Keşfü’l-Meşârik’in Nüshaları

Keşfü’l-Meşârik’in birçok nüshası mevcuttur. Bu nüshalar arasında müellif nüshası

tespit edilememiştir.

3.3.1. Hacı Selim Ağa Nüshası¹⁸⁹

Tek cilt olan bu nüsha 523 varaktır. Ta‘lik hattıyla yazılmıştır. Bursalı Mehmet Tahir,¹⁹⁰ Sadık Cihan,¹⁹¹İsmail Lütfi Çakan,192

Selahattin Yıldırım¹⁹³ ve İbrahim Hatiboğlu,194

Hacı Selim Ağa nüshasının müellifin kendi el yazması olduğunu iddia etmektedirler. Muhtemelen sonrakilerin araştırmadan Bursalı Mehmet Tahir’den aldıkları bu görüş isabetli görünmemektedir. Çünkü aşağıdaki 180. hadîs diğer nüshalarda mevcut iken şerhi ile birlikte bu nüshada atlanmıştır.

081 ةريره وبأ )ق( "_ُها_َقسَ_َو ىَلاع_ََت_ُللهاهَ_ُمَعْطَأام_ََّنإَف،_ُهمْ_َوَص _َّمِت_ُيْلَف،َبِرَش ْوألَ_َكَأَف،_ٌمِئاص َ_َوُهَو يِ_َسَننَ_ْم" ءاملعلا رثكأ دنع ثيدلحا اذه ىلع لمعلا دبع بيأ نب ةعيبرو كلام بهذو رطفي لا ًايسان برش وأ لكأ اذإ مئاصلا نأ في للها مهحمر .رطفي هنأ لىإ نحمرلا Bu nüshada, verilen örnek dışında çokça kelime ve cümleler atlanmış, bazıları da mükerrer yazılmıştır. El yazmaların metinlerinde yapılan düzeltmeler için hamişlerde düşülen notlarda, düzeltme müstensih tarafından yapılmışsa "حص", müellif tarafından yapılmışsa “Æ” harfi kullanılır.195

Ancak bu nüshanın metnindeki düzeltmelerin hamişlerde “حص”şeklinde yapıldığı görülmektedir.¹⁹⁶ Dolayısıyla birçok sebeple bu

189

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Hacı Selim Ağa, nr. 230.

190Bursalı Mehmet Tahir, I, 256.

191Sadık Cihan, “Hayreddin Hıdır b. Mahmud b. Ömer el-Atûfî (Kastamonî) ve Hadîs Eserleri”, Atatürk

Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, 1979, sayı, 3, s. 3 (20. Dipnotta). 192Çakan, “Atûfî”, DİA, IV, 99.

193Selahattin Yıldırım, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri (Hicrî VII-IX. Asır), (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1994, s. 176. 967 no.lu dipnot.

194Hatiboğlu, “Meşâriku’l-envâri’n-nebeviyye”, Ankara: DİA, XXIX, 362.

195Süleyman Mollaibrahimoğlu, Yazma Eserler Terminolojisi, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007, s. 103.

196

nüshanın müellif hattı olması mümkün görünmemektedir. Tahkik bölümünde Hacı Selim Ağa nüshasına ¡ rumuzuyla işaret edilmiş, sayfaların numaralandırılmasında bu nüsha esas alınmıştır.

3.3.2. Atıf Efendi Nüshası¹⁹⁷

Bu nüsha üç cilttir. Birinci cilt 370, ikinci cilt 375, üçüncü cilt 252, toplamı ise 997 varaktır. Nesih hattıyla yazılmıştır. Keşfü’l-Meşârik’in üç cilt olduğunu belirten Kâtip Çelebi,¹⁹⁸ muhtemelen bu nüshayı kastetmektedir.Tahkikte bu nüshayı (ع) remzi ile belirttik. Benzer hatalar bu nüshada da çokça bulunduğundan bu nüshanın müellif hattı ile yazılmış ihtimali olmadığı anlaşılmaktadır.

