C- Literatür ve Yöntem
2.1. Osmanlı Coğrafyasında Vakıflar ve Para Vakıfları
2.1.2. Vakfiyelere Göre Türkiye Coğrafyasında İdari Yapı ve Para Vakıfları (1826-1926)
Araştırmamız, 1826-1926 döneminde Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde kurulan para vakıfları oluşturmaktadır. Bu vakıflar günümüzde Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGM) tarafından idare edilmektedir. Bu vakıflardan vakfiyeleri üzerinden örneklem seçilip, araştırma konusu yapılması litaretür ve seçilen belgeler açısından uygun görülmüş ve bunun için vakfiyelerinin bulunduğu Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivden (VGMA) yararlanılmıştır. Osmanlı Devleti’nden kalan vakıfların tümü içerisinden bir tasnif ve okuma yapılarak; para vakıfları seçilmiştir. Yani, VGMA’da bulunan Anadolu Mücedded Defterleri (578-619) içerisinde yer alan 11.697 adet vakfiye içerisinden bizim seçtiğimiz dönem olan 1826-1926333 yılları arasında kurulan 7405 vakfiyeden oluşmuştur.
Araştırmamız ise, bu vakfiyelerin içerisinden Türkiye coğrafyası içerisinde kurulan vakıflara ait vakfiyelerden seçilen 820 adet örnek vakfiye üzerinden yapılmıştır.
19. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti 34 eyaletle yönetim birimine ayrılmıştı.334
1839 Tanzimat Fermanı ile devlet idârî birimlerin yönetimi, bir değişim ve gelişim sürecine girmiştir. Bu değişim bugün taşra örgütü olan vilayet dediğimiz idârî birimlerin tanımlanmasına yol açmıştır. 1840 yılından itibaren idârî taksimat çeşitli yıllarda yenilenmiş, yani değişme ve yenilenme süreklilik arz etmiştir.335 Tanzimat dönemi öncesinde ülke yönetimindeki bozulmalar ve eyaletlerde devlet otoritesine karşı çıkarılan isyanlar nedeniyle, merkezî yönetim zayıflamış ve etkinliğini büyük ölçüde yitirmiştir. Tanzimat dönemi, merkezi otoritenin taşra örgütü üzerindeki etkinliğini yeniden sağlamış, ülke yönetimi ve mülki idare bölümlerinin düzenlenmesi temel çalışma konulan arasında yer almıştır336. Vilayet düzenlemeleri sürecinin aşamalarına yakından baktığımızda; 1842
ve 1849 düzenlemelerini,337 devamında ise 1864338 ve 1867 tarihli vilayet nizâmnâmeleri ve
333 1926 senesinde Medeni Kanun ile “Vakıf” terimi hukukumuzdan çıkmıştır. Bu nedenle araştırma bu yılı
kapsayacak şekilde ele alınmıştır. Ancak VGMA’da yaptığımız araştırma sonucu, tespitimize göre Anadolu defterlerine göre son vakfın kuruluş veya tescil tarihi 1923 yılıdır.
334 Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş, 103.
335 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, (Ankara: 1991);
İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, (Ankara, 1979). 35.
336 Selda Kaya Kılıç, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de İl Yönelimi, (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, 1995), 9.
337 Bu düzenlemelerden birincisi 1842 düzenlemesi iki yıl sürmüştür. İdârî bölünme eyalet, sancak ve kaza
olarak yeniden belirlendi. Ayrıca sancaklarda Memleket Meclisleri oluşturuldu.1849’da ise “Muhassıllık Meclisleri” oluşturuldu. Memleket Meclisleri 1849 yılındaki düzenlemeye kadar varlıklarını sürdürmüştür.
338 Osmanlı mülki taksimatında, eyalet sisteminden vilayet sistemine geçiş süreci 1863 yılında Tuna vilayetinin
kurulmasına dayanmaktadır. Bkz. Necdet Bilgi, “Cumhuriyet’in İlk Döneminde Mülki Yapının Gelişimi (1920-1950)” Türkler, C.17, 334.
