Vecîhüddin el-Erzincânî’ye (ö. 871/1467’den sonra) Eleştirileri

Atûfî’nin eleştiri yönelttiği Meşârik şarihlerinden biri de Vecîhüddin Erzincânî’dir. Aşağıdaki hadîste geçen محرلا/rahim kelimesine Erzincânî’nin getirdiği yoruma yönelik eleştirileri bunlardan biridir.

“Şüphesi ki rahim bir ağacın birbirine girmiş kökleri gibi, Rahman isminden gelir. Bu sebeple Allah: Seni koruyup gözeteni ben de korur, gözetirim. Seni kopartıp gözetmeyeni ben de kopartıp atarım, buyurdu.” 754

Vecîhüddin Erzincânî, hadîste geçen محرلا/rahim kelimesinin, Rahman’ın rahmetinden türeyen bir isim olduğunu veya Rahman’ın rahmetinin eserlerinden bir eser olduğunu iddia etmekte, “Rahim” kelimesinin Allah’ın ismi ile olan bu ilişkisinden dolayı sıla-i rahsıla-imsıla-i koparan ksıla-işsıla-insıla-in Allah’ın rahmetsıla-inden mahrum kalacağını savunmaktadır. Erzincânî, Ebû Dâvûd’un rivayet ettiği "Allah Teâlâ şöyle buyurur: 'Ben, Rahmanım,

o rahimdir. Ben, ona ismimden bir isim türettim. Bundan dolayı akrabalarla ilişkisini sürdürene ihsanda bulunurum, akrabalarla ilişkisini keseni de mahrum ederim"⁷⁵⁵

hadîsini de yukarıdaki hadîsi böyle anlamamız gerektiğine dair delil olarak kullanmaktadır.756

Erzincânî’nin bu yorumunu zorlama bir yorum olarak kabul eden Atûfî’ye göre cenin, kadının rahmine şefkatle bağlanan bir kab olduğu için محرلا/rahim adı verilmiştir. Daha sonra rahim lafzı nedensellik ilişkisi bakımından akrabalık anlamında kullanılmıştır. Yaygın olarak bu anlamda kullanıldığından kelimenin lügat anlamı bu şekilde yerleşmiştir.757

753

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 19a.

754Buhârî, “Edeb”, 13.

755

Ebû Dâvûd, “Zekât”, 45.

756

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230, vr. 92a.

757

Atûfî hadîslerin şerhinde en çok Meşârik şerhlerinden istifade etmiş, dolayısıyla ağırlıklı olarak da Meşârik şarihlerini eleştirmiştir. Bu eleştirilerin en değerli yanı, belli oranda da olsa eseri geçmişin tekrarı olmaktan kurtarmasına yaptığı katkıdır.

SONUÇ

İslam coğrafyasında hadîs kitabı olarak en çok itibar gören Buhârî ve Müslim’in

el-Cami‘u’s-sahîh adlı eserleri üzerine şerh, haşiye, cem‘ ve ihtisar tarzında birçok eser

kaleme alınmıştır. Bu iki eser üzerine yapılan cem‘ çalışmalarından sayılabilecek biri de Radıyyüddin es-Sâgânî’nin Meşâriku’l-envâri’n-nebeviyye min (‘alâ)

sıhâhi’l-ahbâri’l-Mustafaviyye eseridir. Nitekim bu eserdeki hadîslerin çoğunluğu Sahîhayn’dan alındığı için eser, Meşâriku’l-envâr fi’l-cem‘i beyne’s-Sahîhayn olarak

da anılmaktadır.

Meşâriku’l-envâr, Osmanlı’da orta dereceli medreselerde tercih edilen hadîs eserleri

arasında yer almış, çoğu Osmanlı coğrafyasında olmak üzere, eser üzerinde çok sayıda şerh yazılmıştır. Hayreddin Hızır Atûfî’nin Keşfü’l-Meşârik adlı eseri de bu şerhlerden biridir.