3.3.3. Turhan Valide Sultan Nüshası¹⁹⁹

İki cilttir. Birinci cilt 385, ikinci cilt 344 olmak üzere toplam 729 varaktır. Nesih hattıyla yazılmıştır. Tahkikte (` ) rumuzuyla işaret edilmiştir. Tahkik bölümünde işaret edildiği gibi ihtiva ettiği hatalardan dolayı bu nüsha da müellif hattı değildir. 3.3.4. Fatih Nüshası²⁰⁰

Bu nüsha 196. hadîsin şerhi ile biten eksik bir nüshadır.Toplam 252 varaktan ibarettir. Nesih hattıyla yazılmıştır. Bu nüshanın sonunda te’lif ve yazımının hicri 930 yılının rebîülevvel ayının sonunda tamamlandığı belirtilmektedir. Aynı yerde biten Kılıç Ali Paşa nüshasının sonunda da böyle bir bilgi mevcuttur. Bu ifadeden hareketle Fatih nüshasının da müellif hattıyla yazıldığı iddia edilmektedir.²⁰¹ Ancak burada metinde “tamamladım” ifadesi yerine “tamamlandı” ifadesi kullanılmaktadır. Nüshanın sonunda ise aynı hatla birinci hadîse yazılan bir haşiye bulunmaktadır. Bu haşiyenin sonunda هررح/onu yazdı ifadesi kullanılmış, “تررح/yazdım” ifadesi kullanılmamıştır. Diğer yandan aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi Hacı Selim Ağa

197Süleymaniye Ktp. Atıf Efendi, nr. 541-543.

198

Kâtip Çelebî, II, 1689.

199

Süleymaniye Ktp. Turhan Valide Sultan, nr. 63-64.

200

Süleymaniye Ktp. Fatih, nr. 994, vr. 1b-252b.

Nüshası ile bu nüshanın hatları farklı olduğundan, iki nüshanında müellifin el yazması olduğunu iddia etmek mümkün gözükmemektedir.

Fatih Nüshası Hacı Selim Ağa Nüshası

3.3.5. Kılıç Ali Paşa Nüshası

230 varak olan bu nüsha, nesih hattıyla yazılmıştır. Müstensih bu nüshada beşinci hadîsin metnini yazmadan, şerhini yazmaya başlamıştır. Önce hadîsin sahâbî râvisi olan Hz. Âişe hakkında bir takım bilgilere yer vermiş, sonra hadîsin vürûd sebebini zikretmiştir. Daha sonra bu konuda çok sayıda rivayet nakledilmesine rağmen, musannifin hadîsin bu tarîkini tercih etme sebebini anlatan bölümü aşağıdaki şekilde aktarmıştır.

ّبينلا نع تور ليق ةأرما نيتءاج تلاق ةشئاع نع ةورع نع ثيدلحااذه ينقفتم ملسمو يراخبلا جرخأ ،ثيداحأ ةرشعو ينتئمو ينفلأ

ش يدنع دتج ملف نيلأست اله ناتنبا اهعمو ،تماق ثم ًائيش اهنم لكأت لمو اهيتنبا ينب اهتمسقف اْتَْذخأف اهايإ اهتيطعأف ةدحاو ٍةرتم يْغ ًائي

ّبينلا ّيلع لخدف لاقف ،اهثيدح هُتثدحف ".. َيل_ُت_ْب_ُانم" نأ رهاظلاو هانعم نم ًابيرق ثيدلحااذه َيْغ ةشئاع نع ةورعُيْغ ىورو ياور راتخا فنصلما نكلو ةددعتم ةثدالحا هيْغ نم ةشئاع ثيدبح فرعأ ناك ةورع نلأ ةشئاع نع ةورع ة .