1871 tarihli İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizâmnâmesi gibi düzenlemeler olmuştur.339 Bu
düzenlemeler ile Osmanlı Devleti vilayet yönetiminde, 1913 yılında kadar sürecek yeni bir döneme girmiştir.340
Osmanlı Devleti’nin son vilayet düzenlemesi 1913 yılında uygulamaya konulmuştur. Bu geçici yasa ile il yönetiminde merkezcilik ve yerinden yönetim ilkeleri bağdaştırılmak istenmiştir. Bu bağlamda, genel yönetiminin taşra örgütlenmesinin yanma il özel yönetimi de eklenmiştir.341 Ayrıca beş kademeden oluşan vilayet, liva, kaza, nahiye ve karye (köy)
biçiminde sınırlarının ve merkezlerinin belirlenmesine ilişkin bazı esaslar getirilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu mülkî bölümler açısından 1919 yılında, İstanbul dahil olmak üzere 15 vilayet, 17 bağımsız ve 35 mülhak liva olmak üzere 67 mülki birime ayrılmıştır.342 Harita 1- 1871 Düzenlemesi Sonrası Osmanlı Devleti’nde Türkiye Coğrafyasındaki Vilayetler343
3391871 nizamnamesi ülke çapında uygulanmak üzere yeniden düzenlenerek yayınlandı. Bu nizamname ile
idari taksimattaki sıralama; vilayet, sancak, kaza, nahiye ve köy şeklinde yapıldı. Nizamnameye göre, vilayet- vali, sancak-mutasarrıf, kaza-kaymakam, nahiye-nahiye müdürü ve köy-muhtar tarafından idare edilecektir. Nizamnamenin uygulaması sonunda, Rumeli'de 14 vilayet 44 sancak, Anadolu'da 16 vilayet 74 sancak ve Afrika'da da 1 vilayet 5 sancak yerlerini aldılar. Bkz. İIber Ortaylı, “Türkiye'de Taşra Yönetim ve Yöneticiliğinin Evrimi”, Toplumsal Yapıyla İlişkileri Açısından Türkiye’de Mülki İdare Amirliği, (Ankara, 1976), 19.; Bilgi, agm, 334.
340 M. Saveci Eyüpoğlu, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Geçen Devre Ait İl İdaresi ve Teşkilat Kanunları,
İdare-i umumiye-i Vilayet Nizamnamesi”, Türk İdare Dergisi, S.212, (Eylül-Ekim 1951): 128.; Vecihi Tönük,
Türkiye’de İdare Teşkilatı, (Ankara: 1945), 222-223.
341 Muzaffer Sencer, Türkiye’nin Yönetim Yapısı, (İstanbul: Alan Yayınevi, 1986), 95.
342 Kâmil Erdeha, Millî Mücadelede Vilayetler ve Valiler, (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975), 44.
343 Rahmi Tekin ve Yaşar Baş, Osmanlı Atlası XX. Yüzyıl Başları, (İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı,
2003), 13.; Bugünkü Türkiye sınırları dahilinde yer alan Edirne ve Halep vilayetlerinin tamamı kapsam dışı bırakılmıştır. Buna göre bugün il olan; Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ (Edirne vilayeti) ile Maraş, Urfa illeri ise (Halep vilayeti) içerisindedir.
Tablo 9 Osmanlı Devleti’nde Anadolu’da 1876, 1890 ve 1897 Yıllarındaki Vilayet ve Sancaklar344
344 Bu tablolar için Tuncer Baykara, Enver Ziya Karal ve Tevfik Güran’ın çalışmalarından faydalanarak 1876,
1890 ve 1897 yıllarına göre vilayetlerin durumunu güncelleyen Nazım Önen ve Cenk Reyhan’ın birlikte yaptıkları çalışmaya bakılabilir. Bkz. Nizam Önen-Cenk Reyhan, Mülkten Ülkeye Türkiye’de Taşra İdaresinin
Dönüşümü (1839- 1929), (İstanbul: İletişim Yayınları, 2011), 603-606.
