CEZA UYGULAMALARI

Kamran Şah’ın keyfi birçok uygulamayı yürürlüğe koyması ve baskıcı yönetiminden idari teşkilat başlığı altında bahsedilmişti. Hukuk alanında da aynı kötü durum söz konusuydu. Ceza alan mahkumlar Herat hapishanesinde tutuluyordu. Bu hapishanede ise Kara Kuyu adlı ağır bir işkence metodu vardı. Hapishanenin ortasında bulunan bu derin çukurda oksijen yetersizdi. Ayrıca bu alan son derece soğuktu. Burada rutubet ve böceklerin bir araya gelmesiyle mahkûmlar ağır işkenceye maruz kalıyordu. Bu cezalandırma yöntemi genelde ölümle sonuçlanıyordu. Kamran Şah’ın keyfi ya da beylerin yargılama sürecindeki etkisi dışında suçluları serbest bırakmak için ne bir kanun ne de belirli bir ceza süresi vardı299_{. Kara Kuyu adlı ceza uygulaması}

bir Avrupalı tarafından son derece ağır görülmüştür. Ancak bu coğrafyada otoriteyi sağlamak son derece zordu. Bu sebeple bu tür ceza uygulamalarının neden var olduğu anlaşılmaktadır.

Ceza uygulamaları sadece Kara Kuyu ile sınırlı değildi. Falaka cezası felek (falaka) adlı bir odun çubuğuyla uygulanıyordu. Yere yatırılan suçlunun çıplak ayak tabanları sopalanıyordu300_{. Bunun dışında Kamran Şah halktan zorla para almak}

istediği zaman çeşitli işkence yöntemlerine başvuruyordu301_{. Bu işkence yöntemleri}

ise şunlardır:

Fanah: 1 metre uzunluğunda bir odun parçası yarısına kadar toprağa gömülüyordu. Dışarıda kalan kısmı ikiye ayrılıyor ve işkence edilecek kişinin ayakları bağlanarak ikiye ayrılan kısmına yerleştiriliyordu. Bir başka ağır odun ayakları aşağıya bastırarak büyük bir acıya sebep oluyordu302_.

299 _{Lal, a.g.e., s.265.}

300 _{Conolly, a.g.e., I, s.398.} 301 _{Lal, a.g.e., s.236.} 302 _{Lal, Aynı yer.}

120

Dam: Bir demirci körüğü kişinin ağzına sokuluyor ve başka bir kişi tarafından körükleniyordu. Bu şekilde kişinin karnı gitgide şişerek boğulma hissi veriliyordu303_.

İşkence (Shikanjah): Kalın bir halat kişinin uyluğuna (bel bölgesi) sarılıyor ve halatın uçları iki kişinin tuttuğu bir çubuğun ortasına bağlanıyordu. Çubuk çevrildikçe büyük bir acıya sebep oluyordu304_.

Çarmıh (Char Mekh): Birbirinden ayrı olarak dikilmiş iki sırığa kişinin el ve ayakları bağlanıyor, sonrasında ise içine sülfür ve tütün konmuş at yemliyi kişinin başına geçirilerek duman ile işkence ediliyordu305_.

2.7. ZİRAAT

Horasan bölgesinin en verimli topraklarına sahip olan Herat, Hari nehrinin suladığı alanlarda yetişen sayısız zirai ürüne sahipti. Orta Çağ’da dahi güzelliği ile dikkat çeken şehir, zengin bahçelerinden dolayı Sâmânilerin tahıl ambarlığını yapmıştır306_{. Şehrin başlıca sulama kanalları antik çağlardan beri kullanılan İncili ve}

Hıyâbân kanallarıydı. Bu kanallar Hari nehrinden beslenirdi. Üzerinde birçok köprü olan kanalın iki yakasında birçok önemli yapı ve caddeler yer alıyordu307_{. Herat ve}

çevresi, XIX. yüzyılda aynı su kanallarına ve verimliliğe sahipti. Herat’ın akarsulardan dolayı dokuz bölgeye ayrılmıştı ve zengin meyve bahçeleriyle kaplıydı. Buralarda her çeşit tarım ürünü yetişiyordu308_.