Müstensih daha sonra hadîsin metnini vermiş, ardından da şerhin kalan bölümünü tamamlamıştır:²⁰² "رانلانم_ًارتس هلنك_ّنه_ّيلإنسحأف،ءيشبتانبلاهذه نميِ_َل_ُتب_ُانَم" هلوق ) َيِل_ُتبا ِنَم( بئاصلماو مقنلا في هلامعتسا بلاغ نكل ناحتملااو رابتخلاا وه :ءلاتبلااو ،لاعتفلاا نم لوهجملل ّنيبم ضام لعف لىاعت للها لاق سانلا فرع في اهنم تانبلا نأكف "ميظك وهو _ًادوسمههجو لظ ىثنلأابمهدحأرشباذإو" رابتخلاا وه ءلابلا كلذكو نلاو ينعلاب معنلا في نوكي هنأ لاإ لىاعت للها لاق ،فاقلاب مق "تائيسلاو تانسحلاب مهانولبو" نم نىعلماف رايتخلاا نع هّزنم لىاعت للهاو هلوقو تانبلا نم ًائيش هاطعأف برتخلما لعفك ًلاعف هب للها لعف )ء^ٍيشبتانبلاهذه نم( قلعتم رورلمجاو ّرالجاف "ٍءيشب" هلوقل ةينايب "نِم" و ءيش نم لالحا عقوم في فوذحبم هلوقو ،فوصولما ىلع مدقتت لا ةفصلا نلأ "ءيش" ل ةفص نوكي نأ زويج لا )تانبلا هذه( لىإ ةراشإ هلوقو ،"هذه" ةظفل يْغب "تانبلا نم" ةياور فيو نهسنج )نهيلإ نسحأف( ماعطلإا نهيلإ ناسحلإا لوأف لامكلا دارلماو ناسحلإا قلطأ ميلعتلا نياثلاو هيْغ لىإ نجتيح لا ثيبح ةوسكلاو جيوزتلا ثلاثلاو قلاخلأا تابّذهم تايضرم ّنكي ثيبح بيدأتلاو نهنيد رمأ في ّبينلا نع َيور ،ينلحاصلا ءافكلأاب "اهمحرعطقدقف_ًاقسافهتميرك جّوزنم" ّفكلاو ّرسلاب نهمّرك دقف ناسحلإا اذه نبه لعف نمف هلوقو تنفلا لىإ يعادلا شاعلما ليصتح لىإ جورلخاو دّدترلا نع ( )رانلانم_ًارتس هل َّنك هلمع هِبشُي ًءازج ىَزايج نيعي ًاعنام ًاباجح يأ باجلحا وهو راتسلإاو روتسلا دحاو ءاتلا نوكسو ينسلا رسكب ترِّسلاو ةرخلآا في رانلا نع ترسلا وهو جورلخاو ددترلا نع ترسلا وه يذلا يأ لاهمإ لاب نهيلإ نسحأف تانبلاب َيلُتبُا نم نىعلماف رتاسلا جورلخا نع ّنهترسف ءانبلأا َةبغر تابوغرم يْغ نّنّأ عم نهبركو نهرغص في .اهنع ًاترسو رانلا نع ةاجنلل ًاببس لىاعت للها نهلعج نهيلإ هناسحإ ببسب شاعلما بلطل Başka hadîslerde de bu üslubunu sürdüren müstensihin bazı tasarruflarda bulunduğu anlaşılmaktadır.203

Bu nüsha Fatih nüshası gibi eksik bir nüshadır. Birinci babın sonundaki aşağıdaki hadîsle bitmiştir.

"دوعسم نبا هيلإ قلطناف ردب موي هلاق لهج وبأ عنص ام انل رظن نم"

202

Atûfî, Keşfü’l-Meşârik, Süleymaniye Ktp. Kılıç Ali Paşa, nr. 269, vr. 47a-48a.

