Katılımcılar 93 

Araştırmanın katılımcıları 2008–2009 eğitim-öğretim yılı itibariyle ilköğretim beşinci sınıfı okutan sınıf öğretmenlerinden gönüllülük esasına göre belirlenmiştir. Katılımcıların tamamı Ankara il merkezindeki devlet okullarında görev yapmaktadırlar. Araştırmada pilot uygulamayla birlikte toplam beş sınıf öğretmeni katılımcı olarak yer almıştır. Katılımcılara ve gözlemlerin gerçekleştirildiği ortamlara ilişkin betimsel tablo şu şekildedir.

Tablo 4

Katılımcılara ve Fiziki Ortamlara İlişkin Betimsel Özellikler

Katılımcılar Mesleki kıdem Öğrenci sayısı Araç-gereç

H 6 38 Sınıf kitaplığı, televizyon,

bilgisayar, çalışma ve sergi panoları

C 20 28 Sınıf kitaplığı, televizyon,

çalışma ve sergi panoları

S 16 28 Sınıf kitaplığı, televizyon,

çalışma ve sergi panoları

M 12 28 Sınıf kitaplığı, televizyon,

çalışma ve sergi panoları

A 12 22 Sınıf kitaplığı, projeksiyon

cihazı, çalışma ve sergi panoları

Tablo 4’te görüldüğü üzere araştırmada yer alan katılımcıların isimleri H, C, S, M ve A harfleriyle kodlanmıştır. Bunun dışında araştırmada bahsi geçen öğrencilerin isimleri Ö1, Ö2, Ö3 şeklinde kodlanmış veya takma isimler kullanılmıştır. Her bir katılımcıya ve sınıf ortamına ilişkin bilgiler aşağıda ayrı ayrı sunulmaya çalışılmıştır.

Katılımcı - H

Birleştirilmiş sınıflarda 3 yıl ve müstakil sınıf olarak 3 yıl beşinci sınıf öğretmenliği yapmış olan katılımcı 2008-2009 öğretim yılı itibariyle de beşinci sınıfı okutmaktadır. Keçiören İlçe Millî Eğitim Müdürlüğüne bağlı bir ilköğretim okulunda görev yapan ve altı yıllık mesleki kıdeme sahip olan katılımcı eğitim düzeyi ile ilgili olarak lisansüstü eğitimini tamamladığını belirtmiştir.

Uygulamanın gerçekleştirildiği sınıfta 2008-2009 öğretim yılı itibariyle 38 öğrenci öğrenim görmektedir. Öğrencilerle ilgili katılımcıya herhangi bir soru sorulmamakla birlikte katılımcı sınıfındaki kız öğrencilerden birinde öğrenme yetersizliği, erkek öğrencilerden birinin de hiperaktif olduğunu belirtmiştir. Sınıfta öğretmenin masası giriş kapısının tam karşısında ve öğrencilerin oturma pozisyonlarına göre tahtanın sağ tarafında yer almaktadır. Sınıf tahtası öğrencilerin karşısındaki duvara tam ortalı olarak konumlandırılmıştır. Öğrenciler klasik düzende oturmaktadırlar ve çalışmalar sırasında bu oturma düzeninde herhangi bir değişiklik gözlenmemiştir. Sınıfın kalabalık oluşu ve mekânın darlığı yüzünden başka oturma şekli olası görülmemektedir.

Öğretmen masasının arkasında ve hemen giriş kapısı ile tahtanın arasında biri kitaplık olmak üzere iki dolap bulunmaktadır. Ayrıca sınıf tahtası ile pencere arasında kalan boşlukta ise bir masa üstü bilgisayar ve bir televizyon yer almaktadır. Sınıfın duvarlarında derslere ilişkin çalışma ve sergi panoları bulunmaktadır. Gözlemler süresince çalışma ve sergi panoları ile sınıf kitaplığının kullanımı dışında bilgisayar ve televizyonun kullanımına yönelik bir uygulama görülmemiştir.

