Veri Toplama Teknikleri 100 

Nitel araştırma karakteristik özellikleri itibari ile doğal araştırma, yorumlayıcı araştırma ve alan araştırması gibi değişik adlarla ve tanımlarla ifade edilmiştir. Lincoln ve Denzin’e (akt. Işıkoğlu, 2005) göre nitel araştırma, araştırdığı konuya yorumlayıcı ve doğal olarak yaklaşan ve veri toplamak için birden fazla metoda odaklanan araştırmadır. Yine Yıldırım ve Şimşek’in de (2005) belirttiği üzere nitel araştırma gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırma olarak tanımlanmaktadır.

Tanımlarda, doğallık ve yöntem çeşitliliği kavramlarının ön plana çıktığı görülmektedir. Bu araştırma nitel yaklaşımla gerçekleştirilmiş bir durum çalışmasıdır. Durum çalışmalarında genellikle birbirini teyit edebilecek veri çeşitliliğine ulaşmak amacıyla birden fazla veri toplama yöntemi işe koşulur. Durum çalışmalarında en sık kullanılan veri toplama teknikleri görüşme, gözlem ve doküman analizidir (Marshall ve Rossman, 1999; Darlington ve Scott, 2005; Yıldırım ve Şimşek, 2005). Bu yöntemler

tek başlarına kullanılabildiği gibi birlikte de kullanılmaktadır. Bu araştırmada veri toplamak amacıyla gözlem, görüşme ve doküman analizi tekniklerinden yararlanılmıştır.

Gözlem, araştırmacının gerçek hayat içinde, bireylerin davranışlarını, olayları bir plan dâhilinde gözlemesi, izlemesi ve kaydetmesi işlemidir (Arseven, 2001). Bailey’e (1982) göre bir araştırmacı, herhangi bir ortamda oluşan bir davranışa ilişkin ayrıntılı, kapsamlı ve zamana yayılmış bir resim elde etmek istiyorsa gözlem yöntemini kullanabilir (akt. Yıldırım ve Şimşek, 2005). Bu araştırmada ortam olarak sınıf seçilmiş ve beşinci sınıf öğretmenlerinin Türkçe dersindeki uygulamalarına ilişkin detaylı bir resim elde edilmeye çalışılmıştır. Selçuk (2001), gözlemcinin en fazla dikkat etmesi gereken konunun sınıfın doğallığını bozmamak olduğunu belirtmektedir. Gözlem tekniğinin en önemli özelliği, gözlenenlerin kendi doğal ortamları içinde gözlenmesidir. Burada sözü edilen doğallık kavramı, kaydedilmek üzere gözlenen bir davranışın gözlemcinin varlığından etkilenmemesi anlamına gelmektedir. Araştırmada ortamın doğallığını korumak adına sınıfında bir yabancının bulunmasından ve bir objektifin üzerine çevrilmesinden rahatsız olmayacak katılımcıların seçilmesine özen gösterilmiştir. Sınıf ortamının doğal bir parçası olmayan bu unsurların katılımcıların üzerinde hiçbir etkisinin olmadığını iddia etmek güçtür. Ancak araştırmacının katılımcılarla olan gözlem öncesi ikili ilişkileri, okul ziyaretleri, gözlem süresinin uzunluğu ve alınan diğer önlemlerle bu etki asgari düzeye indirilmeye çalışılmıştır.

Davranışların objektif olarak belirlenmesinde doğal ortamın önemine vurgu yapılırken diğer taraftan, gözlemle elde edilen verilerin kısa zamanda kaydedilmesine de dikkat çekilmektedir. Gözlem verilerinin kaydedilmesinde anında alınan notlar, daha sonra kayda geçirilmek üzere belleğe alınan notlar, anekdot kayıtları ve fiziki kayıt (ses ve görüntü kaydediciler) araçları kullanılabilir (Karasar, 1994; Selçuk, 2001). Buna göre bu araştırmada kullanılan kayıt sistemleri ve bu sistemler temelinde yapılan işlemler Tablo 6’da ifade edilmiştir.