203

3.3.6. Musalla Medresesi Nüshası²⁰⁴

Bu nüsha birinci cilt 178, ikinci cilt 197, üçüncü cilt 196 ve dördüncü cilt 231 olmak üzere toplam 802 varak ve dört ciltten oluşmaktadır. Nesih hattıyla yazılmıştır. Atıf Efendi nüshası ile aynı müstensihin elinden çıktığı açıkça anlaşılmaktadır. Müstensih bu iki nüshayı muhtemelen aynı nüshadan çoğaltmıştır. Meselâ, 187. hadîsteki sahâbî râvisi Ebû Hüreyre her ikisinde de düşmüştür.²⁰⁵ Atıf Efendi nüshasına göre satır sayısı fazla, varak sayısı ise azdır. Kâtip Çelebî Keşfü’l-Meşârik’in üç cilt olduğundan bahsetmekte206

ve Atıf Efendi nüshasından başka üç cilt nüshasına rastlayamadığımızdan iki nüsha arasından daha bilinen olması nedeniyle Atıf Efendi nüshasını tahkike esas aldık.

3.3.7. Süleymaniye Nüshası

Süleymaniye 273 numarada kayıtlı olan bu nüsha 359 varaktır. Nesih hattıyla yazılmıştır. Nüshanın sonunda birinci cild olduğuna dair bir not düşülmüştür. Bu cilt Hişâm b. Hizâm’ın rivayet ettiği, ايندلا في سانلا نوبذعي نيذلا بذعي للها نإ 296. Hadîsle biten eksik bir nüshadır.

3.3.8. Kastamonu Nüshası

Kayıtlarda 17 satırdan oluşan 579 varak ve nesih hattıyla yazılmış tam bir nüsha gibi gözüküyorsa da Kastamonu il halk kütüphanesinden digital ortamda temin ettiğimiz bu nüsha, Câbir’in (ö. 78/697) rivayet ettiği aşağıdaki hadîsle biten eksik bir nüshadır.

"هسفن في ام دري كلذ نإف اهعقاويلف هتأرما لىإ دمعيلف هبلق في تعقوف ةأرما هتبجعأ مكدحأ اذإ" Ancak buraya kadar da birçok eksiği vardır. Meselâ 23. hadîsten 29. hadîse kadar aşağıdaki hadîsler şerhleriyle birlikte atlanmıştır.

ف هاخأ عفني نأ مكنم عاطتسا نم" "لعفيل

"ةمايقلا موي هب تيأي ًلاولُغ ناك هَقوف امف ًاطَيِْمِ انَمَتَكف لمع ىلع مكنم هانْلَمْعَ تسا نم"

204

Süleymaniye Ktp. Musalla Medresesi, nr. 63, 64, 65, 66.

205Krş. Süleymaniye Ktp. Musalla Medresesi, nr. 63, vr. 168b ve Süleymaniye Ktp. Atıf Efendi, nr. 541, vr. 177a.

206

"ةمايقلا موي كُ نلآا هينذأ في َّبُص هنم نورفي وأ نوهراك هل مهو موق ِثيدح لىإ عمتسا نم" مولعم ٍلجأ لىإ مولعم ٍنزوو مولعم ٍليك في مِلسُيلف ٍرََثَ في ملسأ نم" "

"همأو هيبلأ هاخأ ناك نإو هنعلت ةكئلالما نإف ةديدبح هيخأ لىإ راشأ نم" "ُهَلاَتْكَي تىح هْعبي لاف ًاماعط ىترشا نم" Yine Ubâde b. Sâmit’in rivayet ettiği aşağıdaki hadîsin şerhinin kısa bir bölümü yazılmış, geri kalanı yazılmamıştır.

َنم" ناحبسو ،لله دملحاو ،ريدق ءيش لك ىلع وهو ،ُدملحا هلو ُكللما هل ،هل كيرش لا ُهَدحو ُللها لاإ هلإ لا :لاقف ،ِلْيَّللا نم َّراعت ،للها لي رفغا مهللا :لاق ثم ،للهاب لاإ َةوق لاو َلوح لاو ،بركأ للهاو -اعد وأ - "هتلاص تلبق ىلصو أضوت نإف ،هل َبيِجُتسا

Ayrıca Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiği aşağıdaki hadîs de atlanmıştır.