Daha ziyade Fatih döneminin önemli ilmi şahsiyetlerinden ilim tahsil eden Atûfî’nin medrese hayatına dair bilgilere ulaşılamamışsa da medreselerde okutulan ders kitaplarına yazdığı şerh ve haşiyelerden, medrese müfredatına olan vukûfiyeti anlaşılmaktadır. Kendisi ile hemen hemen aynı dönemde yaşayan Taşköprizâde’nin onun ilmi kişiliğinden ve eserlerinden bahsetmesi henüz yaşadığı dönemde ilmi ile ma‘ruf birisi olduğunu ortaya koymaktadır. Atûfî, tefsir, hadîs, kelâm, mantık, tasavvuf gibi ilimlerin yanında tıpla ilgili de birçok eser kaleme almıştır.

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik adlı şerhinin girişinde kitabın yazılış gayesine yönelik bazı bilgilere yer verse de doğrusu şerh, tanıtıcı bir mukaddimeden yoksundur.

Atûfî, eserinin telifinde tefsir, hadîs, lügat ve dil gibi çeşitli kaynaklardan istifade etmiş; bazen kullandığı kaynakların isimlerini, bazen müelliflerinin isimlerini vermiş ancak müellifin hangi eseri olduğunu belirtmemiştir. Atıfta bulunduğu kaynağı veya müellifini belirtmeyip, kendisine ait bir bilgi gibi aktardığı da olmuştur. Hadîs kaynaklarına olan müracaatı çeşitlilik arzetse de Meşârik şerhleri, Begavî’nin

Şerhu’s-sünne’si ve bu eser üzerine yazılan Tûribiştî’nin el-Müyesser fî Mesâbîhi’s-sünne ve Beyzâvî’nin Tuhfetu’l-ebrâr şerhu Mesâbîhi’s-Mesâbîhi’s-sünne adlı çalışmaları

ekseninde yoğunlaşmıştır. Hadîslerin büyük bir çoğunluğu Buhârî ve Müslim hadîsleri olmasına rağmen az da olsa Hattâbî’nin Buhârî şerhine atıfta bulunan Atûfî’nin, Kirmânî, İbn Hacer, Aynî, Kastallânî gibi Buhârî şarihlerinden

bahsetmemiş olması, buna mukabil Kâdî İyâz’ın İkmâlü’l-Mu‘lim ve Nevevî’nin

el-Minhâc adlı Müslim şerhlerine atıfta bulunması, bu şarihlerin henüz Atûfî tarafından

yeterince tanınmadığını akla getirmektedir. Ancak Atûfî, İbn Hacer Askalânî’nin de talebesi olan Molla Gürânî’nin (ö. 893/1488) yazdığı el-Kevserü’l-cârî ilâ riyâzi

ehâdîŝi’l-Buhârî şerhinden de bahsetmemiştir. Atûfî’nin, hadîsleri şerh ederken

Buhârî’in el-Câmi‘u’s-sahîh’de yer verdiği itikâdi konulara özellikle de imanın tanımı, artıp eksilmesi, imanın kapsamı, iman-İslam ilişkisi, iman-din ilişkisi, iman amel ilişkisi, kader, tevhîd, gibi konulara yer vermemesi ve fakih kişiliği ile ma‘ruf olan Buhârî’nin fıkhî yorumlarına da temas etmemesi, kendisini adeta Meşârik şerhleri ile sınırladığı izlenimini vermektedir.

İktibaslarında çoğu zaman aynen aktarma cihetine gitmeyen Atûfî, kendi ifadeleri ile nakiller yapmış, uzun aktarımlarda bulunduğu zaman bazı tasarruflarda bulunarak naklettiğini de belirtmiştir. Kaynak kullanırken ilk kaynağa ulaşmayı önemsemeyen Atûfî, çeşitli kaynaklardan merfû, mevkuf, maktû; sahih, hasen, zayıf hatta uydurma rivayetlere yer vermiştir. Rivayetlerin sıhhati hakkında nadiren de olsa bazı değerlendirmelerde bulunmuştur.

