Arabistan bölgesinde Diyarbakır askerleri hizmet vermiştir
2 Aralık 1847 tarihli, 352 no’lu Diyarbakır Şeriyye sicili’ne göre ‘Diyarbekir eyaletinden Arabistan Ordu-yu humayununa 2196 nefer gönderilmesi ile ilgili sened mevcuttur.
29 Ocak 1842 tarihli belgede Arabistan ordusu müşiri Mehmed Mahmud’dan gelen mektup’Arabistan ordusunun Haleb mevkiinde olan 3. alay 2. tabur 4. bölüğü neferatından Diyarbekir’de Molla Bahaeddin mahallesi sakinlerinden Ali b. Hıdır’ın 21 Mayıs 1845’te vefat ettiği (171).
Yemen cephesinde Diyarbakır-Erganilileri görüyoruz
Beşiktaşlı Serbest Ali (Yerlikaya). ve Hüseyin yerlikaya Yemende uzun yıllar savaşmışlardır.
Hamit Çavuş(Eski belediye başkanı Cemal Gülbahar’ın babası). yedi yıl Yemende savaşıp dönebilenlerdendir (172).
ÇANAKKALE SAVAŞINDA DİYARBAKIRLI ŞEHİTLERİNE ÖRNEKLER
Çanakkale şehidi Diyarbakırlı Cemil paşa ailesi:
Diyarbakırın ünlü ailelerinden olan Cemilpaşa ailesi ismini 1837-1902 yılları arasında yaşamış olan Ahmed Cemil paşadan almaktadır. Ahmet Cemil Paşa Siirt ve Yemen mutasarrıflığında bulunmuş ve ailesi Çanakkale savaşında şehit olmuştur.
Birinci dünya savaşından önce Cemilpaşa ailesinden altı kişi Avrupada öğrenim görmekteydi. Cevdet, Kadri, Şemseddin, İbrahim ve Kemal. Cemilpaşazadeler savaş başiladığında Osmanlı saflarında savaşmak üzere İstanbul’a döner ve değişik cepheler giderler.
Bunlardan İbrahim Halil bey ve Mehmed Naim efendi, Çanakkale savaşında, Şemseddin bey, Bağdat çöllerinde, Besim bey ise Kafkas cephesinde şehit olur. Ekrem Cemil paşa önce topçu başçavuşu olarak Çanakkale savaşına ardından Şark cephesine gönderilir. Kadri Cemil paşa da Şark cephesinde savaşır.
İbrahim halil bey:
Ailenin Çanakkale şehitlerinden ilki İbrahim Halil bey, Cemil paşanın oğludur. Öğrenim görmek için 1906’da İstanbul’a daha sonra Almanya’ya gider. Birinci dünya savaşından önce Münihte üniversite öğrenimini tamamlayıp elektrik mühendisi olur ve savaşın başlamasının ardından Osmanlı saflarında savaşmak üzere İstanbul’a döner.Milli savunma bakanlığının Şehitlerimiz listesinde İbrahim Halil beyin Çanakkale’de süvari subayı olarak 20. tabur, 2. bölükte savaşırken şehit olduğu belirtiliyor. Cemilpaşa ailesinden Esat Cemiloğlu,İbrahim Halil beyin top darbesiyle şehit olduğunu anlatıyor.
Mehmet Naim efendi
Cemilpaşa ailesinin Çanakkalede şehit düşen ikinci ferdi, Mehmet Naim efendidir. 19. Tümende üsteğmen olarak savaştığı sırada, Seddülbahirde 18 Şubat 1915’te şehit olduğunda 34 yaşındadır.
Şemseddin bey
Çanakkale cephesinde savaştıktan sonra gönderildiği Bağdat çöllerinde şehit olur. Cemil paşanın oğlu Kasım beyin oğludur. İsviçrede eğitim görürken, Birinci dünya savaşı başladığında amcaları ve amcazadeleriyle birlikte İstanbula döner. İstihkam ihtiyat zabiti olarak önce Çanakkale cephesine ardından Bağdat cephesine gönderilir ve burada şehit olur.
Cemil paşa ailesinin günümüz temsilcilerinden Huşper Cemiloğlu (Cemil paşanın torunu). Diyarbakırdaki evinde ziyaret ederek, aielnin Çanakkale şehitlerinin hikayelerini bir de ondan dinledim.
Huşper hanım, birinci dünya savaşında şehit ve gazi olan Cemilpaşazadelerin fotoğraflarını göstererek teker teker tanıttı. Çocukluğunda büyüklerinden dinlediği hikayeleri benimle paylaştı.Amcalarının, amcazedelerinin Avrupada öğrenim gördükleri halde, savaşın başlaması üzerine dönüp, vatan için savaştıklarını ve şehit
olduklarını anlattı. Huşper hanımın ailesindeki şehitlerle ilgili, kocası rahmetli Felat Cemiloğlundan aktardığı bilgi ise dikkat çekici. Huşper hanım, rahmetli eşi Felat cemiloğlunun amcalarının sembolik mezar taşlarını yaklaşık 10 yıl önce Çanakkaledeki şehitlikte gördüğünü, söyledi. 2006 yılında Çanakkale şehitliği yeniden düzenlenmiş ve burada Cemilpaşa ailesinin şehitlerinin isimleri yer almaktadır.