Katılımcı - C ve S

C ve S, Altındağ İlçe Millî Eğitim Müdürlüğüne bağlı bir ilköğretim okulunda çalışmakta olup C 20, S ise 16 yıllık mesleki kıdeme sahiptir. Katılımcı S Fransız Filolojisi bölümünden mezun olduğunu belirtmiştir. Gözlemlerin gerçekleştirildiği yıl itibariyle C’nin dördüncü kez, S’nin ise üçüncü kez beşinci sınıfı okuttuğu öğrenilmiştir. Katılımcıların çalıştıkları okul ikili öğretim yapmaktadır. C sabahtan öğleye kadar, S ise öğleden sonra görev yapmaktadır. Katılımcılar aynı sınıfı

kullandıklarından tekrarı önlemek amacıyla katılımcılara ve çalışmış oldukları fiziki ortama ilişkin bilgilerin birlikte verilmesi uygun görülmüştür.

Katılımcıların sınıfında biri öğretmen dolabı diğeri sınıf kitaplığı olmak üzere iki dolap bulunmaktadır. Öğretmen masası sınıf giriş kapısının tam karşısındaki köşede, öğrencilerin oturma düzenine göre tahtanın sol tarafında yer almaktadır. Öğretmen masasının arkasında öğretmen dolabı, dolabın tam karşısındaki köşede ise sınıf kitaplığı bulunmaktadır. Giriş kapısının sol tarafındaki duvara yapışık şekilde öğrenci dolapları, dolapların üzerinde kalan boşluklarda ve sınıfın arka duvarında da çeşitli derslere ilişkin çalışma ve sergi panoları bulunmaktadır. Sınıf tahtasının sol üst köşesinde duvara monte edilmiş bir kasa içerisinde bir televizyon bulunmaktadır. Katılımcıların her ikisinin öğrenci mevcudu 28 olup sınıfın oturma şekli klasik düzendedir. Gözlemler süresince de bu oturma düzeninde herhangi bir değişiklik gözlenmemiştir. Çalışmalar sırasında katılımcılardan C’nin derslerde çalışma ve sergi panolarını kullandığı ve öğrencilerin derslere konuyla ilgili oyuncak, biblo, fotoğraf ve poster getirdikleri gözlenmiştir. S’nin derslerinde bu tür çalışmalar gözlenmemiştir.

Katılımcı - M

Katılımcı Altındağ İlçe Millî Eğitim Müdürlüğüne bağlı bir ilköğretim okulunda görev yapmaktadır. 12 yıllık mesleki kıdeme sahip olan katılımcı beşinci kez beşinci sınıfı okutmaktadır. İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünden mezun olan katılımcı göreve başladıktan sonra formasyona yönelik üç aylık kurs aldığını ifade etmiştir. M’nin görev yaptığı okulda ikili öğretim yapılmakta olup M, çalışmanın gerçekleştirildiği dönem itibariyle öğleden sonra görev yapmaktadır. Uygulamanın gerçekleştirildiği sınıfta 2008-2009 öğretim yılı itibariyle 28 öğrenci öğrenim görmektedir. Katılımcı sınıfta iki kız öğrencinin anlama yönünden zayıf olduğunu belirtmiştir.

Sınıfta öğretmenin masası giriş kapısının tam karşısında ve öğrencilerin oturma pozisyonlarına göre tahtanın sağ tarafında yer almaktadır. Sınıf tahtası öğrencilerin karşısındaki duvara tam ortalı olarak konumlandırılmıştır. Kapının girişinde tahtanın sol tarafında bir kitaplık bulunmaktadır. Öğretmen masasının arkasında sınıfın tam köşesinde ise öğretmenin dosya ve eşyalarının bulunduğu bir dolap bulunmaktadır. Sınıf

tahtasının sağ üst köşesinde duvara monte edilmiş bir kasa içerisinde televizyon bulunmaktadır. Sınıf tahtasının karşısındaki duvarda ve kapının girişinde sağ taraftaki duvarda çeşitli derslere ilişkin çalışmaların sergilendiği çalışma ve sergi panoları yer almaktadır. Sıra ve masalar öğrencilerin klasik düzende oturacağı şekilde konumlandırılmıştır. Yapılan gözlemler süresince de bu oturma şeklinde herhangi bir değişiklik görülmemiştir. Sıralar aynı şekilde kalırken öğrencilerin her gün bir arka sıraya oturacak şekilde yer değiştirdikleri gözlenmiştir. Araştırma süresince katılımcının çalışma ve sergi panolarını kullandığı ancak televizyonu ve sınıf kitaplığını kullanmadığı gözlenmiştir.