Atûfî, meşhur Meşârik şarihlerinden sonra yaşamasının sağladığı avantajla bu şarihlerden zaman zaman seçkiler yapmış, katılmadığı yerleri ise tenkit etmiştir. Bu anlamda Atûfî’nin tenkitçi bir kişiliğe sahip olduğunu söyleyebiliriz. Başta Sâgânî olmak üzere Bâbertî, İbn Melek, Herevî ve Vecîhüddîn el-Erzincanî gibi Meşârik şarihlerini eleştirmiştir. Nitekim Beyzâvî’nin ve Zemahşerî’nin tefsirlerine yazmış olduğu haşiyelerde de bu tenkit üslubu görülmektedir.

هلوق tarzında yazılan Keşfü’l-Meşârik, şerh edebiyatımız içerisinde hacim bakımından kapsamlı bir şerh olmadığı gibi geçmişte yazılan şerhlerden farklı bir üslup da geliştirememiştir. Ancak kendisinden önceki Meşârik şerhlerini bir arada görme ve dönemin tartışma konularına vakıf olma imkânı sunması açısından önem arz etmektedir.

Sâgânî eserini nahiv konularına göre tanzim etmeyi amaçladığından, hadîslerde çoğu zaman takti‘ yapma durumunda kalmıştır. Bu sebeple Atûfî zaman zaman hadîsin bahsettiği konunun anlaşılmasına katkı sağlayacak kadar bir bölümünü veya tümünü

nakletmiş, takti‘ yapılan bölümünü anlamak için hadîsin tümünü nakletmenin yeterli olmadığı durumlarda, hadîsin sebebi vürûduna işaret etmiştir.

Yıllarca yürüttüğü vaizlik mesleğinin etkisinde kalarak zaman zaman hadîsin bahsettiği temel konudan uzaklaştığı da görülmektedir.

Atûfî, hadîs ve hadîs usûlüne dair bilgilere yer vermiş, hadîsteki garib kelimeleri açıklamış, çelişkili gibi görünen hadîsleri çeşitli şekillerde uzlaştırmaya çalışmış, özellikle şerhin ilk bölümlerinde ayet ve hadîslerle şerhini zenginleştirmiş, hadîsin içerdiği konuya göre itikadî ve fıkhî çok sayıda meseleyi izah etmeye çalışmıştır. Hadîslerin yazılması, Hz. Peygamber’e yalan isnad edenin durumu, ahad haberlerin kabülünde râvinin fıkıh bilgisi ve ictihad ehliyeti ile tanınmış olması, mürsel hadîs ve hüccet değeri gibi hadîs tarihi ve usûlü konularında açıklamalar yapan Atûfî, ilahiyat, nübüvvet ve sem‘iyyât gibi itikâdî konularda da açıklamalarda bulunmuştur. Bu mevzularda daha ziyade Zemahşerî, Sâbûnî, Beyzâvî, Teftâzânî gibi âlimlerin görüşlerine atıfta bulunmuş, özellikle Sabûnî’den uzunca nakiller yapmıştır.

Bâbertî’yi fıkıh ve fıkıh usûlüne yönelik bazı konularda eleştiren Atûfî, bazen de hadîsi bağlamından bağımsız olarak yorumlamakla tenkit etmiştir. Atûfî’nin bu konuda titiz davrandığı, özellikle hadîslerin vürûd esebeplerine dikkat çektiği görülmektedir.

Atûfî, İbn Melek’in ilmi kişiliğine ve Mebâriku’l-ezhâr adlı Meşârik şerhine övgüde bulunmakla birlikte, bazen ناوخلإا ضعب/bir kardeş, bazen de حارشلا ضعب/şarihlerden biri, ifadeleri ile eleştirmiştir. Fıkhî konularda yaptığı bazı tenkitlerden başka, hadîsleri yorumlamada farklı rivayetleri dikkate almadığı ve bazı itikâdî konularda kullandığı üslubun, Mu‘tezilî düşünceyi çağrıştırabileceğinden dolayı eleştirmiştir.