Diyarbakırlı yazar Şeyhmuz Diken de rahmetli Felat beyden duyduğunu paylaşarak şunları aktardı:
Felat cemiloğlu bana amcalarının Çanakkale savaşında şehit düştüğünü anlatmıştı. Onlarla birlikte birinci dünya savaşında şehit olan Besim beyden de çok bahsederdi. Kadri ve Ekrem beylerin de savaşa katıldıklarını, Çanakkale şehitliklerinde şehit olanların arasında isimlerinin olduğunu söylemişti.
Ekrem Cemil paşa
Ekrem Cemil paşa ‘Muhtasar hayatım’isimli kaitabında Şark cephesinde savaştığından bahsediyor. 1891 Diyarbakır doğumludıur. İstanbul ve ozan’da eğitim görmüştürBirinci dünya savaşının başlamasıyla amacaları ve amcazadeleriyle birlikte İstanbula döndü. 4 ay süren askeri eğitimin ardından topçu başçavuşu olarak önce Çanakkale cephesine, ardından da Erzurum cephesine gönderildi. Burada bir sene kaldıktan sonra Muş cephesinde görevlendirildi. Bu esnada M. Kemal de Çanakkale cephesinden Muş cephesine gönderilmiştir. Ekrem Cemil burada bir çatışma sırasında kolundan ağır yaralanır ve Diyarbakır’a tedaviye gönderilir.
Diyarbakırda tedavi gördüğü müddet boyunca İsmet İnönü, Mustafa Kemal ve Nihat paşa gibi dönemin Osmanlı zabitleri, babasının ve konaklarının misafiri olurlar. Rusyadaki Ekim devrimin ardından Doğu cephesi kapanınca, bu cephedeki bütün askerti güçler Filistin cephesine yardıma gönderilir. Ekrem Cemil paşa bu sırada Diyarbakırda karargahta bulunan Mustafa Kemal’in yaverliğini yapmaktadır. Mustafa Kemal Filistin bölgesine gönderilinve yerini Nihat paşaya bırakır.Ekrem Cemil paşa da bu dönem de karargah kumandan yardımcılığına yükseltilir. Nihat paşa ile birlikte Filistin cephesine giden Ekrem Cemil paşa, buradan da ayrıldığı birliğine katılmak için Halep bölgesine gönderilir. Ancak birliğinin yoğun İngiliz topçu ateli altında tamamen yok olduğunu öğrenince M. Kemal’in hareket halindeki birliklerine katılarak önce Mardin’e, ardından Diyarbakır’a döner.
Aileden Ziya bey de silahlı kuvvetlere uçak hediye etmiştir (175).
Erganili Sofibekir Ömer Çanakkale savaşına gitmiş ve dönmemiştir (176). Çüngüş Malkaya köyünden başka bir örnek.
Çanakkale Savaşları
Şükrü Çatalağaç (Gazi). (DT: Hicri 1315-ÖT: Bilinmiyor). Çatalgillerden Hüseyin ve Fatma’dan olma 21223753870 T. C. kimlik nolu köylümüz Şükrü Çatalağaç’ın (Bedirhan Çatalağaç’ın amcası, Gülsan (Çatalağaç). Yurt’un babası). Çanakkale savaşlarına katılarak gazilik rütbesi aldığı bilinmektedir. Madalyasının öldükten sonra geldiği söylenir (Kaynak: İşgilgillerden Ramazan İşğör) (177).
Çanakkale savaşında Diyarbakırlılara bir örnek de hem subay hem de edebiyatcı bir Diyarbakırlıya bakalım.
Mehmet Halit Bayrı.
Türkiyemizde ilk folklor ve halk edebiyatı çalışmalarına öncü olanların başında gelen Mehmet Halit Bayrı, soyca Diyarbakırlıdır. Babası deniz binbaşısı Diyarbakırlı Ahmet Muammer Bey, annesi ise Maide Hanım’dır. Mehmet Halit Bayrı, 8 Şubat 1896 yılında İstanbul’da doğdu. Henüz beş yaşında iken babasını kaybetti. Annesi Maide Hanım tarafından yetiştirildi. İlk okulu bitirdikten sonra Galata Rüştiyesinde ve Kabataş İdadisinde okudu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesini bitirdi.
Birinci Dünya Savaşı’nda yedek subay olarak Çanakkale muharebelerine katıldı. 1918 de terhis edilince İstanbul’a döndü (178).