XIX. yüzyıl başlarında Herat’ta yetiştirilen meyveler armut (guava), ayva, bal kabağı (kadu), beyaz ve kırmızı dut, elma (alma), yeşil erik (alucha), siyah erik

(alusiah), Shindand Eriği (alu-abdin/abshin), hünnap (annab), iğde (senjed), incir, kavun, kayısı, kiraz, kuru kiraz (aalu balu), nar, nektari (shalil), portakal (narinj/nakhcini), şeftali (holu) ve üzümdü. Kuruyemiş olarak badem, ceviz, fındık, şam fıstığı ve pistacia309 _{(khinjig/khinjuk) yetiştiriliyordu. Bu meyveler içinde Orta}

Çağ’da bile meşhur olan Herat üzümü ayrı bir yere sahipti. Mohan’a göre, bu üzüm

303 _{Lal, a.g.e., s.237.} 304 _{Lal, Aynı yer.} 305 _{Lal, a.g.e., s.237.} 306 _{Şahin, a.g.t., s.194-195.} 307 _{Şahin, a.g.t., s.201, 206, 207.} 308 _{Lal, a.g.e., s.272.}

309 _{Balkanlardan Türkmenistan’a kadar doğal olarak yetişen fıstık ağacıdır. XIV. yüzyılda Bâdgîs bölgesinde büyük} fıstık ağacı ormanları vardı. Strange, a.g.e., s.415.

121

Meşhed’dekinden çok daha tatlı, yumuşak ve boldu. Herat’ta farklı şekil, tat ve türlerde birçok üzüm çeşidi bulunuyordu. Bu üzümler küfelerle Hindistan’a ihraç ediliyordu. Üzüm’ün böyle uzun bir mesafeye gönderilme sebebi ise Herat’ta çeyrek rupiye satılmasına rağmen çok az tüketilmesiydi310_{. Herat’ta üzümün bol olduğu, bu}

sebeple yerliler tarafından satın alınmadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Herat üzümünün dönemin şartlarına göre yüzlerce kilometre uzakta olan Hindistan’da talep görmesi bu ürünün kalitesini göstermektedir.

Bunlara ilaveten Herat’ta birçok tarım ürünü de yetiştiriliyordu. Bu bitki ve sebzeler arpa, buğday311_{, çavdar, fasulye, haşhaş, havuç, ıspanak, lahana,}

kadıntuzluğu, keten (katan/kasan), mantar (samarug), marul, mısır, pamuk, pancar, patlıcan, pirinç, ravent (ravaş/rubarb), safran, salata, sebist ve shaftal312 _soğan,

şeytantersi, turp ve tütündü313_{. Sefid sıradağları ve Bâdgîs bölgesinde, boya ve şerbet}

yapımında kullanılan çeşitli bitkiler yetişiyordu314_{. Bunların dışında, bölgenin birçok}

ağaç çeşidine ev sahipliği yaptığı kaydedilmiştir. Bunlar karaağaç, dişbudak, köknar, çınar, kavak, söğüt ve selvi ağaçlarıydı315_.

Mohan, Guryan’da yetiştirilen şeytantersi bitkisinin hasatının son derece sıra

dışı olduğunu ifade etmiştir. Yaklaşık 1,5 m. uzunluğunda küçük dallı ve geniş yapraklı olan bu bitkiyi, Guryan’da Afgan aşireti Kakarlar yetiştiriyordu. Aileleriyle birlikte tarlalara yayılan Kakarlar, ufak kil ya da tuğla parçalarıyla şeytantersi bitkilerini güneş ışınlarından korunması için önlem alıyorlardı. Bu uygulamayı yapmadan önce bitkinin saplarını koparıp bir sürü sıra halinde diziliyordu. Gece çiğ düştüğünde ise bitkinin çamurlu su gibi olan özü taş ya da çitlerin üzerine dökülüyordu. Böylece insanlar boyunlarından sarkan deri çantalar ile gelerek

310 _{Lal, a.g.e., s.275-276; Elliott D’arcy Todd, “Productions and Floriculture of the Valley of Herat”, Transaction}

of The Agricultural&Horticultural Society of India, Vol. III, The Baptist Mission Press, Circular Road, Calcutta

1841, s.251-252; Mustafa Şahin, “Orta Çağ’da Herât Bölgesinde Tarım, Tarımsal Sulama ve Sulama Hukuku”,

Atatürk Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Dergisi, S. 50, 2013, s.205-218.