Atûfî, Sâgânî’nin rivayetlerinin kaynaklarını tespitte Herevî’den istifade etmekle birlikte, Bu konuda Herevî’yi bazen zorlama yorumlar yaptığı gerekçesi ile eleştirmiştir. Vecîhüddîn el-Erzincânî’yi ise daha ziyade kavramlara yüklediği anlamlar konusunda eleştiren Atûfî’nin tenkitçi bir kişiliğe sahip olduğu görülmektedir.

Müellifin Şerhü kasideti’l-bürde adlı eserinin giriş kısmında, Kasidetü’l-bürde üzerine Anadolu’da yazılan ilk şerh olduğu şeklinde bir not düşülmesi dikkate alınarak müstakil bir çalışmaya konu edilmesi faydalı olabilir.

KAYNAKÇA

Kitaplar

Abdullah b. Mübârek, Kitâbü’z-Zühd ve’r-rekâik, thk. Habîbürrahman el-A‘zamî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.

Abdürrezzâk, b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî, Musannef, thk. Habîburrahman el-A‘zamî, I-XI, Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1983.

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, el-Müsned, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, I-VIII, Kâhire: Dâru’l-hadîs,1995.

_____, Mesâil, Hindistan: ed-Dâru’l-ilmiyye, t.y.

Akgündüz, Murat, Osmanlı Devletinde Şeyhülislamlık, İstanbul: Beyan Yayınları, 2001.

Ali el-Kârî, Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu mişkâtü’l-mesâbîh, Beyrut: Dâru’l-fikr, I-IX, 2002.

Arpaguş, Hatice Kelpetin, Osmanlı Halkının Geleneksel İslam Anlayışı ve

Kaynakları, İstanbul: İFAV, 2015.

Arslan, Hüseyin, 16.yy. Osmanlı Toplumunda yönetim, nüfus, iskân, göç ve sürgün, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001.

Atûfî, Hâşiyetü evâili şerhi’l-Mevâkıf, Süleymaniye Ktp. Ayasofya, nr. 2235.

____, Hısnü’l-âyâti’l-‘ızâm fî tefsîri evâili sûreti’l-En‘âm, Süleymaniye Ktp. Ayasofya, nr. 399-001.

____, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230. ____, Haşiye ‘alâ Keşşâf, Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa, nr. 263.

____, Ravzu’l-insân fî terbiyeti sıhhati’l-ebdân, Süleymaniye Ktp. Nuruosmaniye nr. 3546.

____, Enzâru Şerhi’l-Meşârik, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. Arapça Yazmalar, nr. 443.

____, Mir’âtü’t-te’vîl, Süleymaniye Kütüphanesi, Damat İbrahim Paşa, 215. Aydınlı, Abdullah, Hadîs Istılahları Sözlüğü, İstanbul: Hadîsevi, 2006.

Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed, el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye, I-XIII, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2000.

Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-Bâbertî er-Rûmî el-Mısrî,

Tuhfetü’l-ebrâr fî şerhi Meşâriki’l-envâr fi’l-cem‘ beyne’s-Sahîhayn,

Süleymaniye, Ktp. Fatih, nr. 987.

Bağdatlı, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arâbî, 1951.

Baltacı, Cahid, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul: MÜİFY, 2005. Bayraktar, İbrahim, Hadîs Kaynakları Üzerine Araştırmalar, Erzurum: Ekev, 2001. Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’

el-Begavî, Me‘âlimü’t-tenzîl, thk. Muhammed Abdullah en-Nemr v.dğr. I-VIII, Beyrut: Dâru Taybe, 1997.

Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, I-X, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.

