Tıpla İlgili Eserleri

Atûfî tıp alanında yazdığı eserleri ile de Osmanlı tıp bilimleri tarihine önemli katkıda bulunmuştur. İnsanın beden sağlığı konusundaki eğitimini konu edinen Ravzu’l-insân

fî terbiyeti sıhhati’l-ebdân adlı eseri, bu alandaki en kapsamlı eseridir.

152

Kanûnî Sultan Süleyman’a ithafen yazıldığına dair bilgi de mevcuttur. Bk. Atûfî, el-Enzâr, Ayasofya, nr. 538, vr. 2a.

153

Süleymaniye Ktp. Fatih, nr. 994, vr. 254-286.

dekâik fî ilmi’r-rü’ya adlı küçük bir risalesi dışındaki eserlerine Ekmeleddin

İhsanoğlu “Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi” adlı eserinde yer vermiştir.155

2.2.3.3.1. Akrâbâzîn¹⁵⁶

Akrâbâzîn, İslâm tıbbında ilâç formüllerini ihtiva eden el kitaplarının genel adıdır. Atûfî’nin aynı adı taşıyan bu eseri de ilâç formüllerini ihtiva eden bir eserdir. Eserde gülsuyunun özellikleri, meyve suları, panzehirler, bitki ve hayvanlardan elde edilen yağlı ilaçlar ve lavmanlardan bahsedilmektedir.

2.2.3.3.2. Kitâbü’l-‘utâs¹⁵⁷

Sultan II. Bayezid’e ithaf edilen ve 40 varak olan bu risalede aksırmanın mahiyeti, faydaları, zararları, konuyla ilgili fıkhî hükümler ve hadîslerden bahsedilmektedir. İbn Sîna’nın (ö. 428/1037) el-Kanûn fi’t-tıb adlı eserinden ve ona yazılan şerhlerden nakiller yapmıştır.

2.2.3.3.3. Ravzu’l-insân fî terbiyeti sıhhati’l-ebdân¹⁵⁸

Tıbb-ı Nebevî’ye ait olan bu eser, Sultan II. Bayezid’e ithafen yazılmıştır. Girişte sağlık ve sağlığı koruduğu için tıp ilminin öneminden bahsetmektedir. Eser üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölüme şöyle bir hikâye ile başlamaktadır: Hârûnürreşîd’in (ö. 193/809) Hıristiyan bir doktoru vardı. Ali b. Hüseyin el-Vâkid’e, sizin kitabınızda tıp ilmine ait herhangi bir bilgi yoktur deyince Ali b. Hüseyin, Allah tıp ilmini kitabının bir ayetinin bir bölümünde toplamıştır. O ayet ise “Yiyin için

fakat israf etmeyin”159

ayetidir. Hz. Peygamber de tıp ilmini bir cümlede toplayarak

155Ekmeleddin İhsanoğlu, “Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi”, İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2008, I, 128-131.

156Süleymaniye Ktp. Bağdatlı Vehbi, nr. 1368.

157

Süleymaniye Ktp. Fatih, nr. 3556; Süleymaniye Ktp. Lala İsmail, nr. 388.

158Kütüphanelerde birçok nüshası bulunan eser, Ravzu’l-insan fî tedbîri sıhhati’l-ebdân, Ravzü'l-insan

fi't-Tıbbi'n-Nebevi, Ravzu’l-insan fi tedâbiri sıhhati’l-ebdân gibi farklı isimlerle de anılmaktadır. Örnek olarak bk.

Süleymaniye Ktp. Bağdatlı Vehbi nr: 001392; Topkapı, III. Ahmed Kit. nr: 002095; Burdur İl Halk Ktp. nr: 001206-01.

“Mide dertler merkezidir; diyet ise, ilaçların en iyisidir”160

buyurmuştur deyince tabip: sizin kitabınız ve Peygamberiniz, Câlînûs’a (ö. 200 [?]) 161 bir şey bırakmamıştır, diye karşılık vermişti.162

Bu hikâyeden sonra israfın zararlarını anlatan Atûfî, İkinci bölümde bazı tıbbi terimlerden, üçüncü bölümde ise yeme ve içmenin sünnet ve edepleri hakkında birtakım açıklamalarda bulunduktan sonra fasıllar halinde ekmek, zeytin, et, incir, mercimek, bal, ayva, sirke ve tuz gibi gıdalardan bahsetmiştir. Eserin bu son bölümünü başta Sahihi Müslim ve şerhinden (hangi şerhi olduğunu belirtmeden),¹⁶³ Gazzâlî’nin (ö.505/1111) İhyâü ulûmi’d-dîn ve Minhâcü’l-Abidin, es-Sühreverdî’nin (ö. 632/1234) Avârifü’l-maârif ve Ebü’l-Kâsım en-Nîsâbûrî’nin (ö. 406/1016) er-Risaletü’t-tıbbiye164adlı eserleri ile az da olsa bunların dışındaki eserlerden de istifade ederek oluşturduğunu belirtmektedir.165

Eseri 918/1512 de tamamlamıştır.166

2.2.3.3.4. Hıfzü’l-ebdân¹⁶⁷

160Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî, el-Keşşâf, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘Arabî,1407, II, 100. Bu rivayetin Hz. Peygamber’e isnadının doğru olmadığı, câhiliye ve İslâm dönemlerinde yaşayan Arap hekimi Hâris b. Kelede’ye ait olduğu söylenmiştir. Bk. Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân el-Irâkî, Fethu’l-muğîs bi şerhi elfiyeti’l-hadîs, thk. Ali Hüseyin Ali, Mısır: Mektebetü’s-sünne, 2003, I, 326.