311 _{Herât tahılları, her ekonomik sınıfa göre farklı kalitelerde yetiştirilmekteydi. Lal, a.g.e., s.274.}

312 _{Süs yoncası. Herât’da yüksek miktarlarda yetişen bu bitkiler at yemi olarak kullanılırdı. Lal, a.g.e., s.274.} 313 _{Lal, a.g.e., s.275; A. H. L., Heeren, Historical Researches Into AThe Politics, Intercourse, And Trade of The}

Principal Nations of Antiquity, Vol. III, D.A. Talboys, Oxford 1833, s.255; Elliott D’arcy Todd, “Productions and

Floriculture of the Valley of Herat”, Transaction of The Agricultural&Horticultural Society of India, Vol. III, The Baptist Mission Press, Circular Road, Calcutta 1841, s.251-252; Ferrier, a.g.e., s.182-183.

314 _{Lal, a.g.e., s.275.} 315 _{Todd, a.g.e. s.252.}

122

şeytantersi bitkisini topluyorlardı316_{. Hasat metoduna göre bu bitkinin haşhaş olma}

ihtimali kuvvetlidir.

Herat’taki yetiştirilen pirincin birden fazla çeşidi olmasına rağmen çok kaliteli değildi317_{. Ferrier, Herat’taki çeltik ekim yöntemlerinin sağlık açısından son derece}

tehlikeli olduğunu ifade etmiştir. Bu işi yapan kişilerin gözlerinde otuzlu yaşlara gelmeden katarakt oluşuyordu. Ayrıca sağlıklarının bozulduğu görünüşlerinden açıkça belli oluyordu318_{. Ancak Ferrier, bu sağlık sorununun menşei hakkında açıklama}

yapmamıştır. Bu hastalığın ne olabileceği konusunda yaptığımız araştırma sonucunda kendi içerisinde birçok hastalığı barındıran “Pirinç Değirmeni Sendromu” olduğu saptanmıştır. Değirmenlerde çeltik kabuğu tozlarının solunması, cilde teması ve göze nüfûzu sonucunda ortaya çıkan bu sendromun en yaygın belirtileri ise alerjik reaksiyonlar, göz iltihaplanması, solunum yetmezliği ve astım başta olmak üzere birçok sağlık sorunudur319_{. Seyyahın nispeten tıbbın çok gelişmemiş olduğu 1845}

yılında bu hastalığa dair bilgiler vermesi ya da tıp konusunda yetersiz olması, bu sağlık problemini tanımlamasını zorlaştırmıştır.

Seyyahların Herat’ta tarım hakkında verdiği bilgilere göre eski dönemlerden günümüze kadar şehrin neden bölgenin tarım merkezi ve devletlerin iaşe ambarı olduğu anlaşılmaktadır. Elverişli iklimle birlikte, Hâri nehri ve kollarının suladığı verimli toprağın bölgede çeşitli meyve, bitki ve ağaçların yetişmesine olanak sağladığı görülmektedir. Herat bu özelliği ile günümüzde de Afganistan’ın önemli tarım şehirlerinden biri olmayı sürdürmektedir.