Tablo 6

Araştırmada Kullanılan Kayıt Sistemleri ve Yapılan İşlemler*

Frekans/sayı sistemleri Hikâye sistemi Teknolojik kayıtlar Sistemin

genel özellikleri

Daima önceden oluşturulmuş kategoriler vardır.

Davranışlar, olaylar ve süreçler belirlenen zaman diliminde ortaya çıkar. Genel olarak davranış üzerinde odaklanılır. Önceden oluşturulmuş kategoriler yoktur. Anlam gözlem esnasındaki bağlama özgüdür. Davranışlar, olaylar, süreçler kendi akışı içinde ortaya çıkar.

Anlam, gözlem esnasındaki bağlama özgüdür.

Davranışlar olaylar ve süreçler saptanan bir zaman diliminde veya saptanan bir olayda gözlenir.

Davranışların bir kısmını eleme veya araya girme söz konusu değildir.

Kullanılan

sistem Kategori, işaret Anekdot kayıtları Video-kamera kayıtları Sisteme ilişkin kayıt tipleri Belirlenen davranışlar, çeteleme, numaralama yoluyla, önceden hazırlanmış olan gözlem formuna kodlanır. Bir defada sadece tek davranış kaydedilir. Kayıt, gözlenen olaylar gerçekleşirken yapılır.

Gözlenmek istenen bir olayın tamamı veya büyük bir bölümü yazılı formda kaydedilir.

Kameranın önündeki her türlü ses veya görüntü istisnasız kaydedilir. Kaydedilen olayın sürekli kaydını elde etmek

amaçlanır. İncelenen olayın sabit kaydı tutularak daha sonra analiz edilmesi hedeflenir.

İşlem Öncelikle gözlenecek davranışlarla ilgili literatür taraması yapılmış, benzer çalışmalardan faydalanılarak kategoriler geliştirilmiştir. Her bir kategori iyice tanımlanarak kategorilerin birbiri ile çakışmamasına dikkat edilmiştir. Bu sistem temelde bir sınıflandırma sistemidir. Sınıflanacak tüm davranışlar kategorilerden birine yerleştirilmeye ve dışarıda herhangi bir birim kalmamasına dikkat edilmiştir. Araştırmada hem olay hem de zaman temelli gözlemler yapılmıştır.

Anekdot kaydı katılımcının belirli bir ortamdaki özgül bir davranışının ayrıntılı olarak betimlenmesi anlamına gelmektedir. Araştırmada katılımcının araştırma sorularında yer verilen ana fikir belirleme, özetleme, tahmin etme, çıkarım yapma ve soru sorma davranışlarına ilişkin anekdot kayıtları tutulmuştur.

Video kayıtlarında tüm gözlem süreci yer almakla birlikte bu kayıtlar başta katılımcıların sordukları soruları belirlemek, işaret sistemi ile yapılan kodlamaları yeniden incelemek, kullanılan stratejilerin (özetleme, soru sorma, ana fikri belirleme, tahmin çıkarım) nasıl kullanıldığını betimlemek amacıyla kullanılmıştır. Kayıtlar aynı zamanda veri güvenirliğinin test

edilmesinde de kullanılmıştır. *(Selçuk 2001, s.32)’dan uyarlanmıştır.

Bu araştırmada gözlem tekniği, öğretim sürecindeki etkinlikler içerisinde anlama becerilerinin geliştirilmesine ayrılan zamanın belirlenmesi ve betimlenmesi amacıyla kullanılmıştır. Araştırmada gözlemden elde edilen veriler nicel ve nitel olarak ifade edilmiştir. Nicel veriler, yarı yapılandırılmış gözlem formu üzerine yapılan

işaretlemelerden, soru ve etkinlik sınıflama formlarından elde edilmiştir. Frekans/sayı sistemleri, hikâye sistemi ve teknolojik kayıtlar (Selçuk, 2001) bu araştırmada başvurulan veri kaydetme sistemleridir. Verileri kaydetmek için frekans/sayı sistemleri içerisinde yer alan kategori sistemi benimsenmiştir. Kategori sistemini kullanarak bir gözlem yapmak için öncelikle ilgilenilen davranışların bir kategorisinin oluşturulması gerekmektedir. Bu araştırmada kategori oluşturma sürecinde Selçuk’un (2001) önerdiği üzere hem alan uzmanları ile bilgi ve görüş alışverişinde bulunulmuş hem de literatürdeki benzer çalışmalardan faydalanılmıştır. Son olarak da gözlem yapılacak ortamla aynı niteliklere sahip bir ortamda gözlemin temsil ediciliği ve amaca uygun olup olmadığı test edilmiştir.