161İslâm tıbbını etkileyen Grek tabip ve filozofudur. Bk. Kutluer, İlhan, “Câlînûs” DİA, VII, 32.

162

Atûfî, Ravzu’l-insân fî terbiyeti sıhhati’l-ebdân, Süleymaniye Ktp. Nuruosmaniye, nr. 3546, vr. 4a-4b. Ayrıca bk. Rahmetullah el-Hindî, İzhârü’l-hak, thk. Muhammed Ahmed Muhammed Abdülkâdir, Riyad: er-Riâsetü’l-‘amme li idârâti’l-buhûsi’l-ilmiyye, 1989, III, 784.

163Bu şerh Nevevî’nin el-Minhâc’ıdır. Çünkü Atûfî, Nuruosmaniye, nr. 3546 nüshasının 107a-b ve 164b varaklarında Müslim şerhi diyerek Nevevî’den nakilde bulunmuştur. Krş. Nevevî, el-Minhâc fî şerhi Sahîhi

Müslim b. Haccâc, Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1392h. XIV, 193, 202.

164Atûfî, Ebü’l-Kâsım el-Hasen b. Muhammed b. Habîb en-Nîsâbûrî’ye ait olan bu eserin Tıbb-ı Nebevî’ye dair bazı hadisleri senetsiz olarak bir araya getirdiğini bildirmektedir. Bk. Atûfî, Ravzu’l-insân fî terbiyeti

sıhhati’l-ebdân, Nuruosmaniye, nr. 3546, vr. 178b.

165Atûfî, Ravzu’l-insân fî terbiyeti sıhhati’l-ebdân, Süleymaniye Ktp. Nuruosmaniye, nr. 3546, vr. 55a. Ayasofya, nr. 538 de ise Şerhu ba‘zi hadîsi’l-Meşârik adıyla kayıtlıdır.

166

Bu eser Mustafa Canlı tarafından tahkik edilmiştir. Bk. Mustafa Canlı, Hayreddin Atûfî ve Ravdu’l-İnsan Adlı

Eserinin Tahkiki, Tokat: Güneş Medya, 2014. Ayrıca eser hakkında, 21-22 Nisan 2017 tarihlerinde yapılan

Uluslararası Amasyalı Âlimler Sempozyumunda Orhan Yılmaz, “Atûfî’nin Ravdu’l-İnsan İsimli Eserindeki Hadîslerin Değerlendirilmesi”; Ayşe Gültekin, “Hayreddin Hızır b. Mahmud’un Hayatı ve Hadisçiliğinin Meşâriku’l-Envâr Şerhinin İlk Hadisine Yazdığı Haşiye Çerçevesinde İncelenmesi”; Hızır Yağcı, Atûfî ve “Ravzu’İnsan fî Terbiyeti Sıhhati’l-Ebdân” Adlı Eseri Üzerine” başlıklı birer tebliğ sunmuşlardır. Bu sempozyumda sunulan tebliğler henüz basılmamıştır.

167

Tam adı Hıfzu’l-ebdân min tağayyurâti mîzâci’l-insan’dır. II. Bayezid’e ithaf edilmiştir. Tıp ilmi ile ilgili iki varaklık bir kaside-i lâmiyyedir. Eserin isminin

Kasîdetü Lamiye olduğuna dair bilgi doğru değildir.¹⁶⁸ Yeme, içme, uyku ve cinsellik konularında aşırılıklardan uzak durup, dengeli davranmaya dair muhtevasıyla bir nevi koruyucu hekimlikten bahsetmektedir.

2.2.3.3.5. Zahru’l-‘atşân¹⁶⁹

Ravzu’l-insân fî terbiyeti sıhhati’l-ebdân adlı eserinin sonunda tıp ilmine dair bir

varaklık Türkçe manzum bir risaledir. 2.2.3.3.6. Remzü’d-dekâik fî ‘ilmi’r-rü’yâ

Rüya ile ilgili psikolojik tahliller yapan, Nuruosmaniye nr. 3546’da kayıtlı,

Ravzu’l-insân fî terbiyeti sıhhati’l-ebdân adlı eserin son sayfasının kenarı ile Hıfzu’l-ebdân

adlı risalenin kenarlarına yazılmış küçük bir risaledir.170

2.2.3.3.7. Mir’âtü’r-rü’yâ fî’t-tâ‘bîr

Rüya tabirine yönelik Beyazıt Ktp. Veliyyüddin Efendi, nr. 3202’de kayıtlı, 30 varaklık bir risaledir.