2.8. TİCARET

Herat, Asya’nın eski ve önemli ticaret şehirlerinden biridir320_{. Ticari açıdan}

tarih boyunca önemli olan şehir, XIX. yüzyılın ilk yarısında Türkistan, Afganistan, İran ve Hindistan arasındaki ticarette anahtar konumdaydı. 1810 yılında bölgenin finans başkenti olan Herat’ta altı yüz kişilik güçlü Hindu tüccar loncası

316 _{Lal, a.g.e., s.273.}

317 _{Lal, a.g.e., s.274.} 318 _{Ferrier, a.g.e., s.182-183.}

319 _{H. H. Lim, “Rice millers’ syndrome: a preliminary report”, British Journal of Industrial Medicine XLI, s.445.} 320 _{Heeren, a.g.e., III, s.255.}

123

bulunuyordu321_{. Ancak Kamran Şah’ın yönetime gelmesiyle ticaret büyük ölçüde}

düşüş göstermişti. Şahın katı yönetim sistemi sebebiyle tüccarların birçoğu şehri terk etmek zorunda kalmışlardır322_{. Daha önce belirtildiği üzere Herat’ta halka karşı}

sertliğin yanı sıra idarede aksaklıklar vardı. Bu sebeple şehirdeki refah ve huzur azalmıştır.

Herat’ta tarım gelirleri ekonomide önemli bir yer tutmasına rağmen asıl gelir kaynağı endüstriyel zanaatlardan elde edilen kazançlardı. Bu zanaatlar içerisinde Arap fetihleri öncesinden XVI. yüzyıla kadar revaçta olan ipek üretimi ve dokuması başta geliyordu. Günümüzde de önemini koruyan Herat ipekçiliği o dönemde üne sahipti. Bu yüzden dünyanın dört bir yanına ihraç ediliyordu323_{. Kamran Şah döneminde ipek}

ticareti düşüş gösterse de önemini yitirmemişti324_{. Herat’ta üretilip dünyanın dört bir}

yanına dağıtılan ipeğin 1833 yılındaki ana rotası Kandehar üzerinden Kabil ya da Şikapur’du. Timur Şahi ve Kanavaz, Herat’ın en meşhur ipek kumaşlarıydı. Bu kumaşlar tüm Afganistan’da yaygın olarak kullanılıyordu325_{. Ayrıca, ipekten at}

kırbaçları da çok revaçtaydı326_.

Halıcılık ve giyim Herat ticaretinin önde gelen diğer sektörleriydi. Herat halıları yumuşak, parlak ve renklerinin uzun ömürlü olmasıyla ünlüydü. Genellikle yünden dokunan bu halıların üzerine renkli çiçek desenleri işleniyordu. Çeşitli boyutlardaki bu halıların her bütçeye uygun olanı vardı. Fiyatları on rupiden bin rupiye kadar değişiyordu. Ticareti çok karlıydı. Başta Türkistan ve Afganistan olmak üzere birçok ülkeye ihraç ediliyordu. Ancak 1830’lu yıllarda siyasi sebeplerle ticaret hacmi düştüğü için bu değerli halılar nadiren sipariş ediliyordu327_.

Şehrin giyim sektöründe pamuk, yün ve deri hammaddeleri ön plandaydı. Yün, Herat yakınlarındaki Hazara bölgesinden elde ediliyordu. Mohan’a göre Herat yün kumaşı Hindistan kumaşından daha kaliteliydi ve İngiltere’ye ihraç edilmesi halinde

321 _{Bruce Stanley, “Herat”, Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia, Ed. Michael} Dumper and Bruce E. Stanley, Abc-Clio, Oxford 2007, s.170.

322 _{Lal, a.g.e., s.278.}

323 _{K. M. Baipakov, “Handicrafts”, History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast, Ed. Ahmad} Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich, Vol. V, Unesco Publishing, Turin 2003, s.380.

