24 Hastalık süresi, negatif semptomlar, tedavi düzeyleri, hastanede ya da ayaktan tedavi alma durumu,
4. YÖNTEM 4.1 Katılımcılar
Çalışma Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Erkek Servisi ve Kadın Servisi'ne şizofreni tanısı ile yatan hastalar dahil edilmiştir. Ön görüşmeleri yapılan ve çalışmanın taslağı hakkında bilgi verilen hasta grubunda çalışma anlatılmış ve içlerinden bilgilendirilmiş onam formunu imzalamayı kabul edenler çalışmaya alınmıştır. Kontrol grubu ise, çalışmaya katılmayı kabul eden hasta grubunun yaş, cinsiyet ve eğitim süreleri göz önüne alınarak seçilmiştir. Toplam 72 katılımcı çalışmaya dahil edilmiş olup; gruplar arasında eşit dağılım sağlanmıştır.
4.1.1. Hasta Grubu İçin Alım Kriterleri
1) 19‐ 55 yaş arası olmak
2) Çalışma hakkında bilgilendirilerek çalışmaya katılmayı kabul ettikten sonra bilgilendirilmiş onam formunu okuyup imzalamış olan hastalar
3) DSM IV tanı ölçütlerine göre şizofreni tanısı konulan hastalar
4) ‐Eğer varsa‐ saldırgan tutum ve davranışların şizofreni öncesi kişinin yaşamını (okul veya iş başarısını, aile ve sosyal hayatını) olumsuz etkilemeyecek olduğunun bilgisinin ailesinden/çevresinden alınması
5) Düzenli madde/alkol kullanımının olmaması (DSM IV tanı kriterlerine göre bağımlılık tanı kriterlerinin karşılanmaması)
4.1.2. Kontrol Grubu İçin Alım Kriterleri
1) 19‐55 yaş aralığında olmak
2) Çalışma hakkında bilgilendirilerek çalışmaya katılmayı kabul ettikten sonra bilgilendirilmiş onam formunu okuyup imzalamış olan olgular
4.1.3. Hasta Grubu İçin Dışlama Kriterleri
1) Antisosyal Kişilik Bozukluğu tanısının olması
2) Kontrol altında olmayan genel tıbbi hastalık (hipertansiyon, diyabet, astım, vb)
3) Herhangi bir nörolojik hastalık ya da 3 dakikadan uzun süren bilinç kaybı ile giden kafa travması öyküsünün olması
4) Herhangi bir hormon tedavisi altında olmak
33
4.1.4. Kontrol Grubu İçin Dışlama Kriterleri
1) Alkol ve/veya madde kötüye kullanımı ya da bağımlılığı dahil herhangi bir Eksen 1 tanısına sahip olmak
2) Birinci derece akrabalarda psikotik bozukluk öyküsü olması 3) Antisosyal Kişilik Bozukluğu tanısının olması
4) Kontrol altında olmayan genel tıbbi hastalık (hipertansiyon, diyabet, astım, vb)
5) Herhangi bir nörolojik hastalık ya da 3 dakikadan uzun süren bilinç kaybı ile giden kafa travması öyküsünün olması 6) Herhangi bir hormon tedavisi altında olmak
4.2. Veri Toplama Araçları
4.2.1.Sosyodemografik Verilerin Değerlendirilmesi
Katılımcıların, görüşmeci tarafından ilk değerlendirilmesinde, olgu rapor formunun “Sosyodemografik Veriler” kısmı doldurulmuştur.4.2.2. Structured Clinical İnterview for the DSM IV Axis I Disorders (SCID‐I)
SCID‐I First ve arkadaşları tarafından 1997’de tanısal değerlendirmenin standart bir biçimde uygulanması, tanının güvenilirliğinin ve geçerliğinin arttırılması, belirtilerin sistematik olarak araştırılması için geliştirilmiştir Türkçe geçerlik ve güvenilirlik çalışmaları Çorapçıoğlu ve arkadaşları tarafından yapılmıştır.
4.2.3. DSM‐III‐R Eksen II Bozuklukları için Yapılandırılmış Klinik Görüşme (SCID‐II)
SCID‐II Spitzer ve arkadaşları tarafından 1990’da kişilik bozukluklarının tanı ölçütlerini taramak amacıyla geliştirilmiştir. Türkçe çevirisi Sorias ve arkadaşları (1990), güvenirlik çalışması ise Coşkunol ve arkadaşları (1994) tarafından yapılmıştır.
