan yeniçerilerin düzeltilmesine çalışmak netice vermeyebilirdi. Yeniçeri sorununun çözümü için iki konunun halledilmesi gerekiyordu. Bunların ilki taşranın merkeze bağlılığını yeniden tesis etmekti. İkincisi ise yeniçerilere alternatif olacak olan bir askeri yapılanmaya gitmek için kamuoyu oluşturmak ve yeniçerilerin arkasındaki halk, ulema ve bürokrasi desteğini azaltmak.

Bu sorunlardan taşranın merkezden kopukluğu durumu 1808’de merkez ile ayanlar arasında yapılan Sened-i İttifak ile nispeten çözüme bağlandı. Artık ayanlardan merkezden bağımsız hareket eden olursa diğerleri merkeze yardım ederek ona karşı birlikte mücadele verilecekti. Taşranın merkeze bağlılık sorunu bu şekilde çözüme bağlanırken yeniçerilerin alternatifi olabilecek bir ordu meydana getirme ihtiyacı bu kadar kolay olmadı. Bunun için konu III. Selim’den itibaren ele alınacaktır.

1789’da tahta geçen III. Selim 1793’te Avrupai usule göre eğitilmek üzere Nizam-ı Cedit’i kurmuştur(Elibol, 2009: 34). Bu ordunun ekonomik giderleri için yeni bir bütçe oluşturulmuştur. Bu bütçe hazırlanırken yeniçeri bütçesine müdahale edilmemiştir (Akgündüz, 1999:231). Nizam-ı cedit için ayrılan bu bütçe sonrasında sayı da gittikçe arttıkça yeniçeriler muhalefet etmeye başladılar. Bu ordu halk arasında da memnuniyetle karşılanınca yeniçerilerin rekabeti daha da pekişti.

Diğer taraftan Nizam-ı Cedit ordusu oluşturulurken gerekli titizlik gösterilmemekteydi. Saray ehli olan kimselerin ve servet ve ikbal peşinde koşanların bu işe el atması asıl konuşması gerekenlerin geri plana düşmesine neden oldu.

Nizam-ı Cedit’i istismar ederek büyük servetler elde edenlerin bulunması yeni askeri düzenin muhaliflerinin eline güçlü kozlar veriyordu.

Nizam-ı cedit ordusunun şekilsel olarak geleneksel Osmanlı kıyafet ve eğitim usullerinden ayrı olması bu orduya olan muhalefetin dini bir temele kaymasına da neden oldu. Yeni ordunun bu durumu ‘gâvurlaşmak’ şeklinde tabir edildi. Saray ehli olanların hem çok zenginleşmesi hem de sefahat hayatı yaşaması da bu duruma eklenince bu ithamlar daha da güçlendi. Çünkü sonuçta yeni ordu konulan yeni vergilerle finanse edilecekti. Toplanan vergilerin bazı şahısların kişisel çıkarı için ve eğlence masrafları için harcandığı görüldükçe tepki daha da arttı. Bu arada daha önce nizam-ı Cedit ordusunu destekleyen ulema ve halk da aleyhe geçmeye başladı. Bu

arada III. Selim’de çevresindeki insanların bu tutumu yüzünden halk arasında sahip olduğu itibarını kaybetti. Bütün bunlar yeniçerilerin yeni düzene muhalefet etmesi için bir gerekçe olarak kullanılacaktı.

Bu gerekçeler aynı zamanda küskün devlet adamları için de malzeme oldu.

Bu kimseler sonunda şeyhülislamlık makamında bulunan ve Nizam-ı Cedit ordusuna muhalif olan Ataullah efendinin desteğiyle 1807’de isyan ettiler. İsyancı yeniçeriler Kabakçı Mustafa adında birini başlarına alarak isyanlarını yaygınlaştırdılar. III.

Selim buna karşılık Nizam-ı Cedit ordusunu lağv etti. Fakat yine de isyanı durduramadı. İsyancılar III. Selim’i tahttan indirdiler, IV. Mustafa’yı tahta geçirdiler.

İsyancılar daha sonra 1808 Temmuz’unda III. Selim’i şehit ettiler. Bu şekilde yeniçerilere alternatif olabilecek bir seçenek olan Nizam-ı Cedit teşebbüsü sona erdi.

Fakat bu bir daha buna teşebbüs edilmeyeceğini göstermezdi. Çünkü ihtiyaç çok şiddetliydi. Mutlaka bir çözüm bulunmalıydı.

Bu nedenle yeniçeri ocağının artık kaldırılması gerekiyordu. Kolay bir karar ile bu halledilemezdi. Önceden bazı hazırlıkların yapılması gerekiyordu.

1808’de padişah olan II. Mahmut yeniçeri ocağının kapatılması için bir yol haritası belirledi. Buna göre önce yeniçeri ocağının içinden kendisi gibi düşünen askerleri ayırdı. 1825’ta eşkinci ocağı adı verilen düzenli ve eğitimli bir ordu teşkil etti. Padişah bir taraftan da ulema ile yaptığı meşveretlerde ulemanın yeniçerilerin arkasındaki desteğini çekmeye çalıştı ve ulemayı buna ikna etti. Bu durum halkın yeniçerilere destek olmaması için önemliydi. Böylece ocağın kaldırılması için alt yapı hazırlığı tamamlandı. Eşkinci ocağı askerleri eğitime başlayınca yeniçeriler isyan ettiler. Buna karşılık II. Mahmut sancağ-ı şerifi Sultan Ahmet Meydanına dikerek halkı, ulemayı, önde gelen devlet adamlarını ve kendisi gibi düşünen kapıkulu askerlerini kendisine destekçi olarak topladı. Bu durumda isyancı yeniçeriler yalnız kaldılar. Padişah kendisinin yanında yer alan askerler, halk ve ulemanın desteğiyle yeniçeri ocağını kapattı (Elibol, 2009: 36). İsyancı askerlerin çoğu katledildi. Bir kısmı kaçarak kurtuldu. Haziran 1826’da II. Mahmut’un yaptığı geniş katılımlı bir meşveret meclisinde karar resmileştirilerek yazılı hale getirildi.

Karara da Vak’a-i Hayriye(hayırlı olay) denildi. Böylece Osmanlının fetihlerinde 450 yıldan daha fazla bir süre hizmet etmiş olan bir ocak tarihe karışmış oldu.

Bundan sonra Osmanlı ordusu olarak eyalet askerleri ve yeniçerilerin yerine kurulan Asakire-i Mansure-i Muhammediye vardı. Yeni kurulan ordu Avrupai usüllere göre kurulmuştu ve ona göre eğitilecekti. Fakat yeniçeri ocağının kapatılmasının faturası ağır olacaktı. Çünkü sürekli Osmanlı ile savaş halindeki Rusya ve düvel-i muazzama denilen İngiltere ve Fransa ve o dönemde Mısır valisi olan Kavalalı Mehmet Ali Paşa bu fırsattan faydalanarak Osmanlıya ağır mağlubiyetler yaşattılar.