Vilayet Sancak Vilayet Sancak Vilayet Sancak
Adana Adana Adana
Kozan İçil Mersin
İçil Kozan Cebel-i Bereket Payas Cebel i Bereket Kozan
İçil Ankara Ankara Ankara Yozgat Yozgat Kırşehir Kayseriye Kayseri Çorum Kırşehir Kırşehir Kayseri
Yozgat
İzmir İzmir İzmir
Aydın Saruhan Saruhan Saruhan Aydın Aydın Menteşe Denizli Menteşe
Menteşe Denizli Diyarbakır Diyarbakır Diyarbakır Mardin Ergani Mardin Siirt Mardin Ergani Malatya
Erzurum Erzurum Erzurum Erzincan Erzincan Erzincan Bâyezıd Bayazıd Bayazıt Muş
Çıldır Kars
Bursa Bursa Bursa
Karesi Ertuğrul Ertuğrul Karahisar-ı Sahib Kütahya Kütahya Kütahya Karahisar-ı Sahib Karahisar-ı Sahib
Karesi Karesi Kastamonu Kastamonu Kastamonu
Bolu Bolu Bolu
Sinop Kengari Kangırı Kângırı Sinop Sinop
Konya Konya Konya
Niğde Niğde Niğde
Hamid Burdur Burdur Teke Hamidabad Hamidabad Burdur Antalya Teke
Mamuretülaziz Harput Mamuretülaziz Ergani Madeni Malatya Malatya
Dersim Dersim
Sivas Sivas Sivas
Amasya Tokat Amasya
Karahisarışarki Amasya Karahisar-ı Şarki Karahisarışarki
Trabzon Trabzon Samsun Trabzon Gümüşhane Samsun (Canik) Canik Batum Lazistan Lazistan
Gümüşhane Gümüşhane
Biga Rodos Rodos
Midilli Limni Midilli Sakız Midilli Sakız
Rodos Sakız Limni
Istanköy Kıbrıs Bitlis Bitlis Muş Muş Siirt Siirt Genç Genç Van Van Hakkari Hakkari 2. Ankara 2. Ankara 14. Van 14. Van 12. Ce zair-i B ahr-i Se fid 12. Ce zair-i B ahr-i Se fid 12. Ce zair-i B ahr-i Se fid
13. Van sancak 13. B itlis 13. B itlis
1. Adana
2 Ankara
6. Hüdave ndigar
1876'da Mülki Yapı 1890’da Mülki Yapı
1897’de Mülki Yapı
1. Adana 1. Adana
10. Sivas 10. Sivas 10. Sivas
11. Trabzon 11. Trabzon 11. Trabzon
8. Konya 8. Konya 8. Konya
9. Mamure tül- aziz 9. Mamure tül-aziz 9. Mamure tül-aziz
6. Hüdave ndigar 6. Hüdave ndigar
7, Kas tamonu 7. Kas tamonu 7. Kas tamonu
5. Erzurum 5. Erzurum 5. Erzurum
3. Aydın 3. Aydın 3. Aydın
1921 yılında 71 liva/sancak345 mevcuttur. Bu liva ve sancaklar 1924 anayasası ile
vilayet/il olmuştur.346 Bu iller harf sırası esas alınarak o zamanki ve şimdiki adlarına göre
sıralanmış olarak; Adana, Aksaray347, Amasya, Ankara, Antalya, Aydın, Bayazıt, Beyoğlu,
Bitlis, Bolu, Burdur, Bursa, Canik (Samsun), Cebelibereket (Osmanîye), Çanakkale, Çatalca, Çorum, Denizli, Dersim (Tunceli), Diyarbakır, Edirne, Elaziz (Elazığ), Ergani, Ertuğrul (Bilecik), Erzincan, Erzurum, Eskişehir, Gaziantep, Gelibolu, Genç, Giresun, Gümüşhane, Hakkari, Isparta, İstanbul, İzmir, İzmit, Kângırı (Çankırı), Karahisar-ı Sahip (Afyonkarahisar), Karahisar-ı Şarki (Şebinkarahisar), Karesi (Balıkesir), Kastamonu, Kayseri, Kırklareli, Kırşehir, Konya, Kozan, Kütahya, Lazistan (Rize), Malatya, Maraş, Mardin, Menteşe (Muğla), Mersin, Muş, Niğde, Ordu, Saruhan (Manisa), Siirt, Silifke, Sinop, Sivas, Siverek, Tekirdağ, Tokat, Trabzon, Urfa, Üsküdar, Van, Yozgat ve Zonguldak’tır. Bu vilayet düzenlemesi aynı zamanda 1924 Anayasa’sı ile de kabul görmüştür. 