Katılımcı - A

Katılımcı Yenimahalle İlçe Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı bir ilköğretim okulunda görev yapmaktadır. 12 yıllık mesleki kıdeme sahip olan katılımcı ikinci kez beşinci sınıfı okutmaktadır. Sanat tarihi bölümü mezunu olan A, müzede görevliyken daha sonra sınıf öğretmenliği mesleğine geçiş yaptığını belirtmiştir. Uygulamanın gerçekleştirildiği sınıfta 2008-2009 öğretim yılı itibariyle 22 öğrenci öğrenim görmektedir. Katılımcı sınıftaki kız öğrencilerden birinde öğrenme yetersizliği olduğunu belirtmiştir.

Sınıfta öğretmenin masası, giriş kapısının tam karşısında ve öğrencilerin oturma düzenlerine göre tahtanın sol tarafında yer almaktadır. Sınıf tahtası öğrencilerin karşısındaki duvara tam ortalı olarak konumlandırılmıştır. Öğretmen masasının arkasında ve tam karşısındaki köşede biri kitaplık olmak üzere iki dolap bulunmaktadır. Öğretmen masasının arkasındaki dolapta, sınıfla ilgili dosyalar ve öğretmene ait materyaller bulunmaktadır. Dolabın hemen bitişiğinde, tahta ile dolap arasında büyükçe bir levhada, büyük ve küçük bitişik eğik yazı harflerinin yer aldığı bir yazı tablosu, tahtanın diğer tarafında, kapı girişinde ise bir fiziki harita yer almaktadır. Tahtanın iki- üç metre kadar ilerisinde tavana monte edilmiş bir projeksiyon cihazı bulunmaktadır. Sınıfın duvarlarında İngilizce, Türkçe, Fen ve Teknoloji, Matematik ve Sosyal Bilgiler dersleriyle ilgili çalışma ve sergi panoları yer alırken, bunların hemen altında da bir tarih şeridi bulunmaktadır. Sıra ve masalar öğrencilerin birbirlerinin yüzlerini görebileceği şekilde yerleştirilmiştir. Çalışmalar süresince oturma düzeninde bir

değişiklik gözlenmemiştir. Yine gözlem süresince katılımcının çalışma ve sergi panolarını kullandığı ancak projeksiyon ve sınıf kitaplığından faydalanmadığı gözlenmiştir. Katılımcı teyidi alınması sürecinde katılımcı, öğrencilerin çeşitli konulara ilişkin slâytlar hazırladıklarını ve projeksiyon vasıtasıyla bunları sınıfta sunduklarını belirtmiştir.

Araştırmada katılımcı seçimleri amaçlı örnekleme yöntemlerinden ölçüt örnekleme yoluyla gerçekleştirilmiştir. Bu yöntemde önceden belirlenmiş bir dizi ölçütü karşılayan bütün durumların çalışılması söz konusudur (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Araştırmada temel olarak sadece iki ölçüt dikkate alınmıştır. Bunlardan birincisi katılımcıların çalışmaya gönüllü olarak katılmaları, diğeri ise araştırmanın gerçekleştirildiği öğretim yılı itibariyle beşinci sınıfı okutuyor olmalarıdır. Bu iki ölçütü özellikle de gönüllülük ölçütünü sağlamada bile sıkıntıların olması, görüşmeler için katılımcıların zengin veri sağlamaları gibi başka ölçütlerin dikkate alınmamasına neden olmuştur.