Görüşme, veri toplamada kullanılan bir diğer tekniktir. Araştırmada görüşmeler “yarı yapılandırılmış görüşme formu” kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Bu form görüşme sırasında irdelenecek bir dizi sorular veya konular listesini içermektedir. Darlington ve Scott (2005) nitel araştırmada görüşmelerin yaygın bir veri toplama tekniği olarak kullanıldığını ve bu tekniğin katılımcıların kendi yaşamlarının manasını onların perspektifinden anlama fırsatı verdiğini ifade etmektedir. Ayrıca doğrudan gözlenemeyen durumlar için insanların nasıl düşündüğünü veya hissettiğini anlamak açısından da oldukça kullanışlı olduğunu, görüşme yoluyla insanların geçmiş deneyimlerine ve ileriye yönelik beklentilerine ulaşmanın da mümkün olduğunu belirtmişlerdir. Araştırmada, görüşme soruları gözlem formunda yer alan anlama üniteleri temel alınarak hazırlanmıştır. Görüşmelerin gözlemlerin sonrasında yapılması uygun görülmüştür. Önceden yapılacak görüşmelerin katılımcıların davranışlarını etkileyebileceği düşüncesi böyle bir tercihin yapılmasında etkili olmuştur. Araştırmada katılımcılarla gözlemler sonrası yarı yapılandırılmış forma göre yapılan görüşmelerin yanı sıra analiz edilen gözlem verilerinin katılımcı teyidine sunulmasından sonra da kısa bir görüşme yapılmıştır. Bu görüşme kendilerine sunulan gözlem verilerini okumalarından sonra gerçekleştirilmiştir. Görüşmede katılımcıların sonuçlara ilişkin düşüncelerinin alınması (katılımcı teyidi) yanında; onlara anlama becerilerinin geliştirilmesine yönelik raporlarda sunulan sorunların neden kaynaklandığı ve nasıl giderilebileceğine ilişkin yeni bir soru daha sorulmuştur.

Doküman incelemesi ise araştırılması hedeflenen olgu veya olaylar hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsamaktadır. Hangi dokümanın araştırma için önemli olduğu ve veri kaynağı olarak kullanılıp kullanılamayacağı araştırma problemi ile yakından ilgilidir (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Bu araştırmada, sınıf öğretmenlerinin ilköğretim beşinci sınıf Türkçe dersinde anlama becerilerinin geliştirilmesine yönelik uygulamaları incelenmiştir. Öğretmenlerin öğretim sürecinde faydalandıkları temel materyaller ise ders kitabı, çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitaplarıdır. Doküman incelemesi veri toplama tekniği olarak pilot çalışma sonrasında araştırmaya dâhil edilmiştir. Nitekim pilot çalışma süresince öğretmenin kılavuz kitapta yer alan yönergeleri izlediği görülmüştür. Bu durum “Eğer asıl çalışma grubu öğretmenleri de kılavuz kitabı takip ederlerse, onların uygulamalarını daha iyi analiz edebilmek için kılavuz kitaplarda yer alan etkinliklerin incelenmesinden faydalanabiliriz” düşüncesini doğurmuştur. Eğer varsayım doğrulanırsa – ki öyle olmuştur – gözlem sürecinde davranışlara ilişkin kodlama yapılırken doküman incelemesiyle elde edilen verilerden faydalanılması amaçlanmıştır. Yani doküman incelemesiyle elde edilen veriler araştırmada güvenilir veriler elde etmek amacıyla bir araç olarak kullanılmıştır.