1924 senesi Dahiliye Vekâleti bütçe görüşmeleri sırasında mülhak on vilayetten sekizi de bağımsız hale getirilmiş; dolayısıyla ortaya 72 il ile Üsküdar ve Beyoğlu “mülhak” vilayetlerinden oluşan 74 birimlik bir yapı çıkmıştı. Ancak 1926 yılında bu dönemde il olan; Beyoğlu, Çatalca, Üsküdar, Gelibolu, Ardahan, Muş, Dersim, Genç, Siverek, Ergani ve Kozan illeri ilçeye dönüştürülerek il sayısı 63 olmuştur.348 1957 yılında Kırşehir'in yeniden
il yapılmasıyla, il sayısı 67 olmuş ve 1989 yılına kadar bu sayı korunmuştur.349
VGMA kayıtlarına göre 1826-1926 yılları arasındaki Türkiye coğrafyasında 7405 adet vakıf bulunmaktadır. Bu vakıflar 1871 vilayet düzeninde ve 1927 yılındaki nüfus sayımına göre vilayet/il statüsü olan şehirler aşağıdaki tabloda göre düzenlenmiştir.350
345 İlk TBMM için Kars, Artvin ve Ardahan'dan da temsilciler seçilmiş, ancak bu illerimiz o dönemde Rus
işgali altında olduklarından toplam hesaba dahil edilmemişledir. Ancak, 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlaşması ile Kars, Ardahan ve Artvin ulusal sınırlar içerisine yeniden alınınca il sayısı 74'e çıkmıştır.
346 Liva ve Sancak idarelerinin fiilen ortadan kaldırılması 1924 Anayasa ile gerçekleştirilebilmiştir. Livalar
vilayete dönüşmüştür. Bkz. Necdet Bilgi, “Cumhuriyetin İlk Döneminde Mülki Yapının Gelişimi (1920- 1950)”, Türkler, C. 17, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), 335.; Dahiliye Vekaleti, İdare Taksimatı 1936, Ankara 1936, 7-8; Baykara, agm, 118.
347 Aksaray, esasen ilçe olmasına rağmen 1921 yılında bağımsız liva haline getirilmiştir. Bu konuda bkz. 40
Sayılı Aksaray Kazasının Müstakil Liva Haline İfrağına Dair Kanun, Resmî Gazete’nin 21 Mart 1337 (1921) tarih ve 7 sayılı nüshası.
348 Bkz. Resmî Gazete 877 sayılı Teşkilatı Mülkiye Kanunu, 26.06.1926 tarih 404 sayılı nüsha.
349Cumhuriyet İdaresi 71 il ile yola çıkmıştır. 1924 yılındaki anayasal düzenlemenin yapıldığı tarihte
Artvin, Kars ve Ardahan il yapılarak sayısı 74 olmuştur. Ancak bu sayı zaman içerisinde azalmış 1927’de 63, 1935’de 57, ancak 1939 Hatay’ın Anavatana karılarak 63 ilimiz oldu ve 1954’te Adıyaman, Sakarya, Nevşehir illeri kuruldu ve il sayımız 66’ya çıktı. 1957’de ise 67 olarak 1989’a kadar devam etmiştir.