324 _{Lal, a.g.e., s.274; Conolly, a.g.e., II, s.12; Ferrier, a.g.e., s.182.} 325 _{Lal, a.g.e., s.277.}

326 _{Lal, a.g.e., s.272.}

124

elde edilen kumaş Keşmir’dekinden çok daha güzel olacaktı328_{. Pamuk Herat’ta}

fazlaca üretiliyordu. Üretim fazlası ise Meşhed’e ihraç ediliyordu329_{. Şapka ve}

pelerinler koyun ve kuzu derisinden yapılıyordu. Üretim fazla olduğu için Hindistan başta olmak üzere farklı bölgelerden hammadde ithal ediliyordu330_{. Mohan, Herat’ta}

üretilen eşarpları Keşmir eşarpları ile kıyaslamaktadır. İngiliz Hükümeti’ne öneride bulunarak kalite ve kâr yönünden daha avantajlı olduğu için ticarette bu eşarpların tercih edilmesinin önemini vurgulamaktadır. Ayrıca Kandehar yoluyla İngiliz Hindistanı’ndan gelen ticari emtia, yoldaki tehlikeler dolayısıyla Kandehar’dakinden dört katı fazla bir fiyata satıldığı görülmektedir. Bu konu Kandehar başlığı altında ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

Ayakkabı üretimi Herat’ın bir diğer meşhur zanaatıydı. 1830 yılında Herat’ta yaklaşık yüz elli ayakkabı dükkânı vardı. Ancak yoğun talebe karşı yetersiz kalıyorlardı. “Kandal” ve “Birzar” adlı meşhur el yapımı çizmeler, Sind bölgesi ve İran’a ihraç ediliyordu. Büyük oranda yapıma hazır terlik parçaları Kandehar’dan ithal edilerek burada bir bütün haline getiriliyordu. Ayrıca, Hindistan’dan getirilen deriler ayakkabıcılıkta kullanılıyordu331_.

Herat’ın ticaretinde önem arz eden başka mal ve ürünler de bulunuyordu. Herat haşhaşı, başta Buhara olmak üzere diğer ülkelere ihraç ediliyordu332_{. Şehirdeki}

darphanelerde kesilen altın sikkeler (altın mühür) tüm Afganistan’a dağıtılıyordu. Herat’ın çay ihtiyacı sadece Buhara’dan değil, Kandehar yoluyla Bombay ve İran’dan sağlanıyordu. Bunların yanı sıra ülkede şeker tüketimi fazlaydı. Bu yüzden şeker parçalar halinde İran’daki Yezd’den yola çıkarak Kandehar üzerinden getiriliyordu. Herat’ta yaklaşık beş kilogramı beş rupiye satılıyordu333_.

Herat’ın birçok bölgesinde toprakların çok verimli olduğu ve envai çeşit ürünün yetiştirilebildiği anlaşılmaktadır. Halıcılık, ayakkabıcılık, zücaciye ve giyim sektöründe bölgenin köklü bir geçmişi olduğu görülmektedir. Bu tür el işlerinin

328 _{Lal, a.g.e., s.272.}

329 _{Lal, a.g.e., s.274.} 330 _{Conolly, a.g.e., II, s.12.}

331 _{Conolly, a.g.e., II, s.12; Lal, a.g.e., s.275.} 332 _{Lal, a.g.e., s.274.}

125

dönemin seyyahları tarafından takdir edilerek vurgulanması, Herat’taki el işçiliğinin gelişmiş olduğunu göstermektedir.

Herat’ta siyasi gidişatın pek te iyi olmadığı bir dönemde bile yüzlerce kilometre öteden gelen Hindu tüccar grubu ticari avantajları dolayısıyla şehirde tutunmaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Bu konuyu daha ayrıntılı ele almak gerekmektedir. Buna göre Herat’ta siyasi istikrarsızlık hayatı olumsuz yönde etkiliyordu. Bu durumun en büyük sebeplerinden biri Kamran Şah’ın idaresiydi. Çünkü Kamran Şah’ın halefi Yâr Muhammed Han ve selefi Hacı Firûz yönetiminin dirâyetli olması beraberinde refahı getirmiştir. Yâr Muhammed Han döneminde asayiş ve ticaret güzergâhlarının güvenliği sağlanmıştır. Reformlar ve idarenin pozitif girişimleri sonucunda her alanda iyileşmeler olmuştur. Ancak Kamran Şah’ın dirayetsizliği ve Kaçar tehdidi gibi sebepler dolayısıyla Herat’ın birçok alanda dönemsel bir gerileme sürecine girdiği anlaşılmaktadır.