ِةَعُمُلجا َْينَ بو ُهَنْ يَ ب اَم هل َرِفُغ ،َتَصنَأَو َعَمَتْساَف َةعُمُلجا ىَتَأ َُّثم ،َءوُضُوْلا َنَسْحَأَف َأَّضَوَ ت ْنَم" "اَغَل ْدقف ىَصَلحا َّسَم ْنَمو ٍمايأ ِةثلاث ُةدايزو

3.3.9. Veliyyüddin Efendi Nüshası

Birinci cildi 219, ikinci cildi ise 320 olmak üzere toplam 539 varaktır.²⁰⁷ Ta‘lik hattıyla yazılmıştır. Ciltlerin başında bab ve fasılların fihristi konmuştur. Hadîs sayısı itibarıyla yaklaşık yarısı eksik olan bu nüsha, Müslim’in Hz. Ömer’den rivayet ettiği aşağıdaki hadîsle bitmektedir.

" فيك للها لوسر اي رمع لاقف ًاقح للها نيدعو ام دجو دق نيإف ًاقح هلوسرو للها مكدعو ام تمدجو له نلاف نب نلاف اي نلاف نب نلاف اي

لا منّأ يْغ مهنم لوقأ الم عسمأب متنأ ام ملاسلا هيلع لاقف اهيف حاورأ لا ًاداسجأ ملكت ائيش يلع اودري نأ نوعيطتسي

Veliyyüddîn Efendi nr. 735 de kayıtlı bir ciltten oluşan 252 varaklık bir eksik nüsha daha bulunmaktadır. Bu nüsha ise Müslim’in Ebû Hüreyre’den rivayet ettiği aşağıdaki hadîsle sona ermektedir.

َث ْمُكَل ىَضْرَ ي َهَّللا َّنِإ" ،ًاث َلاَث ْمُكَل ُهَرْكَيَو ًاث َلا -ىَوْرُ يَو اوُمِصَتْعَ ت ْنَأَو ،ًائيش ِهِب اوُكِرْشُت لاو ُهوُدُبْعَ ت ْنَأ ْمُكَل ىَضْرَ يَ ف ،ًاثلاث ْمُكَل ُطُخْسَيو ُكَل ُهَرْكَيَو ْمُكَرْمَأ للها ه َّلاَو ْنَم اوُحِصاَنُ ت ْنَأو ،اوُقَّرَفَ ت لاو ًاعيجم ِهَّللا ِلْبَِبح " ِلاَمْلا ِةَعاَضِإَو ِلاَؤُّسلا َةَرْ ثَكَو ،لاقو َليِق ْم 207Beyazıt Ktp. Veliyyüddîn Efendi, nr. 733-734.

3.3.10. III. Ahmet Nüshası

Topkapı sarayı III. Ahmet kitaplığı 445 numarada kayıtlı olan bu nüsha 309 varaktan ibaret olup aşağıdaki hadîs ve şerhinin bir bölümünü ihtiva eden eksik bir nüshadır.

ذإف ِضْرَْلأاَو ِءاَمَّسلا ينب امك اَمُهَ نْ يَ ب ام ينتجرد لك ،هليبس في نيدهاجملل لىاعت ُللها اهَّدعأ ةجرد َةئام ِةنلجا في َّنإ ُهوُلَسَف َهَّللا ُمُتْلَأَس ا

َّجَفَ ت ُهْنِمَو نحمرلا ُشْرَع ُهَقْوَ فَو ِةَّنَْلجا ىَلْعَأَو ِةَّنَْلجا ُطَسْوَأ هنإف ،َسْوَدْرِفْلا "ِةَّنَْلجا ُراَهْ نَأ ُر