______, Şu‘abu’l-iman, thk. Abdü’l’Alî Abdü’l’-Hamîd Hâmid, I-XIV, Bombay: Mektebetü’r-rüşd, 2003.

Beyzâvî, Tuhfetü’l-ebrâr şerhu Mesâbîhu’s-sünne, thk. Nurettin Tâlib, I-III, Küveyt: Vizâretü’l-evkâf, 2012.

Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1984.

Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî, el-Câmi‘u’s-Sahih, thk. Muhammed Zuhayr b. Nâsır, I-IX, Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001. Bursalı, Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Hazırlayan, Yavuz, A. Fikri ve Özen,

İsmail, İstanbul: Meral Yayınevi, t.y.

Canlı, Mustafa Canlı, Hayreddîn Atûfî ve Ravdu’l-İnsan Adlı Eserinin Tahkiki, Tokat: Güneş Medya, 2014.

Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî, Tâcü’l-luğa, thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr, I-VI, Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-Melâyîn, 1987.

Çakan, İsmail Lütfi, Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, İstanbul: İFAV. 2010.

Dârekutni, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî, Sünen, thk. Şuayb Arnaût v. dğr. I-V, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2004.

Daudi, Zaferullah, Pakistan ve Hindistanda Şâh Veliyyullah ed-Dehlevî’den

Günümüze Kadar Hadîs Çalışmaları, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.

Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006. Doğan, İshak, Osmanlı Müfessirleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.

Ebû Bekir er-Râzî, Muhtaru’s-sıhâh, thk. Yûsuf Şeyh Muhammed, Beyrut,: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1999.

Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî, es-Sünen, I-VII, Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 1983.

Ebû Hanîfe, el-‘Âlim ve’l-müte‘allim, nşr. M. Zahid Kevserî, trc. Mustafa Öz, İmam-ı

Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul: İFAV. 1981.

_________, el-Fıkhü’l-ekber, el-İmârâtü’l -‘Arabiyye, : Mektebetü’l-furkân, 1999. Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân, el-Endelüsî,

Tuhfetü’l-erîb bimâ fi’l-Kur’ân mine’l-garîb, thk. Semîr el-Meczûb,

el-Mektebetü’l-İslâmî, 1983.

Ebû Muhammed, Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, I-IX, Beyrut: Dâru İhyâi’t- türâsi’l-‘Arabî, 1952.

Erünsal, İsmail E. Edebiyat Tarihi Yazıları, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016. Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim Eş‘arî Basrî,

el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne, thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd, Kahire:

Dâru’l-ensâr, 1397h.

Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî, Tehzîbü’l-luğa, thk. Muhammed Avz Mu‘rib, I-IX, Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 2001. Fâkihî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Abbâs el-Fâkihî, Ahbâru Mekke, thk.

Abdülmelik b. Abdullah, Beyrut: Dâru Hadır, 1414h.

Fâris eş-Şidyâk, Ahmed Fâris b. Yûsuf b. Mansur, el-Câsûs ale’l-Kâmûs, İstanbul: Matbaatü’l-cevâ’ib, 1299.

Fârûk, Ahmed, Abdülbâkî b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-ta‘yîn fî

terâcimi’n-nühât ve’l-luğaviyyîn, Riyad: nşr. Abdülmecîd Diyâb, 1406/1986.

Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî Hamevî,

el-Misbâhu’l-münîr, I-II, Beyrut: Mektebetü’l-ilmiyye, t.y.

Gazzî, Necmüddin Muhammed b. Muhammed el-Kevâkibü’s-sâire, thk. Halil Mansûr, I-III, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.

Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadîsin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji

Sorunu, Ankara: Otto Y. 2014.

Habeşî, Abdullah b. Muhammed Cami‘u’ş-şurûh ve’l-havâşî, I-III, Ebûzabî: el-Mecmeu’s-sekâfî, 2004.

Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî,

Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1977.

Harîrî, Ebû Muhammed Kâsım b. Alî b. Muhammed el-Harîrî, Dürretü’l- ğavvâs fî

evhâmi’l-havâs, Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1998.