Katılımcıların belirlenmesi sürecinde çalışmanın yapısı gereği bazı sıkıntılar yaşanmıştır. Araştırma, temel olarak beşinci sınıf öğretmenlerinin anlama becerilerinin geliştirilmesine yönelik uygulamalarını gözlemeyi içermektedir. Öğretmenlerin iş başında (öğretim sürecinde) gözlenmek istenmesi, araştırmaya katılımcı bulunmasında zorluk yaşanmasına neden olmuştur. Araştırmanın gerçekleştirilebilmesi için öncelikle Valilik ve İl Milli Eğitim Müdürlüğünden gerekli yasal izinler (Ek – 8) alınmıştır. Araştırmacının amacına uygun olarak bu izinler “… gönüllülük esasına göre gerçekleştirilmesi uygundur.” şeklinde çıkmıştır. Ancak katılımcı belirleme sürecinde araştırmacı başvurduğu okulların büyük bir kısmının yöneticileri tarafından geri çevrilmiştir. Okul yöneticilerinin büyük bir kısmı, öğretim sürecinin kayıt altına alınacaklarını öğrendikleri zaman yöneticiliğini yaptıkları okullarda çalışmanın gerçekleştirilmesine izin vermemişlerdir. Öyle ki, bu süreçte bir okul yöneticisi daha araştırma sürecine ilişkin evrakları tam anlamıyla incelemeden (öğretim sürecinin video-kamera ile kayıt altına alınacağını öğrenmeden), okulda müdür, müfettiş ve stajyer öğrenciden başka kimsenin gözlem yapamayacağını belirtmiş ve çalışmanın yapılmasına izin vermemiştir.

Okul yöneticilerinin izin verdiği durumlarda ise sıklıkla öğretmenlerin çalışmaya katılmada gönüllü olmadıkları durumlarla karşılaşılmıştır. Bunun yanında çalışmaya katılmada gönüllü olmakla birlikte gözlem süreci için hazırlık yapmak isteyen - istediğini belirten - katılımcılar da araştırma kapsamına dâhil edilmemiştir. Bu süreçte katılımcı adaylarından biriyle araştırmacı arasında gerçekleşen diyalog bu hususa ilişkin ilginç bir örnek oluşturmaktadır. Katılımcı adaylarından biri, kendisinin başak burcu olduğunu, bu nedenle çok titiz ve hassas davrandığını, çalışmaya başlamadan bir hafta önce kendisine haber verilmesi gerektiğini, bu süreçte derse hazırlık yapacağını, sınıf perdeleri ile öğrenci masa örtülerini yıkatacağını ve sınıf içi ile ilgili bir takım düzenlemeler yapacağını ifade etmiştir. Dolayısıyla araştırmayı gerçekleştirmek üzere yönetici engeline takılmadan ve herhangi bir şart koşmadan gönüllü öğretmenler bulmak hiç de kolay olmamıştır. Öğretmenlerin araştırmaya katılmada gönüllü olmamalarının çeşitli sebepleri olmakla birlikte araştırmacı, Selçuk’un (2001) belirttiği hususun bu durum üzerinde oldukça etkili olduğunu düşünmektedir. Selçuk, özellikle öğretmenlerin sınıflarında bir yabancı olmasından ve gözlenmekten rahatsız olduklarını; bunun çeşitli nedenleri olabilmekle birlikte ilk nedeninin öz güven eksikliği olabileceğini ifade etmektedir. Çalışma ortamının (öğretim sürecinin) doğal yapısını olabildiğince korumak ve çalışmayı yapının korunduğu ortamda gerçekleştirmek adına katılımcıların herhangi bir şart koşmadan gönüllü olmaları özellikle bir ölçüt olarak kabul edilmiştir.