4.2.4 Standardize Mini Mental Test (SMMT)
Folstein ve arkadaşları tarafından oluşturulmuş olup; Molloy ve arkadaşları tarafından standardize edilmiştir. Maddeler oryantasyon, kayıt hafızası,dikkat ve hesap,hatırlama ve lisan testleri alt başlıkları altında toplanmıştır.Toplam 21 maddeden oluşmaktadır.Türkçe formunun geçerlilik ve güvenilirliği Güngen ve arkadaşları tarafından 2002’ de yapılmıştır.
34
4.2.5. Ekstrapramidal Belirtileri Değerlendirme Ölçeği (EBDÖ)
Chouinard ve Ross‐Chouinard tarafından 1984 yılında geliştirilen, nöroleptik kullanan denekte ekstrapramidal yan etkilerin değerlendirilmesi ve ölçülmesi amacıyla kullanılan toplam 4 bölümde 22 sorudan oluşan bir ölçektir. Türkçe’ye uyarlaması Oğuz Arkonaç tarafından yapılmış olup geçerlilik ve güvenilirlik çalışması yapılmamıştır.
4.2.6. Pozitif ve Negatif Sendrom Ölçeği (PANSS)
Kay SR ve arkadaşları tarafından 1987 yılında geliştirilen, şizofrenide pozitif ve negatif belirtiler, genel psikopatolojiyi değerlendirmek ve bu belirtilerin düzeyini ölçmek için kullanılmaktadır. Toplam 30 maddeden oluşmaktadır. Yedi puanlı şiddet değerlendirmesi içermektedir. Bu 30 maddenin 18’i Kısa Psikiyatrik Değerlendirme Ölçeği, 12’si ise Psikopatoloji değerlendirme ölçeğinden uyarlanmıştır. Maddelerin 7 tanesi pozitif belirtileri, 7 tanesi negatif belirtileri, 16 tanesi ise genel psikopatoloji belirtilerini içermektedir. Türkçe formunun adı Pozitif ve Negatif Sendrom ölçeği olup, Türkçe uyarlamasının Geçerlik ve Güvenilirliği Kostakoğlu ve arkadaşları tarafından 1999 yılında yapılmıştır.4.2.7. Çocukluk Çağı Travmaları Ölçeği (CTQ ‐ 28)
Özgün biçimi 1995 yılında David P. Bernstein tarafından geliştirilmiş olan bu ölçek yazarından izin alınarak 1996 yılında Prof. Dr. Vedat Şar tarafından Türkçeye uyarlanmıştır. Beşli likert tipi bir öz bildirim ölçeğidir. Çocukluktaki duygusal, fiziksel ve cinsel kötüye kullanım ile fiziksel ve duygusal ihmali değerlendiren sorular içerir. Ayrıca aldatıcıözellikte olan, üç tane minimizasyon sorusunu da kapsamaktadır. Bu sorular, sonuçların daha doğru olarak değerlendirilmesi amacıyla dahil edilmiştir. Yanıt seçenekleri 1) hiçbir zaman, 2) nadiren, 3) zaman zaman, 4) sıklıkla, 5) çok sık olarak verilmektedir. Her soruya 1‐5 arasında puan verilir. Ayrı ayrı travmatik yaşantı alt ölçeklerinin ve toplam puanın hesaplanmasına olanak tanır.
4.2.8. Buss‐Perry Saldırganlık Ölçeği (BPSÖ)
Buss‐Durkee Düşmanlık Envanteri’nden (BDDE) (Buss ve Durkee 1957) uyarlanarak 1992 yılında Buss ve Perry tarafından geliştirilmiştir.29 maddeden oluşan 5 aralıklı Likert türü bir ölçektir. Fiziksel saldırganlık, sözel saldırganlık, düşmanlık ve öfke olmak üzere saldırganlığın dört farklı boyutunu ölçmeyi amaçlamaktadır. Fiziksel saldırganlık alt ölçeği, başkalarına fiziksel olarak zarar verme ile ilişkili 9 soru; sözel saldırganlık alt ölçeği, başkalarını sözel yolla incitmeyi içeren 5 soru; öfke alt ölçeği, saldırganlığın duygusal boyutunu ölçmeyi hedefleyen 7 soru; düşmanlık alt ölçeği ise saldırganlığın bilişsel boyutunu ölçmeyi hedefleyen 8 soru içermektedir. Türkçe uyarlamasının Geçerlik ve Güvenilirliği Dr. H. Andaç Demirtaş Madran tarafından 2012’de yapılmıştır.