Hasenî, Abdülhayy b. Fahriddîn b. Abdilalî el-Hasenî, Nüzhetü’l-havâtır ve

behcetü’l-mesâmi‘ve’n-nevâzır, I-VIII, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.

Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit, el-Câmi‘li-ahlâkı’r-râvî ve

âdâbi’s-sâmi‘, thk. Mahmûd et-Tahhân, I-II, Riyâd: Mektebetü’l-maârif,

1983.

_____, Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye, thk. Ebû Abdullah es-Sûrekî-İbrahim Hamdi el-Medenî, Medine: Mektebetü’l-ilmiyye, t.y.

_____,Nasîhatü ehli’l-hadîs, thk. Abdülkerîm b. Ahmed el-Vüreykât, Ürdün/Zerkâ:

Mektebetü’l-Menâr, 1408/1988.

Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el- Hattâbî el-Büstî, Garîbü’l-hadîs, thk. Abdülkerîm İbrâhim el-Azbâvî, I-III, Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1982.

Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim el-Hemedânî,

el-İ’tibâr fi’n-nâsih ve’l-mensûhfi’l-hadîs, thk.Ahmed Tantâvî Cevherî, I-II,

Beyrut: Mektebetü’l-mekkiyye, 2001.

Herevî, Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm b. Miskîn, Garîbü’l-hadîs, thk. Muhammed Abdülmuîd Han, I-IV, Haydarâbâd: Matbaatü Dâiretü’l-me’ârif’il-Osmaniyye, 1964.

Hindî, Rahmetullah, İzhârü’l-hak, thk. Muhammed Ahmed Muhammed Abdülkâdir, I-IV, Riyad: er-Riâsetü’l-‘amme li idârâti’l-buhûsi’l-ilmiyye, 1989.

Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân,

Fethu’l-muğîs bi şerhi elfiyeti’l-hadîs, thk. Ali Hüseyin Ali, I-IV, Mısır:

İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilber en-Nemerî, Câmi‘u beyâni’l-‘ilm ve fazlihî, thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî, I-II, Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.

İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî, el-Kâmil fî

du‘afâ’i’r-ricâl, thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr. I-IX, Beyrut:

el-Kütübü’l-ilmiyye, 1997.

İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî,

Cemheretü’l-luğa, thk. Remzî Münîr el-Ba‘lebekkî, I-III, Beyrut:

Dâru’l-ilm li’l-Melâyîn, 1987.

İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm Absî el-Kûfî, el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr, thk. Kemal Yûsuf el-Hût, I-VII, Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1999.

İbn Ebî Şeybe, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Osmân b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî, Kitâbü’l-Arş ve mâ ruviye fîh, thk. Muhammed b. Halîfe b. Ali et-Temîmi, Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1998.

İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetü ibni Haldun, thk. Halil Şahâde, Beyrut: Dâru’l-fikr, 2001.

İbn Hümam, Kemâleddîn Muhammed b. Abdülvâhid, Fethu’l-kadîr, I-X, y.y: Dâru’l-fikr, t.y.

İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd, es-Sünen, thk. Muhammed Fuat Abdulbaki, I-II, y.y: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, t.y.

İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânü’l-‘Arab, I-XIV, Beyrut: Dâru Sâdır, 1994. İbn Melek, Mebâriku’l-ezhâr şerhu meşâriki’l-envâr, I-III, Beyrut: Dâru’l-cîl, 1995. İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî, el-Bahru’râ’ik, I-VIII,

y.y: Dâru’l-kütübi’l-İslâmî, t.y.

İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu İleli’t-Tirmizî, thk. Hemmâm Abdürrahîm Saîd, Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1987.

İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî,

İbnu’l-Esîr el-Cezerî ( İzzeddin), Bk. İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, thk. Ali Muhammed Mu‘avvız-Adil Ahmed Abdü’l-Mevcûd, I-VIII, y.y: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.