Tablo 10: 1871 ve 1927 Yıllarında Vilayet/ İl Statüsünde Bulunan Şehirler
SIRA 1871 /VİLAYET 1927 / İL SIRA 1871 / VİLAYET 1927 / İL
1 Adana Adana 34 Erzurum Kars
2 Mamuratülaziz Adıyaman 35 Kastamonu Kastamonu
3 Hüdavendigar Afyonkarahisar 36 Ankara Kayseri
4 Konya Aksaray 37 Edirne Kırklareli
5 Sivas Amasya 38 Ankara Kırşehir
6 Ankara Ankara 39 Hüdavendigar Kocaeli
7 Konya Antalya 40 Konya Konya
8 Trabzon Artvin 41 Hüdavendigar Kütahya
9 Aydın Aydın 42 Mamuratülaziz Malatya
10 Hüdavendigar Balıkesir 43 Aydın Manisa
11 Hüdavendigar Bilecik 44 Diyarbakır Mardin
12 Erzurum Bitlis 45 Adana Mersin
13 Kastamonu Bolu 46 Aydın Muğla
14 Konya Burdur 47 Erzurum Muş
15 Hüdavendigar Bursa 48 Ankara Nevşehir
16 Biga Çanakkale 49 Konya Niğde
17 Kastamonu Çankırı 50 Trabzon Ordu
18 Ankara Çorum 51 Adana Osmanîye
19 Aydın Denizli 52 Trabzon Rize
20 Diyarbakır Diyarbakır 53 Hüdavendigar Sakarya
21 Edirne Edirne 54 Trabzon Samsun
22 Mamuratülaziz Elâzığ 55 Kastamonu Sinop
23 Erzurum Erzincan 56 Sivas Sivas
24 Erzurum Erzurum 57 Halep Şanlıurfa
25 Hüdavendigar Eskişehir 58 Edirne Tekirdağ
26 Halep Gaziantep 59 Sivas Tokat
27 Trabzon Giresun 60 Trabzon Trabzon
28 Trabzon Gümüşhane 61 Mamuratülaziz Tunceli
29 Halep Hatay 62 Hüdavendigar Uşak
30 Konya Isparta 63 Erzurum Van
31 İstanbul İstanbul 64 Ankara Yozgat
32 Aydın İzmir 65 Kastamonu Zonguldak
33 Halep Kahramanmaraş
1826 sonrası kurulan vakıflar, 1871’de vilayet nizâmnâmesindeki bağlı olduğu vilayet ismine göre ve 1927’de yapılan nüfus sayımında tespit edilen 65 il statüsü olan şehre göre yukarıdaki tabloda görülmektedir. 1927 yılında ki nüfus sayımında statü olarak vilayet/il olamayan ancak vakıf kurulan şehirler ise şu şekildedir: Bartın, Düzce ve
Karabük (Kastamonu vilayetine), Kilis (Halep vilayetine ve Gaziantep iline), Bayburt (Erzurum vilayetine), Karaman (Konya vilayetine), Yalova (Hüdavendigar vilayetine), Kırıkkale (Ankara vilayetine) bağlı olarak idârî yapıda yer almıştır. Bu şehirler 1927’deki bağlı olduğu vilayete göre değerlendirilecektir.
Bu şehirlerin idârî tarihi geçmişi nasıl bir seyir izlemiştir? 1826-1926 arası üç farklı dönem olarak ele alındığında her bir dönemde kaç vakıf kurulmuştur?351 Bu kurulan vakıflar
ilgili şehirde vakıf eseri olarak (hayrât, akar) olarak neler bırakmıştır?352 Günümüzde bu
şehirlere (illere) bağlı hangi ilçelerde vakıflar kurulmuştur? Bu soruların cevabını VAYS sistemine göre vakıf kurulan 73 ilde bu illerin tarihçeleri ile vakıf tarihçeleri harf sırasına göre incelenecektir.353
1. ADANA
Adana şehri, 1517 yılında Arap vilayetine bağlı bir sancak olarak Osmanlı Devleti idari yapısı içinde yer almıştır. 1520’de Halep eyaletine bağlanmış, 1608-1739 yılları arasında ise Adana eyaleti olarak yönetilmiştir. 1866’da ise üç yıl süreyle Halep vilayetine bağlı sancak olarak idare edilmiştir. Bu tarihten sonra 1923’e kadar vilayet olarak Adana adıyla devam etmiş, 1933-1956 yılları arasında Seyhan vilayeti olarak anılmıştır. 1956’dan itibaren Adana vilayeti olarak günümüze kadar gelmiştir.354
Adana’da Osmanlı dönemine ait vakıfların toplam sayısı 58’dir. Bu vakıfların 51’i mazbut, 7’si mülhak vakıf olmakla beraber, 1970 tarihli 903 sayılı kanun ile kurulan vakıfların sayısı ise 28’dir.355
Bu çalışmanın kapsamı olan 1826-1926 yılları arasında Adana’da 81 vakıf kaydına ulaşılmaktadır. Çalışma dönemlerinden I. dönem olan 1826-1870 yıllarında 7 vakıf, 1871- 1908 aralığını kapsayan II. dönemde 47 vakıf ve III. döneme tekabül eden 1909-1926 yılları arasında 27 vakıf kurulmuştur.356 Bu vakıfların dağılımı ilçelere göre ekteki
tablodaki gibidir.