35
4.2.9. Barratt Dürtüsellik Ölçeği‐11 (BDÖ)
Dürtüselliği değerlendirmede kullanılan hastanın doldurduğu bir ölçektir. Otuz maddeden oluşur ve kendi içinde üç alt ölçeğivardır; dikkat (dikkatsizlik ve bilişsel düzensizlik), motor (motor dürtüsellik, sabırsızlık) ve plan yapmama (kontrolünü sağlayamama, bilişsel karışıklığa tahammülsüzlük). BIS‐11 değerlendirilirken 4 farklı alt puan elde edilir; toplam puan, plan yapmama, dikkat ve motor dürtüsellik. Toplam BIS‐11 puanı ne kadar yüksekse kişinin dürtüsellik düzeyi o kadar yüksektir. BIS‐ 11’in Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışması Güleç ve arkadaşları tarafından 2008’de yapılmıştır.
4.2.10. Calgary Şizofrenide Depresyon Ölçeği (CŞDÖ)
Şizofreni hastalarında depresyon yönünde değerlendirme yapmak, depresif belirtilerin düzeyini ve şiddet değişimini ölçmek amacıyla kullanılan bir ölçektir. Addington ve arkadaşları tarafından 1994’de geliştirilmiştir. Temel uygulama alanı şizofreni ve psikotik bozukluğu olan hasta gruplarıdır. Toplam 9 maddeden oluşur. Ölçek maddelerin değerlendirilmesine yönelik kendi içinde görüşme yönergesini bulundurmaktadır. Her madde 0‐3 arasında giderek artan puan alır ve toplam puan bunların toplanmasından elde edilir. Ölçeğin Türkçe formunun güvenilirlik ve geçerlik çalışması Aydemir ve arkadaşları 2000’de tarafından yapılmıştır.
4.2.11. Aile Değerlendirme Ölçeği (ADÖ)
Aile değerlendirme ölçeği ABD Brown Üniversitesi ve Buttler Hastanesi'nde geliştirilmiş olup ailenin işlevlerini hangi konularda yerine getirebildiği hangi konularda getiremediğini değerlendiren bir ölçü aracıdır. Aile değerlendirme ölçeği McMaster aile işlevleri modelinin klinik olarak aileler üzerinde uygulanması ile elde edilmiştir. Yedi alt ölçekten oluşmaktadır. Bunlar McMaster Modeli'nin alt boyutları olup altı tanesi aile işlevlerindeki her bir sorun alanını tek tek elealmaktadır (1. Problem çözme, 2. İletişim, 3. Roller, 4. Duygusal tepki verebilme, 5.Gereken ilgiyi gösterme, 6. Davranış kontrolü); bir tanesi genel genel işvler üzerine odaklanmıştır. Her soru yedi ölçekten bir tanesine aittir. Alt ölçeklerin değerlendirilmesinde 2 üstü puan belirlenen alanda sorun olduğuna işaret etmektedir. Ölçeğin Türkiye'deki geçerlilik güvenilirliği 1990 yılında yapılmıştır (Bulut 1990).
4.2.12. Açık Saldırganlık Ölçeği (ASÖ)
Yudofsky ve arkadaşları tarafından 1986 yılında geliştirilen bu ölçek görüşmeci tarafından uygulanmaktadır. Değerlendirmede hastayla doğrudan görüşme, hasta yakınlarından edinilen bilgi ve gözlem kullanılmaktadır. Bu ölçekte saldırganlık; sözel saldırganlık, nesnelere yönelik fiziksel saldırganlık, kendine yönelik fiziksel saldırganlık ve başkalarına yönelik fiziksel saldırganlık olmak
36
üzere 4 ana kategoriye ayrılmıştır. Şahin tarafından 2004 yılında geçerlik güvenilirlik çalışması yapılmıştır.
4.2.13. İrritabilite Ölçeği (İÖ)
Craig ve arkaşları tarafından geliştirilen, irritabilitenin değerlendirilmesi için kullanılan hasta ve hasta yakınlarının doldurduğu bir ölçektir. Ek A ve Ek B olarak iki bölümden oluşur. Ek A 21 madde içermektedir ve hastaların dolduracağı bölümdür. Ek B ise 10 madde içermekte olup hasta yakını tarafından dolduralacak bölümdür. Türkçe uyarlaması Aksoy tarafından yapılmış olup; geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Aksoy ve arkadaşları tarafından halen sürdürülmektedir.
4.3. Çalışma Basamakları
4.3.1. Hasta Grubun Değerlendirilmesi
Çalışmamız için uygun olan katılımcıların servise yatışlarının ilk 10 günü içinde ilk görüşmeleri yapılmıştır. Görüşme basamakları ve çalışma içinde kullanılması planlanan ölçekler uygulandıktan sonra emosyonları tanıma ve ayırt etme testleri yapılmıştır.