İbnu’l-Esîr el-Cezerî (Mecdüddin), Cami‘u’l-Usûl, Tercüme ve Şerh, Kemal Sandıkçı-Muhsin Koçak, I-XIX, İstanbul: Ensar Yayınları, 2008.

________, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs, thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî ve Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, I-V, Beyrut: Mektebetü’l-ilmiyye, 1979.

İbnü’l-İmâd, Şezerât, thk. Mahmûd el-Arnaût, I-XI, Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1986. İbnü’s-Salâh, eş-Şehrezûrî, Mukaddimetü İbni’s-Salâh, Beyrut: Daru’l-fikr, 1986. İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İshâk es-Sikkît, Islâhu’l-mantık, y.y: Dâru ihyâ-i

türâsi’l-‘Arâbî, 2002.

İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi”, I-IV, İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2008.

Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî, Bedâi ‘u’s-sanâ’i‘fî

tertîbi’ş-şerâ’i‘, I-VII, y.y. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.

Kâtib Çelebî, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, I-VI, Bağdât: Mektebetü’l-müsennâ, 1941.

Kazıcı, Ziya, Osmanlı’da Toplum Yapısı, İstanbul: Bilge Y. 2003.

Kettânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer b. İdrîs el-Kettânî el-Hasenî, Hadis

Literatürü, çev. Yusuf Özbek, İstanbul: İz Yayıncılık. 1994.

Kırbaşoğlu, M. Hayri, Namazların Birleştirilmesi, Ankara: İlâhiyât Y. 2004.

Kösoğlu, Nevzat, Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, İstanbul: Ötüken Y. 1990.

Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme b. Ca‘fer, Müsnedü’ş-Şihâb, thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, I-II, Beyrut: Dâru’r-risâleti’l’alemiyye, 2010.

Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh, el-Câmi‘

li-ahkâmi‘l-Kur’an, thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrahim Atfîş, I-XX, Kahire:

Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye, 1964.

Kürkçüoğlu, Kemal Edip, Süleymaniye Vakfiyesi, Ankara: Resimli Posta Matbaası Ltd. Şirketi, 1962.

Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî, el-Fevâidü’l-behiyye fî

terâcimi’l-hanefiyye, Mısır: Matba’atü’s-sa‘ade, 1986.

Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir Asbahî el-Yemenî, Muvatta’, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf –Mahmûd Halîl, I-II, y.y: Müessesetü’r-risâle, 1412h.

Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî, Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Fethullah Halîf, İskenderiye: Dâru’l-cami‘ati’l-mısriyye, t.y.

Mecdî Mehmed Efendî, Hadâiku’ş-Şekâik, Neşr. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.

Mehmed Süreyyâ, Sicilli Osmanî, I-IV, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311/1895. Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Yazma Eserler Terminolojisi, İstanbul: Ensar Neşriyat,

2007.

Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen Mukâtil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî,

Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte, I-V, Beyrut:

Dâru ihyâî’t-türâs, 1423h.

Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Münâvî el-Haddâdî, Feyzü’l-kadîr,I-VI, Mısır: Mektebetü’t-ticariyye, 1994.

Müslim, İbn Haccac, el-Câmi‘u’s-Sahih, thk. Muhammed Fuat Abdulbaki, I-V, Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, (t.y).

Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî, Sünen, I-VIII, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992.

Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî,

Medârikü’t-tenzîl ve hakâ’iku’t-te’vîl, thk. Yûsuf Ali Bedevî, I-III, Beyrut:

Daru’l-kelimu’t-tayyib, 1998.

Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-Semerkandî, et-Teysîr fî (‘ilmi)’t-tefsîr, Süleymaniye Ktp. Hamidiye nr. 63. Nevevî, el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc, I-XVIII, Beyrut: Dâru

Belgede Hayreddin Hızır Atûfî’nin Keşfü’l-Meşârik adlı eserinin tahkik ve tahlili, 1. cilt (sayfa 142-200)