351 Bu veriler VGMA VAYS sisteminden alınacaktır.
352 Şehirlerdeki vakıf bilgileri İbrahim Ateş, Abdülkerim Erdoğan, İl İl Vakıflar ’86, Renk Ofset, Ankara 1986
adlı kitapta bildirilen ve bir rapor olarak sunulan o günkü bağlamda 67 vilayeti esas alan bilgiler kullanılmıştır.
353 İller ve buralara bağlı ilçeler için oluşturulan tablolar VAYS sitemi verileri kullanılarak yapılmıştır. 354 Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 2017, 7.; Yusuf
Halaçoğlu, “Adana”, DİA, C. 1, İstanbul, 2010, 349-353.
355 Adana’da Osmanlı döneminde; 23 cami, 9 mescit, 1 türbe, 1 tekke, 7 medrese, 2 kervansarayın hayrat olarak,
2 İşhanı, 2 çarşının ise akar olarak Mazbut vakıflarca; 2 caminin hayrat olarak 1 pasaj ve apartman, 16 ev, 10 dükkân, 1 otel, 4 arsa, 1 hanın akar olarak Mülhak vakıflarca vakfedildiği. Bkz. İbrahim Ateş, Abdülkerim Erdoğan, İl İl Vakıflar ’86, Renk Ofset, Ankara 1986, 44.
Tablo 11 Adana’da kurulan vakıfların Merkez/İlçelere göre dağılımı
2. ADIYAMAN
Adıyaman şehri, Osmanlı idaresinde Hısnı-Mansur adıyla, Arap vilayeti olan Besni’ye bağlı bir nahiye olarak 1516 yılında idare olunmaya başlanmıştır. 1930’a kadar Zülkadriye eyaletine bağlı Elbistan vilayetinin bir kazası iken 1849’a kadar Rum eyaletine bağlı Darende vilayetinin kazası olmuş; bu tarihten sonra 10 yıl süreyle Diyarbakır eyaletine bağlı bir sancak olmuştur. 1872’ye kadar Diyarbakır vilayetine bağlı kaza olarak idare edilmiş daha sonra 1924’e kadar Malatya eyaletine bağlı olarak Mamuratülaziz
1 4 2 19 2 5 44 3 1 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
vilayetinde kalmıştır. 1924’te ise kaza statüsünde Malatya iline bağlı kalmış ve 1954 yılında vilayet olmuş ve Adıyaman adıyla günümüze kadar gelmiştir.357
Adıyaman’da Osmanlı döneminde 3 vakıf kurulmuştur. 1970 tarihli 903 sayılı kanun ile kurulan vakıfların sayısı ise 7’dir.358
Çalışma dönemlerinden I. dönem olan 1826-1870 yıllarında iki vakıf bulunmaktadır. 1871-1908 aralığını kapsayan II. dönemde çalışma alanımızı kapsayan vakıf bulunmamaktadır ve III. döneme tekabül eden 1909-1926 yılları arasında bir vakıf kurulmuştur.359 Bu vakıfların ikisi Adıyaman Merkezde biri ise Besni ilçesindedir.
3. AFYONKARAHİSAR
Afyonkarahisar şehri Osmanlı idaresinde; Karahisar-ı Sahib Sancağı adıyla 1428 yılında Anadolu eyaletine bağlı iken 1841-1867 yılları arasında Hudâvendigar (Bursa) eyaletine, 1867 yılından 1918’e kadar Hudâvendigar vilayetine bağlı bir sancak olarak Osmanlı Devleti idari yapısı içinde yer almıştır. 1924’te ise vilayet olarak Afyonkarahisar adıyla günümüze kadar gelmiştir.360
Afyonkarahisar’da Osmanlı dönemine ait vakıfların toplam sayısı 81’dir. Bu vakıfların 74‘ü mazbut, 7’si mülhak vakıf olmakla beraber 1970 tarihli 903 sayılı kanun ile kurulan vakıfların sayısı ise 20’dir.361
Bu çalışmanın kapsamı olan 1826-1926 yılları arasında Afyonkarahisar’da 200 vakıf kaydına ulaşılmaktadır. Çalışma dönemlerinden I. dönem olan 1826-1870 yıllarında 10 vakıf, 1871-1908 aralığını kapsayan II. dönemde 119 vakıf ve III. döneme tekabül eden 1909-1926 yılları arasında 71 vakıf kurulmuştur.362 Bu vakıfların dağılımı ilçelere göre
ekteki tablodaki gibidir.