Araştırmada veri toplama sürecine ilişkin gözlem tekniği esas alındığından ve katılımcı bulmada sıkıntı yaşandığından görüşme sürecine ilişkin katılımcıların belirli ölçütlere – görüşmeler sırasında zengin veri sağlama, donuk olmama, konu hakkında doyurucu konuşmalar yapma vb. – uyması gözetilmemiştir. Gözlem sürecine dâhil edilen her katılımcı ile görüşme yapılmış ancak bazı katılımcılardan (örneğin S) uygulama sürecine ilişkin yeterli görüş alınamamıştır.

Bir diğer ölçüt, katılımcı öğretmenlerin çalışmanın gerçekleştirildiği öğretim yılında beşinci sınıf okutuyor olmaları gerektiğidir. Beşinci sınıf düzeyinin bir ölçüt olarak belirlenmesinin gerekçesi, anlama çalışmalarının beşinci sınıf düzeyinde diğer sınıf düzeylerine göre daha yoğun olduğunun düşünülmesidir.

Türkçe dersleri temalar kapsamındaki metinlerle yürütülmektedir. Anlam kurma bu metinlere dayalı olarak gerçekleştirildiğinden anlamaya ilişkin uygulamaların en fazla Türkçe dersleri içerisinde yer alacağı düşünülmüştür. Bu nedenle katılımcıların uygulamalarını gözlemek üzere Türkçe dersi öğretim süreci gözlem zamanı olarak belirlenmiştir.

Aşağıda katılımcıların gözlemler süresince Türkçe derslerinde öğretimini gerçekleştirdikleri metinler ve öğretim süresine ilişkin betimsel bir tablo yer almaktadır. Tablo 5

Katılımcıların Öğretimini Gerçekleştirdikleri Metin Türleri ve Öğretim Süreleri

Katılımcılar Tema Metnin Türü Süre

H Yenilikler ve Gelişmeler ÖM 5 ders

Yenilikler ve Gelişmeler Ş 4 ders

Yenilikler ve Gelişmeler BM 5 ders

C Güzel Sanatlar Ş 4 ders

Güzel Sanatlar ÖM 6 ders

Güzel Sanatlar BM 6 ders

S Yenilikler ve Gelişmeler BM 4 ders

Yenilikler ve Gelişmeler BM 4 ders

Yenilikler ve Gelişmeler ÖM 1 ders

Güzel Sanatlar Ş 2 ders

Güzel Sanatlar ÖM 3 ders

M Güzel Sanatlar ÖM 2 ders

Değerlerimiz Ş 4 ders

Değerlerimiz ÖM 4 ders

Değerlerimiz BM 4 ders

A Doğal Afetler Ş 4 ders

Doğal Afetler ÖM 5 ders

Oyun ve Spor BM 3 ders

Oyun ve Spor ÖM 4 ders

Yukarıda fiziki koşulları tanımlanan öğrenme ortamlarında beş katılımcı toplam 74 ders saati (2960 dk.) gözlenmiştir. Her katılımcının en az bir öyküleyici metni, bir bilgi verici metni ve şiiri işleme sürecinin gözlenmesine dikkat edilmiştir.

Katılımcılarla önceden görüşülmesine ve gözlem zamanının ve içereceği temaların önceden planlanmasına rağmen süreçte bazı aksaklıklar olmuş ve tabloda görüldüğü üzere bazı katılımcılar tek bir tema kapsamındaki metinleri işlerken değil birden fazla tema kapsamındaki metinleri işlerken gözlenmiştir. S’nin öğrencilerinin yaklaşık üçte ikisinin halk oyunlarına katılması ve planlanan zamanda okulda bulunmamaları; yine A’nın kız öğrencilerinin tamamının ve erkek öğrencilerin bir kısmının 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı kutlama etkinliklerine katılması beklenmeyen şekilde sürecin aksamasına neden olmuş, dolayısıyla gözlemler farklı temalar altındaki metinlerle gerçekleştirilmiştir. C ve M’nin sınıflarında planlanan şekilde gözlemler gerçekleştirilmiş, ancak M önceki temaya dönük olarak bir dinleme metnini diğer metinlerin arasında işlemiştir. Dolayısıyla bu metinde de gözlemler yapılmış ve sürece dâhil edilmiştir.