357 Ali Akyıldız, “Adıyaman”, DİA, C. 1, İstanbul, 2010, 377.; Sezen, age, 8.
358 Osmanlı döneminde Adıyaman’da mazbut vakıflara ait; 21 cami, 4 mescit hayrat ve tarla, 1 dükkân, 1
mağaza, 1 hisseli apartman, tabakhane, 1 cami ambarı, 1 kargır bina akar olarak vakfedilmiştir. Bkz, İl İl
Vakıflar ’86, 46.
359 VGMA VAYS sistemi.
360 Feridun Emecen, “Afyonkarahisar”, DİA, C. 1, İstanbul, 2010, 443 446, Sezen, age,10.
361 Afyonkarahisar’da Osmanlı Döneminde 88 cami, 18 mescit, 13 türbe, 1 yurt binası, 3 arsa, 1 tarla, 1 tuvaletin
hayrat olarak, 2 bina, 14 mağaza, 50 dükkân, 3 hamam, 21 arsa,9 ev, 1 değirmen, 5 tarla, 1 İşhanı, 1 kervansarayın akar olarak Mazbut vakıflarca; 2 cami, 1 medresenin hayrat olarak 5 han, 8 ev, 3 hamam, 3 bağ, 1 tarla, 1 bahce,3 arsa, 4 dükkân ve 1 deponun akar olarak Mülhak vakıflarca vakfedildiği bildirilmiştir. Bkz.
İl İl Vakıflar ’86, 46.
Tablo 12 Afyonkarahisar’da kurulan Vakıfların Merkez/İlçelere göre dağılımı
4. AKSARAY
Aksaray şehri, 1483-1641 yılları arasında Osmanlı idaresinde Karaman eyaletine bağlı bir sancak olarak, 1718’de 1739 tarihine kadar aynı statüsü devam eden Aksaray, bu tarihten itibaren 1867’ye kadar Karaman eyaletinin Niğde’ye bağlanmasıyla Kaza statüsündedir. 1912’ye kadar ise Konya vilayetine bağlı olarak Niğde idaresindedir.1920’ye kadar Niğde Merkez Sancağına bağlı kaza ve sonraki dört yıl boyunca müstakil sancak olarak Osmanlı Devleti idari yapısı içinde yer almıştır. Cumhuriyet döneminde 1927 yılında vilayet statüsünde olan şehir, 1933-1988 arasında Niğde’ye bağlı kaza olarak idare edilir. Vilâyetin kazalarını merkez kazadan başka Arapsun ve Koçhisar teşkil ediyordu. 1933 yılındaki idarî düzenlemelerde tekrar Niğde vilâyetine bağlı bir ilçe oldu. Haziran 1989’da çıkarılan 3578 sayılı kanun ile de yeniden il teşkilâtı kuruldu1989 yılında ise tekrar vilayet / il olmuş ve Aksaray adıyla günümüze kadar gelmiştir.363
363 İlhan Şahin, “Aksaray”, DİA, C. 2, İstanbul, 2010, 291-292.; Sezen, age,24.
1 15 2 16 53 63 44 1 1 6 0 10 20 30 40 50 60 70
Bu çalışmanın kapsamı olan 1826-1926 yılları arasında Aksaray’da 55 vakıf kaydına ulaşılmaktadır. Çalışma dönemlerinden I. dönem olan 1826-1870 yıllarında 4 vakıf, 1871-1908 aralığını kapsayan II. dönemde 40 vakıf ve III. döneme tekabül eden 1909-1926 yılları arasında 11 vakıf kurulmuştur. Bu Vakıflardan 53’ü Aksaray Merkez’de, biri Ağaçören ve biride Ortaköy ilçesinde kurulmuştur.364
5. AMASYA
Amasya şehri, Osmanlı idaresinde 1386 yılında Rum eyaletine bağlı bir eyalet merkezi olarak, 1490-1854 yılları arasında Rum eyaletine bağlı bir sancak olarak, 1855- 1867 yıllarında ise Sivas eyaletine bağlı bir sancak olarak Osmanlı Devleti idari yapısı içinde yer almıştır. 1868 yılında müstakil bir sancak olan Amasya 1924’de vilayet olarak Amasya adıyla günümüze kadar gelmiştir.365
Bu çalışmanın kapsamı olan 1826-1926 yılları arasında Amasya’da 72 vakıf kaydına ulaşılmaktadır. Çalışma dönemlerinden I. dönem olan 1826-1870 yıllarında 3 vakıf, 1871- 1908 aralığını kapsayan II. dönemde 48 vakıf ve III. döneme tekabül eden 1909-1926 yılları arasında 21 vakıf kurulmuştur.366 Bu vakıfların dağılımı ilçelere göre ekteki
tablodaki gibidir.
Tablo 13 Amasya’da kurulan vakıfların Merkez/İlçelere göre dağılımı
364 VGMA VAYS sistemi.
365 İlhan Şahin, Feridun Emecen, “Amasya”, DİA, C. 3, İstanbul, 1991, 1-4.; Sezen, age,37. 366 VGMA VAYS sistemi.
1 14 51 6 0 10 20 30 40 50 60
6. ANKARA
Ankara şehri Osmanlı idaresinde; Ankara sancağı adıyla 1451 yılında Anadolu eyaletine bağlı bir sancak olarak idare edilmiştir. 1550’de eyalet merkezi olarak Anadolu eyaletine bağlı kalan Ankara bazen sancak bazen de eyalet merkezi olarak 1836 tarihine kadar bu şekilde devam etmiştir. Bu tarihten sonra 1847’ye kadar Redif-i Mansure Ankara Müşavirliğine bağlı bir eyalet olmuştur. 1923 tarihine kadar sancak olarak idare edilmiştir. Aynı tarihte vilayet olarak Ankara adıyla ve Heyet-i Umumiye kararı ile Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti olarak günümüze kadar gelmiştir.367
Ankara’da Osmanlı dönemine ait vakıfların toplam sayısı 113’tür. Bu vakıfların 105’i mazbut, 8’i ise mülhak vakıf olmakla beraber 1970 tarihli 903 sayılı kanun ile kurulan vakıfların sayısı ise 176’dır. 368
Bu çalışmanın kapsamı olan 1826-1926 yılları arasında Ankara’da 81 vakıf kaydına ulaşılmaktadır. Çalışma dönemlerinden I. dönem olan 1826-1870 yıllarında 7 vakıf, 1871- 1908 aralığını kapsayan II. dönemde 47 vakıf ve III. döneme tekabül eden 1909-1926 yılları arasında 27 vakıf kurulmuştur.369 Bu vakıfların dağılımı ilçelere göre ekteki
tablodaki gibidir.
367 Abdulkerim Özaydın ve Rıfat Özdemir “Ankara”, DİA, C. 3, İstanbul, 1991, 203-204.; Sezen, age, 41. 368 Ankara’da Mazbut vakıflarca: 97 cami, 20 türbe, 4 mezarlık, 2 tekke, 32 arsa,2 medrese, 7 çeşmenin Hayrat
olarak; 159 arsa, 67 dükkân, 4 İşhanı, 1 han, 2 hamam, 64 lojman, 16 evin ise akar olarak vakfedildiği; Mülhak vakıflarca, 2 cami, 1 imaret ve camii, 2 havra olarak kullanılan yapının hayrat olduğu. 1 apartman, 2 hamam, 2 arsa, 9 ahşap ev, 1 mağaza, 1 apartman katının ise akar olarak kullanıldığı bildirilmiştir. Bkz. İl İl Vakıflar, 51.
Tablo 14 Ankara kurulan vakıfların Merkez/İlçelere göre dağılımı
7. ANTALYA
Osmanlı hâkimiyeti döneminde Tekeili adlı sancağın merkezi olan Antalya şehri;